Manuscript

To the Dmanuscript in Dutch language – kijk hier voor de Nederlanstalige versie

This manuscript of Henk Brouwer emerged in 2012 in the house of his two sons Boudewijn and Menno, who live in Cape Town. The manuscript was typed in Dutch and consists of two parts. In the second part Henk Brouwer tells about Changi. Unfortunately, this part is incomplete.

The manuscript was written after the war. It has the style of an autobiography, with many dialogues as well. Therefore it reads like a novel. Brouwer masterly describes landscapes, characters, events and emotions. Thus the manuscript provides a convincing, detailed overview of the daily life of a POW.

There’s copyright on the manuscript. If you want to use some of the text, please contact us for approval.

 

HENK BROUWER MANUSCRIPT 

of his memoirs as a Dutch POW of the Japanese Army during WWII (translated from Dutch)                                                                                                                                              

PART 1: INTRODUCTION

It was not so difficult to find the Ministry of Overseas Territories. The open quadrangle in the heart of The Hague commonly referred to as “Het Plein” is cordoned off from the rest of the city by numerous ministerial buildings, namely the Supreme Court “de Witte Sociteit” together with a number of other well-known buildings, which are not as important to me today as my destination – the Ministry of Overseas Territories.

All these buildings have a monumental staircase which emphasis their status and the significant function that they serve. The wide and winding flight of steps of the Supreme Court, with its upper platform adorned with mouldings and statuettes, is a spectacle to behold. This is grand and powerful. Behind these statuettes and enormous doors, matters of great  importance are addressed. After all, it is the Supreme Court.

It was however, not here that I needed to be. Further along is the ministry which had requested my attendance today. I had to be at the Military Affairs Department. Following directions provided by a porter, I walked around the corner through a gate that led into a courtyard and then to the left in the furthermost corner where I had to report my arrival. Although still in military service but in generally accepted civilian clothes, I made my way to the courtyard and once through the gate, swung immediately left. There was an open door through which officers and civilians entered and departed.

Within the crowded reception area, I approached the first officer close by and asked politely “Lieutenant, I beg your pardon but where can I find Colonel so and so?”

“What is your purpose?” he asked.

“Well, today I will receive a military decoration, you see.”

 “Then you must enter the door here, go to your right, follow the passage until you get to office number so and so on the right-hand side” he explained.

I thanked him courteously and looked for the way to the required office. I regret that I did not ask the Lieutenant why he addressed me as “jij” while I clearly said “u” to him. This could however be regarded as military custom which I have never liked. For four long years, I had to endure such ’courtesies ‘. Let me forgive him for that. 

Along the passage were benches occupied by waiting people .As I opened the door that displayed the famous number, I was greeted by a sergeant who referred me to the adjoining room where I had to report first . I thanked him with two words in the manner I had learnt at home when I was still a youngster. Besides, one  must always be respectful towards sergeants as they are extremely sensitive about this – even more so than officers.

Having signed in and displayed my military identification, I returned to the passage to await my turn. I did as ordered but unfortunately, I could not find anywhere to sit. As I stood half leaning against the wall, I observed all the seated individuals and at once could see that they too were waiting for their decorations. As if we hadn’t waited enough in recent years of war captivity, we were once again subjected to the same treatment. I initiated a conversation with one of the poor fellows and concluded that they all came from Indonesia and yet I had not met any of them previously. Indonesia is so big and there were so many camps it’s not surprising that we are strangers. Still it would have been nice to encounter at least one of my old comrades amongst the group. 

For the rest of the time, I coped with my boredom by looking at people coming and going through the array of doors. Then again, I  studied the walls and after this, the waiting faces in the crowd. At last a sergeant came out of the colonel’s office, announced a roll call and requested those named to follow him. My name was not on the list. Now I got a second opportunity to sit and quietly await my turn. After a while as the  first group made their exit from the colonel’s office, the silhouette of the sergeant re-appeared with a new list of names. Finally, I heard my name and got up to enter the sanctity of the colonel’s office.

Within the sparse grey office, with nothing of note on the walls, stood a long table behind which a number of seemingly important officers and non-commissioned officers were busily arranging and signing different types of documentation. Completed paperwork was hurriedly taken away to prepare space for the latest arrivals. The colonel then got up to address us. His speech was short because he must of course say the same thing to each group. In any case, it all boiled down to a thank you on behalf of the army commander, the government and Her Majesty the Queen for services rendered to the country. This was followed by handing each of us a so called ‘decoration’ consisting of a small piece of good quality orange coloured ribbon, attached to a piece of metal about an inch long. The orange fabric adorned a small green object which appeared to be a leaf. At the back was a pin which would enable me to attach the decoration to the lapel of my jacket.

The colonel then proceeded to shake our hands. “I wish to thank you kindly” I said with respect “But do I still have to wait for my medal?”

“No” he replied in a friendly manner while a faint smile appeared on his face, as if to point out how stupid my question was. “That is not necessary. This is your decoration. You can pin it to your chest whenever you want. The medal you can buy” and he gave me the price.

“I will get back to you on that Colonel” I answered. I bade my farewell with a bow as I had learnt from the Japanese and disappeared through the door and into the passage.

Once outside in the courtyard I took another look at my decoration, turned it around a number of times and in my imagination, I saw officers with rows of ribbons on their chests, passing me by. Each ribbon told a story. One confirmed how brave he was during the Battle of Tobruk while others told stories about the Middle East, Italy, Burma and so many other battle fields. But this little thing did not say anything special to me. Nothing other than that I may have served in the Territories of the East. And what was I to think about the medal I expected to receive that the Colonel said I could buy?

“But I did not provide a service to the country” I said aloud. A startled passer-by suddenly turned his head. I felt him continuing to stare at me for a while. “What did I actually do? I waited until the enemy arrived and when the time for confrontation was at hand, I did not fire a shot. On the contrary, I simply surrendered. At least it was in response to a command. My conscience is clear of murder. For that I was not given the chance. I certainly was not a hero on the battlefield. What am I doing with this ribbon?”

Whilst walking further along the courtyard,  I shrugged my shoulders and allowed the decoration to sink into my pocket. Here and there I stopped, shook my head and muttered something to the effect “No, no, this is not right . Whether you fight or not, shoot, murder, commit arson, steal, risk your life for others or do absolutely nothing, you will nevertheless receive a decoration. The same decoration is also worn by officers who discarded their stars because they were afraid.

What about the time during my captivity in different prisoner of war camps when on four occasions I had almost succumbed to hunger, thirst and disease? What about the torture, hardship and misery? What about the humiliation I had to endure? What about the belief in God and the Bible that had saved me from the mire of uncivilised madness. Had I not suffered from dysentery, malaria and scabies? Did I not go blind? Is his decoration therefore only meant for heroes on the battlefield?  Come now Colonel, I know you were only doing your duty as instructed. But those at the top, above you, do they have any idea how we poor souls had to suffer with and for each other. And is this our reward?”

I paused a moment. The best was to simply forget it all. A new life lay ahead. Forget about the past and don’t talk about it. I pushed the ribbon deeper into my inside pocket determined never to wear it. I will retain the memory of the past in my heart, a memory about the brave who survived three and a half years of inhumane treatment by the Japs, a  memory of the brave who died with the word “Mother” on their lips.  I wished to keep the memories to myself of those who risked their lives to smuggle food into the camps and those who endured amputations without anesthesia. I will save these memories like a Christian should, mindful of the preacher who was also prepared to accept the same misery and degradation. Only the process of crucifixion was not always the same. For most, death was different but for some it was an exact copy of the tragic events we know from the Bible. These people were also crucified alive and later mutilated.

But let me not go any further into this. I am alive and together with hundreds of other survivors, we can enjoy this privilege.

I tried to put all of this to the back of my mind, looked for the tram stop and waited for the next tram that would take me to Scheveningen. From the terminal  I took a stroll to the boulevard in search of a quiet place where I could drink a cup of tea at my leisure and enjoy the freedom that had been given to me on a silver plate. This feeling of freedom was still so alien to me.

In this northern country where the air is heavy and thick, where grey clouds cover most of the blue sky, where the wind always blows and where the sun seldom shines, I took a deep breath.

When I finally found a chair and was served a cup of tea by the waiter, I found it difficult to believe that Germans were here not so long ago, possibly sitting at these very same tables, watching the playful waves of the North Sea. It was difficult to imagine that in this quiet environment another nation from across the border had disturbed the peace in this tiny country of ours.

Twenty thousand kilometers from here in the glowing heat of a scorching sun, I had to live under the tyranny of an eastern nation which may have been crueler than the Nazis. Curiously enough, the latter also came from the east, just to the east of our border.

Today appeared to be my lucky day. The weather was nice for Holland – even exceptionally nice. The sun was shining and there was little wind. As my thoughts drifted away, I heard behind me someone call my name.

 “Hello Rembrandt” said the voice. I turned around and looked directly into the face of my section commander.

 “Major Aalbersen” I said aloud. “You are here? How is that possible?”

“The same, as you can see. May I join you at your table?” he says.

“Of course, ole’ chap. Take a chair.”

“Where have you been all this time?” he asks. “I never saw you again since the train journey from Surabaya to Batavia.”

I proceeded to describe in great detail all my adventures. On completion, he began to tell his side of the story. He was left behind in Java due to a visual impairment which required treatment in hospital for a long period of time. Eventually he had become totally blind. The doctor told him that the only solution was an operation which he dared not do there.

“When the war is finished” were his words “it will have to be performed in the Netherlands.” Then the Major looked me straight in the eyes and I could see that in each of his eyes there was a small bright square. The rest of his eyes were dull and lackluster.

 “You have come through the eye of a needle” I said with empathy. “I was also blind, but fortunately that did not last too long”

We spoke for a while longer until it was time to take leave. We said an emotional goodbye, not knowing that it would be the last time that we would see each other. I watched him go on his way, the tall Aalbersen, my section commander at Menari, the lively man who was popular amongst his subordinates and for whom we would without exception have gone through a baptism of fire should he have commanded us to do so . Then the storey came to mind: Sergeant Major Aalbersen , who was later promoted to Adjudant at Fort Menari , the fort where my career as soldier of the Royal Dutch Indies Army began – Menari, my first prisoner of war camp.  

Prelude

Captain Durandt bears the nickname “Kapala Banteng”, the Malaysian word for wild buffalo head. This professional soldier has baptised himself and also introduces himself as such to us on the first day of our acquaintance with Menari, the well-known fort north of Surabaya, where I began my military career. I have never known an officer for whom such a nickname so appropriately reflected his personality, character and stature. He is not unusually big but is broadly built with a short neck on a large trunk upon which his strong-willed head is perched.  His penetrating grey blue eyes are always half closed by thick eyelids and bushy haired low-drawn eyebrows. His short stubby nose and broad lipless mouth with permanently drooping corners, a short chin and sharp folds on his forehead, reflect the difficult life of his chosen profession.

He has a strong personality with a firm unyielding will from which he never deviates. His voice is stern, hard and clear. No one will ever be able to say “I did not understand you Captain”. He will certainly never admit to any guilt and will never back down for the simple reason that this is the way he is. His words will never be disputed and he knows this. He doesn’t speak much, but when he does he makes himself fully understood. If he stands in front of you, you can expect nothing good. Then you just imagine the horns of a buffalo protruding from its bony skull, with wild eyes rolling under heavy eyebrows and a voice that starts to roar like that of a wild buffalo.    

The first time that I met him was when we were on our way to the telephone exchange where we had to spend the night on guard duty. I remember this as clearly as yesterday and is worthy of description.

We were walking out of step, engrossed in a mutual conversation with the sergeant in front. We were just Landstormers, a name given to civilians called up for military service and therefore civilians in uniform. Our knowledge of military matters, responsibilities and discipline was moderate. The training that we all had to undergo was undoubtedly of great benefit. But we perceived this more as an adventure, laughed about each other’s stupidity and therefore did not take it too seriously. We were after all only civilians and not the military. Thus, we still have to learn a lot about this “profession”.

As it was, the poor sergeant had no idea that the Captain was approaching from the other side and had in fact taken up position right around the corner. We only saw the Captain as we rounded the corner and immediately stopped talking and made an effort to walk in step. We must have appeared like staggering jokers. Captain Durandt obviously saw this immediately. As our troop of men passed him, the sergeant turned his head to the right and saluted. Automatically we did the same except that one stupid individual gave a military salute. Oh, what a terrible mistake that was.

“Sergeant,” roars the Captain. “Halt!”

“Section, halt” the sergeant ordered and as one we came to a halt. We had never stood as perfectly still as at that moment if only to save the sergeant from this awkward situation. Now the sergeant did a quarter turn on his heels, saluted correctly, stood rigidly still and looked the captain straight in the eye in anticipation of what was about to happen. Captain Durandt returned the salute and then said with a razor sharp, clear voice:

“We are at war Sergeant. We m-a-r-ch to our posts, understood?”

“Understood Captain”

“Tomorrow, after finishing your duty you will report for detention.”

“Yes Captain.”

I saw the sergeant become pale. He then smartly turned around after giving a perfectly correct military salute. We marched forward faultlessly and in silence until we reached our destination. As we halted and stood at ease, the sergeant said: “You see now, this is the real “kepala banteng.” This incident cost the poor sergeant two days incarceration, that is confinement in a small chamber with a bare bed behind a lattice door of thick round solid iron. There he contemplated his sins.

The bulldog iron eater with three stars on his collar is our Commander at Fort Menari. His behavior unwittingly reminds me of the Local Commander of Surabaya who addressed us so nicely when we all stood on the truck ready for departure to this fort. What did he say again? Oh yes. These were his last words: “Men,” he said. “We must defend this land to the last metre and to the last man. Understood? Long live the Queen!”

Then two hundred bamboo hats were thrown up in the air and for a long time “Long live the Queen!” echoed across the countryside.                    

Fort Menari

This is but a small village positioned in a delta between two estuaries of a great river north of Surabaya. It lies straight across from the great island of Madoera. It is here that the straits of Madoera and the Java Sea meet each other. From the coast, this forested island with its white lighthouse is clearly visible at least when the sun is shining. But now in the West Monsoon, a grey haze hangs in the moist air. Once it begins to rain, the island disappears from view completely. When the weather is fine we can see the coconut, trees jutting out above the coastline.  Somewhere behind that another fort lies hidden in the jungle. 

The population of Menari comprises a handful of shrimp fishermen and lepers. There are but a few of the latter group but you will still get a fright should you meet one without a nose and with big eyes. Some of these inhabitants have horrible sores on their legs. Our ‘katjong”, who daily has to keep the bathrooms and toilets clean, is one of them. I estimate his age at fourteen years.

The native residents of Menari are poor. They live in small bamboo houses that they have built themselves. The rooves are covered with dry leaves artistically draped over each other and completely waterproof. This roofing technique we call “atap”. The walls are of braided bamboo. A house such as this consists of a front room and one or two bedrooms. The windows have no glass and are open. Above the windows a type of lean-to shelter is constructed that serves as an awning to ward off the sun or rain. It is secured against the bamboo wall above the window with bamboo hinges and held up with a stick that rests upon the window sill. Should too much rain gush inside, the awning is folded shut. The lighting consists of small petroleum lamps with little strength. The kitchen is outside and occupies only a small part of the compound situated around each house.    

These bamboo houses are clustered together in small groups around each other. Such a group we call the “kampong” which are located approximately in the middle of the island. Chickens, dogs, cats and the odd goat walk around freely. A few free-standing houses stand at the water’s edge by the sea where the shrimp fishermen live with their families. All these small houses are surrounded by giant bamboo clumps that shoot upwards in clusters in a fan -like formation and end in an embroidery of millions of thin branches from which masses of long pointy leaves hang down in all directions. Through this spread, the leaves of the nearby clusters of bamboo meet each other to form a natural  opaque canopy through which a ray of sun can barely penetrate. No wonder it is impossible to detect any form of life from the sky above 

On the edge of the countryside, the jungle ends and changes into patches of wild vegetation where there is an interplay between grass and low thicket. The largest piece of open ground is our sports field referred to in the native tongue as “aloon-aloon”. The other open sections are too overgrown with low thicket to be of any use to us. Here the shrub becomes larger as it encroaches on the edge of the jungle. Wild grass decorates the few paths that crisscross through the landscape, covered in places with long blades of overhanging bamboo and long grass.

Along the coastal edge, the highlands suddenly descend into bare mud pools separated from each other by high narrow paths. A single path has been made a little wider as this leads to places where regular visits are expected. These mud pools we call “tambaks”. During high tide, the tambaks are totally submerged while during low tide completely dry. Cracked surfaces caused by the hot sun display numerous holes about five centimeters in diameter in which mud fish find their hiding place until these again become submerged with water. The tambaks begin their outlet to the sea along the jungle edge.

In the middle of the island not far from the kampong is our encampment, fully camouflaged by natural vegetation. The various sections and defense components are separated from each other and tucked away behind trees and bushes so as not to be visible. There is the Commander group, the canteen, hospital, kitchen and the telephone and electricity power stations which are half buried in the ground. These sections are accommodated in groups of four barracks. They do not stand next to each other but at random and unequal distances amongst the trees. Each barrack can house about fifty men and each section has its own bathrooms and toilets. The whole garrison tallies up to not even one thousand men which includes the “professionals” and the local militia.

Well placed gravel paths connect all the different subsections with each other. Here and there a side path wanders off from the main road and disappears, meandering into the darkness of the jungle. Sometimes we await a small train that transports food in containers and baskets to all points of the compass with the kitchen as starting point. The locomotive is powered by compressed air. There is thus no smoke that can betray its presence from the sky. On the island there were very, few fruit trees. Coconut trees are scarcely present. Here and there groups of banana trees are found but insufficient in quantity for the requirements of the population. Rice definitely does not grow here and needs to be delivered from far afield. The population subsists mainly on fish caught in rivers and the sea, a little ketella (root type) and a handful of rice.

Along the edge of the island close to the coast are low-built reinforced concrete pillboxes, witnesses to the first line of defence. Such a pillbox is nothing more than a machine gun nest. Between the pillboxes and the forest edge, tambaks blaze in the sun or are drowned by water from the sea. Masterly hidden behind the high bushes lurk heavy machine guns. Deeper inside the country, cannons and anti-aircraft weapons are set up. For the uninformed it will not be easy to notice any defence system. Machine gun nests and trenches are artfully hidden away. Dozens of times I walk past them before finally discovering one of them. Cannons are so well hidden and camouflaged that they are difficult to see from a twenty metre distance.

At the sea side is an inlet where a jetty for motor and rowing boats has been built. Natural mooring places, completely hidden under the overhanging greenery of trees and shrubs, are available for small boats that navigate the river.

Right opposite our barracks are a couple of kampong houses, one of which has been transformed into a warong (dining establishment). A real warong has seating facilities outside with or without tables, where the visitor is served a portion of rice with fish or pieces of meat accompanied with some vegetables in a banana leaf. He may as well eat with his fingers because a knife and fork are not provided. If you are used to it, it is not difficult to take a mouthful of rice using your thumb and three forefingers. But this warong has no benches outside. You just walk through the entrance and sit wherever a chair or bench is available.  There is also a table for those who wish to make use of it.

The room is dark and polluted with cigarette smoke, pipe tobacco and sweet-smelling scents. Forget about what you are used to at home and rather order a plate of nasi-goreng, gado-gado, satee kambing or any of the other native delicacies. Anything is better than camp food. But for me this whole activity is rather distasteful. Out of curiosity, I visited this particular warong a couple of times but that’s as far as it got. For some Indo Europeans, it’s the ideal place for intimate interaction where they feel completely at home. Every evening it is full of these visitors, most of whom are used to such an environment and prefer to converse in Malay or Javanese rather than in Dutch. We Europeans never feel at ease amongst them and avoid such company as far as possible. But here in the camp with all the different groups, we are more or less forced to accept this sort of degradation as part of our communal life. We must however control ourselves so as not to sink deeper into the morass. The native militia is however completely segregated. We never come into contact with them.

On the first day of our arrival, we are escorted to our barracks which provides enough space for about fifty men. Here I selected my “crib”. On each side of the barrack are iron double bunk beds. Mine is located at the back on the extreme left on the first ‘storey’, so to speak.  Between the beds in the middle of the barrack are gun racks. The “Room Commander”, usually a sergeant, has a bed with only a table for essential administration that he has to attend to occasionally.

I have in the meantime discarded my military equipment, placed my gun in the gun-rack, thrown my backpack on the bed and unbuttoned my collar. Then I go outside again. In the spacious front yard are long wooden tables on trestles around which wooden collapsible benches are available for those who want to make use of them.

Sergeant Hans Vermeulen

It is here at this very table that I for the first time make acquaintance with professional -sergeant Hans Vermeulen of the second section.

I still today see Hans standing there with his friendly laugh across his young radiant face. Always perky and with an enormous vocabulary, he reveals himself as the organiser of the department of Rest and Recreation, simply referred to as R and R. He is the leader of a cabaret ensemble which he himself has established and for which he is now looking for new artistic talent who can, from time to time, provide entertainment for the upliftment of the soldiers in the camp.

Within fourteen days, he wants to give a performance in the canteen. My first impression is that I do not have much confidence in his interpretation of “cabaret” because a practitioner of this type of entertainment is required to have a good educational background in the performing arts together with personable qualities.  I want to find out a little more and initiate a conversation. I introduce myself and tell him about my experience in the area of theatre, music and painting. I inform him that, besides the drawing pen and paint brush, I can also play the piano. “Just the man I need” he says. We get on exceptionally well with one another and together finally compile a rendition that is worth listening to. During the rehearsals, Hans proves himself to be an outstanding entertainer and not to a lesser extent, a clear lyrical tenor. A good music connoisseur would however concede that he needs more training under expert guidance. 

I tell him this openly. Fortunately, he agrees with this assessment.

“I think we have found each other” he says.

“I think so as well, Hans” I say. “We need to continue with this. This will keep the men busy and consolidate their friendships.”

His broad smile on his radiant face confirms his acceptance of my assurances.

The first performance will take place on the day before Christmas to be repeated by a further performance the following day. In the open yard next to the canteen we build a small stage wide enough for eight men. It does not require much effort to make a draw curtain in front, a plain decoration behind and a couple of side pieces to the left and right, behind which we can hide away when needed. For the theatre, we borrow chairs and benches from the canteen and arrange them neatly together with extra chairs and benches from the hospital.

It is of no importance to describe the program comprehensively. Anyway, I can’t remember much about that. What I do know is that Hans received the resounding success he justly deserved. It was His manner of performance, the fluency with which he delivers his jokes, his witticism as well as his song repertoire are all a joy to behold. There is however one thing for which I do not have an answer. How did this born and bred “Utrechtenaar “get his Amsterdam accent?  These are two extremely different dialects.

Again, quietly and alone on my “double-decker”, I lie there pondering over him. He is just a “colonial” with the rank of corporal, actually on a different level to me. Nevertheless, he is a fine chap, a little boorish in his manner of speech but nevertheless a grounded guy. He is best described as a sensitive person. He is someone who listens and tries to understand you and is not insensitive to comments that one makes. He seeks contact with the outside world, a world he desires to inhabit in the way he chooses. He is someone who has experienced the meaning of the word “colonial” and how humiliating and contemptuous this sometimes may sound when expressed by a civilian.

Domestic circumstances forced him to enroll for six years in the Royal Dutch-Indonesian Army. Sometimes I can read the expression on his face of how much regret he has about this enrolment. In his heart he is not a soldier. Out of necessity this is now what he has to be. Shall I just let him go on his way to choose his own path? Or will I extend to him the hand of friendship and help him to keep his head above the muddy waters? Military life as a whole is for him one great pool of mud through which he must somehow traverse at whatever cost. Cheerful by nature, he seeks distraction by choosing to recite and sing and tell jokes which he mostly thought up himself. Don’t we all find ourselves in the same mud-pool. whether professional or not and is the soldier not equally as important as the civilian? I have decided I will help him. We will become friends. The future will determine whether I manage this in the right way.        

The first day of Christmas passes with fitting conviviality and piety. First there is the open-air assembly where our field chaplain opens with a prayer followed by a simple and comprehensible sermon presented in Dutch. He has linked the birth of Christ with the events of today. He has given us consolation and strength and above all placed emphasis on camaraderie. The natural enmity between civilian and military is now a thing of the past. It is time that we find each other and support each other in the difficult circumstances in which we will soon find ourselves. We listen attentively to his riveting sermon. After this remarkable and interesting open-air exercise in worship, we disperse, each of us to his own barrack. The rest of the day passes by, just as the previous days. Some must go on duty, others seek one another’s company in the nearby barracks, at the wooden tables outside or enjoy a glass of beer in the canteen. There is not a lot of difference between a Sunday and a weekday.

The Sergeant informs me that tomorrow, I must report for twenty-four-hour guard duty at the telephone exchange. That night I retire early to my bunk.

Battle with flies and mosquitoes

The “reveille” awakes me. I quickly take a cold bath and put on my uniform. Breakfast has in the meantime arrived by train and is at this moment being placed on the table in large baskets covered with mosquito nets. The enormous tea urn is at the other side of the long table. Millions of blue horse flies cover the table like a deep blue-black sheet, glistening in the early morning sun that has grabbed its chance to peek diagonally across our table through an opening in the leaves of the canopy above. When someone takes his seat at the table, they fly up with a loud buzzing, only to descend again a short while later. It is absolutely impossible to quietly enjoy breakfast. I must continuously swing my arms around before I dare take a mouthful. The buzzing mopeds crawl across my nose and lip, leering with greedy eyes at the round bread roll with cheese that I hold in my one hand, ready to take a dive. But for that they do not get a chance. Whilst swinging my arms, I quickly take a bite. I cover my mug of tea with a handkerchief as protection. In the interim it is not possible to have a drink because then one or two of these flies will find themselves swimming in my tea. It is better to eat first, then drink the tea. In the meantime, I wave with my other hand as if I’m saying farewell to my family as the train departs. It’s hilarious to watch the ridiculous movements of all the people while they are eating and swearing.

As the day comes to an end it is time for the flies to sleep. Then it is the turn of the mosquitoes to take over. By their millions they come out of their hiding places in the trees to descend upon us, sting, suck our blood and further make life for us as unbearable as possible. Once again it is morning and once again it is the turn of the flies to torment us

I join up with five other men and a sergeant. We march smartly first in the direction of the kitchen where we sign in for our allocation of food so that it can be prepared and sent to us during the day. Luckily, we manage not to bump into Kapala Banteng. We relieve the guard and take turns every two hours on duty.  A barbed wire fence containing only one gate at the front, secures the telephone exchange. Right across from the iron gate within the perimeter under a tall tree stands the guard house, forlorn but not abandoned. Earlier on a weary soldier stood guard there, rifle at the foot and wearing a steel helmet. Now some other soldier stands there. Countless enormous bamboo provides a natural camouflage. This is the place that we have to defend against an enemy who hasn’t yet arrived. However, the radio in the camp keeps us informed every day of their approach.

The tension increases

The tension increases day by day. We all feel this. Conversations take a different turn to those before. Our field exercises under the leadership of Captain Kirsten are intensified. The feeling to do our duty has replaced our civilian life of yesterday. We are now soldiers and ready for any incidents. At least that is what I thought.

It is ten o’clock in the evening and it is my turn to take over guard duty opposite the iron gateway. There I stand, steel helmet on, with a mosquito gauze cover over my face, fastened under my chin, to protect me from mosquito bites.  My hands are covered with gloves so that even there the mosquitoes can’t get to me. I keep my rifle ready at the foot. On my belt I have one hundred and fifty rounds of ammunition stored away in three pouches. The bayonet is fixed to the rifle. I am therefore armed to the teeth. I feel like a dangerous soldier not to be messed around with. A torch with a blue light bulb inside, dangles from a thin cord attached to my belt. It is actually quite useless because a beam from this device will betray my position immediately. And this can be fatal. I had better stick this thing into my trouser pocket I think. Nevertheless, I decide just to let it dangle there.   

An encounter at night

The night is dark. It’s storming. Around me are an unending cluster of trees. For me the black outline of the fence and the train track outside are only dimly visible. Past the train track are more rows of trees and behind them the tambaks. I can see just a bit of the sea when the moon gets a chance to break through a gap in the clouds. Then the waves sparkle like distant fireworks in the fantastic blue of the night. Suddenly that colour changes to indigo which transforms into deep black, the same black of nature between me and the trees across the road.

The bamboo leaves sing their song of the storm. The bamboo stems crack at intervals like the rumble of dozens of drums. It is as if I hear an orchestra of wild impetuous music, violins, double basses and clarinets mixed with the percussion of timpani and drums. Then I hear a trumpet. But this appears to be the distant sound of howling at the moon. When the wind turns, I can hear people’s voices. This must come from the direction of the canteen. The more intensely I listen, the more I hear. The slightest cracking of a branch makes me look back. My section commander, sergeant-major Aalbersen, once warned me of the 5th column and the native militia. Both are not the least to be trusted. I try to look left and right through the black spots between the trees for something that moves. Do I not hear a heavy stone falling diagonally just to the left of me? No, it must be my imagination.

The tropical night has enveloped me. Tropical nights are always very interesting and because of their secretive mystery, so impressive. They capture and scare you at the same time. Or they can take you away from the world of your existence and bring you closer to God. One can never in one’s life forget a tropical night. It is the power of nature that through the absence of sunlight, the night emerges as a dense fog of secrecy, which slowly but surely envelopes and holds you in its grip from which you cannot escape. It enhances your spirit like dense wine that is transparent to a certain depth.

You can no longer estimate distance as it creates different and frightening hallucinations You cannot get out of it unless you escape it, if you get the chance. But I have to stay put. The sounds become stronger and the distances shorter. I try to pierce the darkness and to distinguish the sounds. I become suspicious and careful at the same time. I certainly should not stay right in front of my guard house if there is someone who wants to shoot me. I take a step sideways, but then I think someone can attack me from behind.

When I suddenly look around and see a branch move, I think “there he is”. I jump back to where I was first standing, my gun at the ready. But then I realise that I have been mistaken, fool that I am. I laugh at my own fear and try to resist it.

I stand there for certainly an hour, maybe longer, when I suddenly bec0me aware of a beam of light that I have not noticed before. I focus sharply, but then it is no longer there. It stays away for a while until the moon peeks through the clouds again. And there is that beam again. Now I see it clearly. It is the reflection of the moonlight on the railway line. Yes, this is it, because now the moon is looking for a hiding place behind a cloud as the light streak dissolves in the dark of night.

Now I look to the right and at that moment I think that I see something move between the trees on the left side of the gate. I turn my head quickly but the figure disappears in the darkness of the following tree. I feel my hair under the steel helmet stand on edge. I hold my gun in both hands, the index finger close to the trigger. Then suddenly I see a bent figure detaching from that tree. It disappears with a few feline jumps in the shadow of the next tree. This is my chance, I think. I scream against the wind:

“Halt! Who’s there! “No answer. “Who’s there! Come out or I’ll shoot!! “

I roar and a shadow comes from behind the tree.

“Stand still or I shoot!” I command. “Who is there?”

“It is me,” the shadow shouts back. “Officer Piket. Can you not understand me? I’ve shouted all over the place. I cannot find that miserable path and almost broke my neck tripping over a stone”.

I recognise that voice. This is Lieutenant Jonker. He now approaches.

“Stand still,” I command. He stands still.

“Now two steps to the left.” He takes two steps to the left.

“Three steps forward,” I command, “. . . and stay where you are…”

He does this but curses out loud. I, the soldier, am giving orders to my officer.

“Password,” I roar. He gives the password. Now I grab my flashlight that still dangles on my belt, press the button down and direct a narrow blue beam on his face. Just in time, because I see that he is taking his pistol out of the holster. Immediately I point my gun at him and turn the safety catch off with a click to the left. My flashlight is now hanging down.

“Drop that thing, Lute. Now!” He puts the gun back into its holster.  My call to the sergeant turns out to be unnecessary. He is already standing next to me.

“What is all this noise about in the middle of the night? You are going to wake up the children with your screams. Ah! – Lieutenant Jonker, Officer Piket. I will open the gate for you. A moment, please.”

“And you”, directed at me, — “put the safety catch on, will you, before he gets angry. “

I turn the safety catch back on and stand to attention as the lieutenant passes me.

As he passes by, I hear the lieutenant say, ” Here I am looking for you in the pitch dark, cannot find the entrance, and almost break my neck tripping over a large piece of stone. My throat is hoarse from shouting for help. Well, damn, don’t you have ears in your heads? Are you deaf or are you asleep? “

The Lute is angry. I anxiously await the sergeant’s reply.

“It is storming, Lute,” explains the sergeant. “And besides, how can we hear you shout when you are hoarse? In addition, we are not to leave out post under any circumstances, be it for shouting or anything else. “

“I assure you that I would have shot if you had not opened that damn gate quickly.” He grabs his gun again. The sergeant pulls his hand back.

“Leave it where it belongs, Lute. Everything is fine. “

And to me he says: “When the Lute is gone I will let you be relieved. See you later.”

The pair disappear. Twenty minutes later I am indeed relieved of my duties. Inside, the sergeant tells us that he has telephonically reported the entire incident to Sergeant-Major Aalbersen and Captain Kersten. Our sergeant is of the opinion that the lieutenant was drunk and disappointed, because he could not attend the cabaret show. He had been missing for four days. Kapala Banteng had taken care of that.

Sometimes we have to go out at night to arrest a fisherman who accidentally forgot to extinguish his lamp light. Then Sergeant-Major (Major) Aalbersen enters our barracks in search of volunteers. He and I had got to know each other well. He knows that I am always willing to accompany him. Such a nocturnal search through the slippery tambaks in the direction of the lamplight is an adventure. With his long heron legs, the Major leads the way. And with his sharp cat eyes he sees exactly where he walks in the dark. Our Major has a clever head on him, is a good map reader and explorer, speaks the indigenous languages ​​and is also an outstanding troop leader. That’s why he was given command of the 1st section instead of an officer.

Another time we had to catch a spy that lies anchored somewhere out in the Strait Madoera in a prauw. We surprised him in his sleep and took him with us. The next day we surrendered him to the military police in Surabaya, strictly guarded, as you would a registered parcel

Our captain has drilled us well. He has made an exceptionally sympathetic impression on all of us. He is, just like us, a Landstormer. He never curses. His language is civilised and friendly but strict and businesslike. In his civilian life he was editor of a newspaper. So, he knows how to deal with people. We have always spoken with respect to Captain Kersten. Besides, there is no one who dares to say anything bad about him or they will regret it.

Getting to used to camp food

Our army food is not always of the best quality. For example, the rice is often undercooked, the vegetables too hard or too raw, the meat not well prepared and the soup is usually full of small beetles. That soup is causing consternation. If it happens again that we find beetles swimming in the soup, we will for once not eat the soup.

But today it is worse. For fun we decide to measure the thickness of the beetle layer with a piece of paper. We measure about half a centimetre of these vermin. We cannot take this anymore and there is great indignation about this. One of us takes his plate and goes straight to the fort commander. The sergeant tries to dissuade him, but without success. We wait in suspense for his return. What will the Banteng say?

Half an hour later he comes back, puts the plate on the table and says indignantly:

“According to the Banteng, you first have to scoop out those beetles from the soup, then you can eat the soup because it is good. ” 

We are not at all satisfied with this statement. Someone wants to speak to the cook himself. Another proposes to report this to the doctor. But Corporal Zimmer likes to go directly to our captain. Is he not ultimately our commander? This is then carried out. Captain Kersten inspects the kitchen and releases a report. Two days later our doctor is transferred to Madoera and the Major-doctor of Madoera comes to take his place. First our new doctor inspects the hospital and then the kitchen. He has seen how the cook, with his half naked torso and arms bare, cuts through the oblong buns and then spreads them with butter. He puts the rolls on a table, uncovered and in immediate reach of the countless blue flies. Then the cook opens a number of cans of sardines and throws the contents into a tub.  He then puts his bare arm into the tub, stirs the contents together with his hand, fetches a handful of sardines and spreads it on the buns. After this is all over, the Major-doctor has a chat with the cook.

“You’re the cook here, are you not?”

“Yes, Major”

 “What kind of work were you doing before you started with these sandwiches?”

“Well, let me see. I made the fire and then boiled water for the tea. I first filled the kettle with water of course and then I … “,

Here the doctor interrupts him. “Good, good, good. I suppose, if you first do this heavy work beforehand, will you not sweat a little bit? Strength is needed to open these few hundred cans and this is turn will cause you to sweat. Do you see these flies here? The breakfast that you have made, is there some of you left therein as well? ” 

“No, Major. I already have mine in my stomach you see. I always eat first before I begin work. “

“So, that dirty sweat food is for the soldiers, huh?” The doctor looks at him, long and searching. He sees his pale face, trembling lips, drooping mouth corners. Then those pale-gray watery eyes with red edges …. This is enough for him.

“Hm,” he says. “I’ll see you at the hospital at 10 o’clock.”

The bare-armed cook clicks his heels, salutes with his fish-fat hand as the doctor leaves the kitchen.

That same day the news finds its way through the camp like wild fire. “Our cook is being sent to Surabaya and will be admitted to the military hospital. He has syphilis.”

This horrible word is like a thunderbolt from the clear heavens above. A thunderbolt that echoes for a long time. From then on, we get better food. So Kapala Banteng has finally listened to us

Tension on the watch tower

The sergeant with the guards who were relieved from the different posts now march off to the watchtower. It is night and it is raining. The forest is black and where we now stop, indigo-coloured . An Indo and I are assigned to climb the fifteen metre high iron lookout tower. When one climbs up and reaches the top, those below recede from view. Well, it is now my turn to climb. It must have been an entertaining sight for my comrades to look at a plump figure like mine climbing up a fifteen metre high perpendicular iron ladder. Fully equipped with heavy ammunitionpouches on the belt and my rifle slung over my shoulder, I desperately try to work my way up rung by rung. Every now and then my ammunition pouches get stuck at the bottom of a higher rung. I hear the salvo of laughter resonate through the humid night. Their comments are definitely working on my nerves. How can I join the laughter when I’m hopelessly trying to pull myself up, holding onto the slippery wet rung? I must have climbed about four metres when I dare not go any further. When I look up the tower disappears into the heavens above and the ladder merges into the blackness of the sky. And when I look down I can barely notice the figure of the sergeant.

“Sergeant,” I shout. “Where are you?”

“Don’t look down like that dummy. Climb! ” He shouts back.

“How can you see that I am looking down, Sergeant, if I cannot even see you?”

“Shut up and climb.”

“I will try, Sergeant.”

Then, on the next attempt to work my way up, I feel something crawling down my neck. I begin to sweat anxiously. With one hand, I hold on firmly and press myself awkwardly against the ladder and with my other hand I feel for the thing that is moving back and forth across my neck. I feel the end of a thick rope and at the same moment I hear a voice from above that I must attach my rifle to the rope and that I will then be able to complete my climb more easily. When I do this, my gun disappears up into the darkness and I slowly climb higher and higher.

There seems to be no end to this climb.

How far?” I call, and a voice from close by assures me that I am almost there.  A few more steps, then I see a hand grab my collar and I am pulled up. A moment later I sit on the steel platform panting from fatigue and anxiety. This is my first tower climbing experience.

Fourteen days later, I find myself climbing like a cat in a tree. It is just as dark as the first time. My Indo-companion precedes me to lead the way. We easily make it onto the steel platform and the sit in opposite corners. The four steel plates around the square platform and an atap roof above us protect us from rain and wind. We close the lid of the trapdoor. It is pitch dark. We cannot see one hand in front of the other. I lean against the steel plate behind me, stretch my legs and roll a cigarette. As I strike a match, I see from under my eyebrows that my companion is leering at me. But then it is pitch dark again. We do not say anything to each other for a long time until I break the silence myself.

“What’s your name?” I ask.

In broken Dutch, where he pronounces the v as p, he answers:

“My name is Schubert, Frans Schubert.”

I give him my name and say casually: “Oh, I know Schubert with the same name, but he is a musician.”

“I am also a “moesikus ”. I play “piool en krontjong” guitar. I compose my own “krontjong” music you know. This gift I received at birth from the Almighty Creator. “

“Have you played violin from your birth?” I ask with interest.

“No, of course not. I still small, nearly six, you know. Then I start to do the violin. Now, I play in a bend, dans music and krontjong , you know. “

“I believe this,” I say. “How many are in your band?”

“Two, me and myself.”

“What? You and yourself? How is that possible?”

“Yes, as I play the piool, the other sings.”

“You will miss those girls, won’t you? And nothing will come of your study. “

“I never study, you know. It’s a gape of the great spirit. He always said to me, Frans, don’t you worry, with your  moesiek you will make the world a better place and wipe away the bad.   .”

“You are very religious, I notice. Which church do you belong to? “

“I am my own church. The Son in my Father. Tomorrow early I will see God. He comes up there, behind you.” I can vaguely distinguish his outstretched arm.

His voice sounds sinister and then he continues: “And I am going to greet Him. Nobody will know. You and me alone shall. I go to worship the Son. This is the only light that lets us live. If I die the everlasting light will stay shining over me when he comes above the horizon, you know. Do you understand me when I talk softly? No one is allowed to hear me, do you understand? “

“I understand you,” I reassure him. “But,” I continue, “those Japanese are also sun worshipers.”

“Yes, but their sun is a Japanese sun. That colour is red. “

I feel that he is staring at me. I wonder if he can see me in the darkness. As someone of mixed nationality he certainly has better ‘cat eyes ‘than I do.

Now our conversation stops for a long while. We say nothing more. It is completely silent except that I can hear his breathing vaguely. My hearing is good and sharp and I am staring intensely in his direction. I feel a bit uncomfortable, turn half-way around and silently pull my bayonet out of its sheath. I put this down next to me. With this movement I accidentally bump the telephone.

“Who are you phoning?” He asks.

“No one. I accidentally hit that thing. Can’t see anything either. “

“Me neither. But this does not bother me. Nobody is going to come. “

Now feeling safer since I’m sure he cannot see me either, I put the bayonet back into its sheath. His answer gives me some peace of mind. We are silent again. Out of boredom I roll a cigarette and try to have a conversation with him again, but his short answers dissuade me from further effort. I get up and peer over the steel parapet. A large open field is stretched out before me like a blue-gray carpet. The night is heavy and the fields and forests are covered with a dense fog. In one place a weak light beam shines through the fog. Frans gets up and takes his place next to me. He too peers into that dense fog. Then suddenly he says:

“Do you see that line on the horizon?”

“Yes.”

“In an hour you will see His light.”

We wait silently for the arrival of the sun and smoke one cigarette after the other. The horizon becomes lighter. The fog slowly lifts. I do not dare to look at Frans. Maybe he will forget what he was planning to do.

Then comes the first ray of sunlight. An orange-coloured beam of light tries to penetrate between two clouds. I surreptitiously walk back to study him better. His figure has become more pronounced. The increasingly stronger golden morning light peeks through the curtain of the night, which now slowly dissolves and transforms the landscape into the most beautiful colours. The tree silhouettes get a golden edge that becomes sharper and clearer as the sun approaches the horizon.

Frans stretches up his arms and mutters a prayer. He reverently bows his head, spreads his arms wide and sings a psalm. He makes up the words himself. He mumbles a mixture of Dutch and Malay. His singing permeates far over the landscape.

As the sun breaks through Schubert stretches out in full length, becomes more and more excited and waves wildly with his arms. He no longer sings, he screams and calls the Lord. Then he ends with a long prayer in Malay.

At the same time, the phone starts ringing loudly. I grab the mouthpiece hurriedly and press the thing firmly against my ear and at the same time watch Schubert closely. He still prays. Sergeant Major Aalbersen wants to know whether there is anything special to report

“Yes, Major,” I say. “Send someone as soon as possible. . .. quickly. . .. he. . … hurry, Major. Goodbye.” I feel that I’m going to be scared. I am looking for help.”

Schubert has finished praying. Now he turns toward me. For the first time I see him face to face. His wild hair, big, wild eyes, twitches on his face, his head half sunken in his shoulders. . . . he’s crazy, I think. . . . there is a madman here. . . . . will the Major come soon?

Then he asks: “Did you see Him? Did you see the Light, the Great Majesty? Did you see God also? “

“Yes, I have,” I reassure him and add hastily, to at least satisfy him: “He is beautiful. He is glorious.”

“Who called?” He asks.

“The Major.”

“What did you mean by ‘send someone quick’ ?”

“Well,” I pretend, so as not to alarm him, “The Major asks if we are hungry. Then I tell him that he should send someone quickly. I greatly desire my breakfast. Don’t you sometimes? Is this to your liking? “

He nods and sits down but I stay put and wait anxiously for the arrival of the Major. Ten minutes later I see him arriving with another six men. He climbs up the steel ladder and when he sees Schubert he understands everything.

“Men,” he says calmly, “We are here to relieve you. Come along. You go down first, Schubert” We descend the fifteen metre ladder one after another, Schubert first, then the Major and then me. On the way to our barracks I maintain a short distance behind the Major. I whisper to him what I experienced, tapping my temple with my index finger. He understands. Since then I have not seen Schubert again.

Gaurding the coast

The radio keeps us informed daily about the enemy’s latest advance. We hear of the enormous nighttime naval battle in the Sunda Straight (on the other side of the island Madoera). Dutch warships with dimmed lights surprised the unsuspecting Japanese fleet that was anchored there and shot left, right and centre at every shadow. A number of enemy ships were sunk or set on fire. This went so quickly that in the confusion, the Japanese started firing on their own ships. On the other side of Sunda Straight our fleet turned around to sail back to create even more confusion. On that occasion, Hr. Ms. “Tromp” was sunk (‘drilled into the ground.’)  Many of the crew died. Some had a chance to swim to the coast. Among them was the ship’s doctor who later told me the whole story of this sea battle. The heavily battered cruiser “Sumatra” sailed past our fort on the way to Surabaya to load fuel and ammunition and then sped onwards to Australia for further repairs. 

Oil storage sites in Tarakan and Balikpapan in Borneo were set on fire by the Dutch in advance of the enemy setting foot on shore. At this moment the Japanese are moving in the direction of Singapore. Despite our warnings, the brand new British battle cruiser “Prince of Wales” and the “Repulse” chose to confront and finish off the Japs on their own. But both were caught and sunk in a salvo of torpedoes.

It is about this time that I am designated to stand guard at the coast of Madoera Straight. I remember that day well. It was Thursday, February 26, 1942 in the afternoon that I was on my way to the tambaks together with Jan Huisman.

It had rained all night and at this moment it is still pouring from the sky, as it can only rain in the tropics. Heavily clad in an oil skin and wind breaker, we walk along the winding paths that end in an open gap between tall shrubs on the edge of the forest. So far, the rain does not bother us much. But now, as we are on the point of leaving the forest, we miss the natural rain cover of the jungle and descend along the dense thicket in which a heavy machine gun is hidden. Five metres further away are the tambaks, in the middle of a terrible downpour. With difficulty we follow the narrow path over a narrow dyke between two tambaks, that leads us to the pillboxes.

Once we arrive at our destination, we relieve the two men and take their place. Inside we close the steel door. We dispose of our oil skins and windbreakers and lay down our clothes, wet as they are, on a couch at the back of the outer door. Our new abode is small and round but spacious enough for two more people. In front of us two small machine guns poke out through long narrow slots. We take charge of the weapons, sit behind them, and try to look through the small elongated gaps. We practice a little bit by moving the machine guns back and forth to see how far we can go if the enemy ever tries to attack us.

We feel relatively safe inside except that hundreds of mosquitoes begin to sense our presence. I am the commander of this post and report by telephone simply by lifting the handset. I hear Major Aalbersen’s voice:

“Good. Everything is therefore in order. But pay attention now. Our fleet leaves Surabaya this afternoon at 6 o’clock in search of the enemy. Count the ships as far as you can see and report what you can observe and what you have seen.”

“OK. Major. I will let you know this as soon as possible. I will count the ships.” I hang the receiver back in its place and tell my companion what the Major has said. We still have a few hours according to my watch. We pull our oil skins and windbreakers back on, open the heavy door and get out in the pouring rain, first to flee the mosquitoes and secondly to get some fresh air. A curtain of rain hampers our vision. In front of us flows the sea of the Madoera Strait but there is nothing to be seen of the island itself. The gray mass of rushing rain water obscures our vision.

Now and then one of us goes back to see if everything is safe in the pillbox.

We take up position on a small hill right near the sea.

It is about ten minutes past six when we see the foremost cruiser gliding silently through the curtain of water. First the bow and slowly the entire ship. The vague silhouette of this cruiser must be that of the “de Ruyter” with Schout-bij-nacht Doorman as Commander of the Allied Squadron on board. Then four more cruisers followed by nine destroyers. We counted them all. Fourteen ships altogether. Like a gigantic water snake, this little fleet passes silently to encounter the enemy.

“Bolle,” says my mate, “Do you believe they will win? I don’t think so. There will only be a few of those guys left. They know it. Our navy is heroic. “

“They are indeed, Jan. And what amazes me is how they have the courage to deal with the knowledge that this will be a lost battle. This means going to your death like it or not.  At sea you cannot dig in and seek cover. You cannot retreat and take a different position elsewhere. For hour after hour the target is your steel fortress where you are buried and fire back. It is you or the enemy. And the enemy is great in number. The marines are only a handful. We must admire the courage of these guys. “

“And when this is over we will have to follow their example here,” Jan says. “We can already write ourselves off, old chap. But we will do our best. “

We go back into the pillbox and I hastily phone the Major. He agrees with me that it takes great courage to take on a naval battle against an enemy ten times stronger.

“All on board have accepted it and all are willing to give their lives for a lost cause,” he says. Then he pauses for a while, thanks me for the information and puts the mouthpiece on the hook.

A few days later the radio tells the latest news. We have undertaken a huge sea battle. All our ships have sunk, but the Japanese have had to pay for their victory. We were all deeply impressed by this titanic battle. This will be the end of everything. A matter of a few days and then ……? What will happen to us? Frits Kramer has already given up hope. Wim Roozenboom and Simon Bronkhorst also think that way. Tommie Sanders believes that our Navy has set the right example. We will have to fight to the last man. Disagreements arise until Gert Verstraten intervenes and says:

“Should the enemy stand in front of our gates, we will give them a hot reception.  We are too few in number but we will fight. Everyone will do the best he can, until it is our turn to die, just like those Marines. ” 

“This is true,” says Corporal Zimmer, “unless a miracle happens. This depends on our superior. What is he going to do? What will the native militia do? I am sure they will desert. There are more people who want to do this. But we will stand together. We must stand together, you and you and you and me. Everyone.” he points out to each one of us. Then he looks at Frits sharply and inquiringly.

“And what are you going to do, Frits?” He asks. “Are you running away or are you staying with us?”

“I do not intend to play coward, Zimmer,” Frits says angrily and continues: “You should not think this of me. Before it is my turn, I will send at least ten Japs to their own hell. But it does not exclude the possibility of a victory for us. Is this to your liking, Zimmer?” There is doubt in his voice. A mixture of courage and fear makes his voice skip several times.

“OK. Frits, this is well said. You are now one of us.” Zimmer reaches out his hand. Frits takes it. Does he mean it or does he want to hide his fear?

The invasion of Java

To fight or surrender ?

By evening the news comes, Singapore has fallen. And with this event, the invasion of Java is to be expected at any time. From Batavia to Surabaya, along the northern coast, Nippon has put landing troops ashore. Bandoeng had to surrender and this was the end. Our Governor-General and the Army Commander have announced by radio that the D utch East Indies Army has ceased to exist as a unit. Those who want to fight on do so at their own peril.

The sense of defeat in our fort is widespread. Everyone is talking about it. What will happen to our women and children? What should we do? We do not expect much good from the enemy. The radio has already informed us enough about their atrocities.

I have been struggling for a long time with tropical sores on my feet.  For that reason, I cut open my shoes at the front. Every day I was in the hospital for treatment. One day, on my way to the hospital, I walk past the barrack of Major Aalbersen. He beckons me to come closer and shows me a quantity of land grenades. From then on, I will have eight of these to hang on my belt. He shows me how to insert the detonators into the cylinders and how to throw a loaded hand grenade. He gives me eight loose detonators in a woolen cloth and places it on top of my ammunition in one of my pouches.

“Keep it there,” he says, “and be careful with it. Do not let it fall out of your hands or play with it. This will be at your own risk. “

With the detonators in the cartridge bag, the cylinders attached to my belt and this gun over my shoulder, I stumble towards the hospital. I must first pass the canteen where “ Rooie” our quartermaster sits behind a table with a glass of beer. He gets his nickname from his reddish freckled face and red blond hair.

“Hey, Bolle,” he calls from afar. “What are you running around with that’s so dangerous? Come here and show me what you are carrying around your belt. “When I stand right in front of him he grabs one of the hand grenades, looks at it swiftly and then asks:

“And where are the detonators? W-h-e-r-e are they?”

“In my bag, here,” I show him where the explosives are.

“Damn, dude, you like living dangerously. Have you ever heard of self-ignition? You could just explode to pieces before you know it. Who gave it to you? “

“Sergeant Major Aalbersen, Rooie. That’s where I come from. “

“Just give it back and say, with Rooie’s advice, that you are not authorised to carry these bombs. Furthermore, it is dangerous to throw hand grenades on this island with all these low hanging branches around. There is too much bush. Without doubt, dude, you will not be able to throw them far. You may as well just blow yourself up and leave me in peace!” 

He checks that everything is in order and that the detonators are safely in the cartridge bag and then continues:

“You can be there in five minutes. If I hear a blast within that time, I will know who no longer exists. “

There is no need to describe my feelings. Every step that I take is calculated beforehand. I have avoided every stone. And when I arrive at the Major with a beating heart, I give everything back with compliments from Rooie and explain how he feels about it. The next day we learn from the Major how to handle hand grenades and how to throw them.

We also learn that Sergeant Major Aalbersen is promoted to Adjudant non-commissioned officer. Congratulations, because if anyone really deserves it, he does.

He is congratulated from all sides. It is a pity that this appointment comes so late now that the Japanese are at the door. So, there is no question of any celebration.

The activities of the enemy increase daily. We get more and more visits from low-flying enemy scouts. In one instance I see a Dutchman chasing a Jap. Our gunfire cannot hit him. He manages to escape with all kinds of twists and turns. Later that same Dutchman was shot down in flames. The Dakota flies low above the sea in the direction of our island. At twenty metres above the tambaks the observer jumps out of the burning plane. He lands in the middle of a marsh which undoubtedly saves his life. Two hundred metres further on, the Dakota crashes into a tree.

Sometimes the enemy flies simultaneously with forty bombers in formation high in the sky. Then we dive away behind the bushes or in bomb shelters. Our fort has yet to be bombed. On the other side of Strait Madoera I see a Japanese bomber making six futile attempts to hit the white lighthouse. Then it gives up. They are certainly not good marksmen. This is the only consolation.

Surabaya has now been bombed. I can see this through an opening between the bushes on the edge of the forest. The Royal Netherlands Navy has randomly sunk some twenty ships in the harbor in order to prevent possible marine landing. A burning Japanese fighter plane shoots through the air with great speed and crashes somewhere into the sea. I hear the explosion and see the fire from my hiding place. It is now over for Surabaya.

When I stumble back to my barrack, I think of my possessions that I left behind in that city. I will not see these again. My thoughts go far, far away overseas to my parents and brother in Holland. I know he cares about me and my sister, who lives with her family in Bandoeng. Now today, I know that I am poor. I own nothing more than my diploma, my pocket Bible and a few family photos. I am consoled with the thought that I am not the only one who has lost everything.

I stand still for a moment and look at the ground around me. That wild gray-green and gray-brown nature is so unspoiled as it appears before me. I see the lizards, beetles, ants, all fighting their own struggle for survival. Is this the island where I have to die, with its dusty shadowy mass, leper inhabitants, millions of blow flies and mosquitoes? Just somewhere between the bushes or along the tambaks? Is this the reward for what my parents have given me, education and civilization?

I slowly turn into the side path. My barrack is fifty paces further on. There are groups of men discussing the present situation. I can hear them as I walk past. Their faces are serious. How does mine seem? I walk straight into my barrack, get rid of my rifle and ammunition pouches, open my collar and walk out without a helmet or balaclava. When I look around, I see five men sitting at the long table. I cautiously approach the group and take a seat at the end of the table.

I  hear Gert Verstraten, the professional soldier says, “It doesn’t matter who you hit, as long as you do not waste your bullets. The head is of course the best target, but more difficult because it’s moving. You have a larger target twenty centimetres lower. “

I wonder about this bloodthirsty statement. Then I hear Tom Sanders say:

“That’s what the enemy also thinks.”

“I don’t think so,” continues Gert. “They are not sharpshooters. Make no mistake about that. They shoot because they have to shoot. They follow the Japanese instructions how to strike. “

“Ho-ho,” the rest join in.

“What is the difference?” Simon Broekhuisen wants to know. Gert explains:

“The difference is that they have to shoot five times to hit once whereas we only shoot once, understand? “

“I do not think I can ever shoot at a human target”, Frits utters. “You see, I cannot kill on command. This has never been taught to me. And now you force me to do it. “

I see his face turn pale as he speaks these words. There is fear in his eyes.

“Fritz, this is a refusal to do your service.  Do you mean it? “That question comes from Wim Roozenboom

“Look, Wim,” Frits tries to explain. “I’ll tell you how I think about this. I was brought up as a Christian. My parents have always taught me to be a good person and to give to the best of my ability. I will not steal and I will not kill. But if there is someone who wants to take my life, I will defend myself. And if any of those slit-eyes, who first bow when I come into their store to buy something, stand before me, I will call them barbarians. But I cannot shoot – I can – I shall –I shall not…”

Then he jumps up, slaps his fist on the table and shouts:” I am not a conscientious objector. I am not a coward because I cannot shoot. Understand!? Do you understand?!”

Frits looks at us one by one. Completely upset, he tries to say something more, but his voice sticks in his throat, his lips and his shoulders and arms all move at the same time. He gets more and more agitated especially as no one says anything in reply. He then collapses on the bench, covers his face with his hands and eventually drops his head on his arms and begins to cry. Wim gets up, walks towards Frits and throws his arms around him in a brotherly manner. He then sympathetically pats him on his upper arm to calm him down.

“No, no, Frits, we know better. You are not a coward. Oh no. You are only afraid of what is going to happen. You just don’t know how that fight will start against us. We must forget the past, old boy, and look reality in the face with courage. Like our women there, we must be brave here. In the short time we have been in Menari we have gotten to know you, gotten to know you well. You have become one of our friends and we will stay like this. We will never let each other down.” And to the others he says:” What do you guys say? Is Frits our friend or not? “

“Of course, he is,” we confirm candidly in unison. I quickly fetch my mug, fill it with cold water and give it to Frits.

“Here, Frits,” I say. “Drink some of this.” With a trembling hand, he picks up the cup and drinks a couple of long sips of refreshing water. Then he begins to calm down.

“Forgive me people, that I have been so childish,” he says nervously. “I know you are my friends and I want you to forget what I said. “

“We will, Frits. We promise that.” It is Tom Sanders who speaks these words and reaches out to Frits “We are not afraid like the native militia. They can only flee one after the other. We will take over their tasks and we will do them well. We’ll stay put even if all hell breaks loose. What do you say, Bolle? “

“Well,” I say. “We are no longer citizens. Just look at my ‘dinner suit’ of the same fabric as yours. We use the same weapons for the same purpose. If we need to be ready, then it does not matter who is attacking, the emperor of Japan or the street sweeper from Tokyo. He will receive his comeuppance. But I doubt that this will ever happen. Look, the Dutch East Indies no longer exists and our army no longer exists. This has been the case for two days. Our fort is the last of all the defences that remain untouched. Do you not think that Captain Durandt will surrender with six thousand Japs at the front door and less than one thousand men in his fort? The enemy can get reinforcement, not us. Or do you think he will sacrifice us all for the sake of his pride?”

“Then you do not know him, Bolle,” says Gert. “That head of his is not for nothing a Bantengkop.  He backs down for no one. He does not care about your life as long as he’s done his duty dead or alive. I’m telling you.”

“Yes, but there is a superior who is above him.”

“He will persuade them.”

“Forget that,” I say definitely. “As far as I know the Superior is cut from very different cloth. He is not the bully that the Banteng is. He thinks first and does not say much. But what he says demands authority. And it makes no difference to him who stands before him, not even the Banteng. We shall see.”

That night we are all at our posts. The pillboxes are occupied and well equipped with ammunition. The light machine guns, the heavy machine guns, cannons, anti-aircraft guns, everything needed is ready for the coming battle. The infantry is already in the trenches. With my sore feet I have to relieve the command post from Captain Kersten early tomorrow morning. Now it’s time to sleep because tomorrow will be a day of tension.

We expect the big attack tomorrow or the day after. Definitely not later. When the first shots are fired, this will work on our nerves. This will be the baptism of fire. Then it is a matter of using your head, if it is still on your body. I do not believe that it will come to that. One thousand against more than six thousand. We will be stretched but they will maintain their numbers. There are even more behind them. We cannot fall back to another line of defence. The sea is there.

The longer I think about this, the more I am angry towards the Banteng. “If that guy uses his head, he will have to conclude that this means suicide. And why, for what purpose this senseless mass murder, “I say to myself.

I consider all those thoughts and assumptions, about how the struggle will begin, how this will end, when we have to fight and what will happen if we have to surrender. At the end of it all I do not know the answer and fall into a deep sleep.

At exactly six o’clock, I lie behind my carbine machine gun completely alone in a big pit behind Captain Kersten’s headquarters. Adjudant Aalbersen warned me beforehand about the expected mutiny on the part of the indigenous militia and explained to me that I must protect the headquarters against any unexpected attacks from within the fort.

It is absolutely quiet. Nobody passes by. There is no inspection during this time that I am behind my carbine machine gun. This amazes me and I get the feeling that the entire island is in suspense in anticipation of the upcoming attack. My mate, in the other pit a bit further away and behind me, does not say a word either. He lies and looks and scans just like I do. We cover each other’s back. I do not see a chicken or a crow and it is as if nature is at one with this mysterious silence. The wind has died down. The leaves of the trees hang motionless. There is no voice, no sound that betrays any sign of life. I have waited two hours in this position. For two long hours I am lying waiting, observing the open spaces on the other side on the forest edge. But nothing happens. I perspire with anxiety.

My eyes start to hurt.

 I choose to do some fast target practice.  I aim for an opening in the forest and the next moment my barrel is focused on the right-side path. A stack of cartridge holders lies next to me, ready to be used. A well-aimed hand grenade in my pit will undoubtedly finish me off, but how can a person throw a grenade in here? It is impossible with all the surrounding wilderness.  I stare at a place from where such an attempt could be made. Let nobody try. Come on if you dare. My gun barrel will bark heavily at first and many of them will not see the sun go down…!  Why do they take so long? Come on, guys, where are you? I suddenly become brave and impatient at the same time. Or am I scared or nervous? I try to calm myself down.

By this time the enemy bombers should already be flying over us. But for now, they stay away. Strange. They are not coming. What is the cause of this? There must be a reason.

Suddenly I get a fright. Somewhere ahead in the undergrowth I hear a branch crack, then another. I stare to the left in that direction and think someone is trying to sneak up on me. At the same time, I point the barrel of my weapon at that spot. The cracking stops. Then a voice breaks the silence.

“Stop, guys, do not shoot. I am, Adjudant Aalbersen. “I look in the direction from which the voice comes but see nothing.

“Is everything safe. I’m coming forward now. Do not shoot, do you understand me? “I recognise the Adjudant’s voice.

“Everything’s safe, Adjudant,” I call back. “Come out of your hiding place.”

Carefully, the branches are pushed aside, and a little later the Adjudant steps out of the bush into the open area in front of my hiding place.

We have surrendered.

 “Come out. Everything is over. We have surrendered. This news has just come from the Command Head Quarters.’

“What, Adjudant” I asked surprised “are we not fighting anymore?”

“No. There has been a heated debate. The Banteng did not want to know anything about surrender. However, Superior van Rijnsburg does not see the necessity of aimless bloodshed. A single shot from our side will mean the end of us all, he said. We have no mountains behind us where we can withdraw. With our backs against the sea we will be totally massacred if we do not surrender. The Banteng and the Superior had a disagreement which the Superior eventually won. I think he acted wisely. And now, put your weapons in my hut and go look for your own tampat. Wait there for further instructions.”

Together we leave our shelters, put the ammunition holders back in their pouches and put the carbine machine guns and ammunition in the hut of the Adjudant as he ordered. Then we walk in silence and dejection in the direction of our barracks. My mate swings right and I follow the left side of the path. On the way I meet Frits Kramer.

“What now, Bolle? What are they going to do with us, do you think? “

“Capture us, what else?” I say.

“For how long?”

“God knows how long. How can I know this? The war has just started. What we have to do is to be careful not to lose our lives through some foolish act, Frits. We will now have to resign ourselves and wait patiently for the events that follow, however difficult this may be. Don’t you think so? “

“That will have to be done. Do you know, Bolle, “Frits continues after a moment of silence? “Actually, I’m glad it’s over. I can say with a clear conscience that I did not kill a person. “

“This is a position. But there is another one. At least we still have a chance to survive, even if this is only minimal. The life that lies ahead of us will not be easy. Prepare yourself.”

 “Hey, Gert,” I call to Gert Verstraten, whom I see coming out of a side path. He constantly looks at the ground and kicks every branch or stone away while he occasionally clenches his fists. When he hears my voice, he looks up and says:

“Isn’t this going to break your heart, Bolle, Frits, if you’re waiting for those yellow rats with ten thousand cartridges next to you and you cannot shoot a single blue bean into those bastards? Have I not prepared myself for so many years for this opportunity? Did I get shooting and defence certificates for nothing? And now I just have to surrender without a struggle. Therein lies no honour “

“Nevertheless, I believe that this is the best thing we can do. Gert, ” I say. “Go ahead. Who of us would have survived this if our superior had not surrendered. We’ve lost it anyway. How do you want to defend this fortress with a handful of men against an overpowering enemy? For what purpose? Just for your honor? “

“This is true,” Gert sighs. “You’re right. We must swallow this bitter pill. But the future will not look good for us. We’ll wait and see what happens next. “

The men are returning from all directions to their barracks, tired and depressed, some with tears in their eyes. You can see it clearly. The wide gravel path is full of people. From all sides they come, from the bushes, from the side paths, from everywhere. Just like Tommie Sanders, Wim Roozenboom and Corporal Zimmer, who I see walking there, and like Hans Vermeulen and so many others, I also belong to the ones who are disappointed. We look at each other differently from what we are used to. That’s how I see it. There is that feeling of absolute despair – what am we doing in our grey-green uniform without weapons, what kind of order is that? We are now a bunch of useless nobodies. No more soldiers, soldiers of nothing.

I would really like to know what’s going on through the minds of those chaps who are all on their way to their barracks. What’s going on in their heads?  What is their view of this situation in which we unexpectedly find ourselves. The future will surely reveal itself.

“An uncontested battle is dishonorable,” are the words of Hans Vermeulen addressed to me as he walks beside me.

Then he comes to an abrupt halt.

“It’s better this way, Bolle,” he continues. “Whatever happens we’ll continue with R and R. If we get the chance, we will give a cabaret show again.”

“You are rather optimistic, Hans. At least you’re not giving up. “

We approach our barracks. Those who still have weapons will hand them in. I go to my place to sleep, search for my wallet and pocket bible in my knapsack, put the first in my inside pocket and the little Bible in my outer pocket. An announcement from Headquarters appears and lets us know that we must immediately assemble at the aloon-aloon. I look closely to see if I have forgotten anything and then go on my way to the sports field. I leave my art materials and drawings behind in good faith. I cannot take them with me.

On the way I think of everything that I have to say farewell to forever. I think of my relatives, my profession, my possessions. I will just have to forget all of this and prioritise my own health. One thing I certainly promise myself is that I will stay as far away as possible from the Japanese.

The football field gradually fills up with people. Section after section stand together in separate groups. I’m looking for my group. Non-commissioned officers walk around everywhere to get their men together. I do not see officers. The mood is not particularly pleasant. Here and there groups of Indo’s stands separate from the Europeans. I detect hostility between them and us. Insults are thrown with gay abandon from both the Dutch and Malay sides. I am afraid that at any moment a fight can break out. The orders of the non-commissioned officers are being ignored. Our army has ceased to exist and as a result there is no longer any discipline. The unwise have opportunistically chosen to ignore every order. Supporters of military authority try to restore order but without success. The resistance of some groups can at any time result in an open rebellion against authority.

The arrival of the Japanese

Adjudant Aalbersen arrives on the scene. He calmly considers the situation and calls the non-commissioned officers together. When he has given his instructions, the sergeants take their positions. Then the Adjudant raises his voice. He informs us that our officers are still being held by the Japanese and that he is now acting commander. There is a grumbling here and there, but the Adjudant completely ignores it. He now stretches out to his full height and then the voice of the six-foot thunders over the field. He warns everyone who tries to disregard his orders of the consequences that we will all have to bear. The Japanese will be here any moment. A disciplined troop is to be expected here. If there is no order, they will take the law into their own hands with negative consequences for the trouble makers.

The sensible ones have fortunately realised that nothing can be achieved through chaos. They therefore commit their whole-hearted support to the Adjudant and pronounce their condemnation of the grumblers and rebels. Eventually peace is restored. Now, on the orders of the Adjudant, we must throw all weapons and knives, which we still have in our possession onto a heap. Knives are understood to mean pocket knives of any size. Furthermore, we have to wait calmly for the arrival of a Japanese scout who will soon fly over us. If he has noticed us, he will give a light signal.

It now rains knives and pocket knives at the place designated by the Adjudant. Some, with a huge sweep through the air, disappear deep into the adjacent forest. Mine is in a deep pit at the end of the road between the bushes. When the rain of knives over our heads ends, we are all ready to receive the Japanese.

We become aware of the distant hum of the scout plane. We look up in the direction where the sound comes from. An aircraft comes closer and circles high above us. We wait for the light signal as a sign that the pilot has seen us, but nothing happens. Then, with a wide arch, the plane disappears in the direction from which it came. Muttering among us:

“That boy is surely color-blind. He cannot see with his slit eyes. “

Adjudant Aalbersen makes an end to all our guesses.

“Jackets off, men,” he commands. A moment later we are in our white shirts. “Zijlstra and van Kampen, you two go as quickly as you can and take a sheet off my bed. You know where I live. I expect you back within five minutes.”

When the two men are ready to follow his order, he calls after them:” Eh …wait a minute …bring 2 sheets please. “

Like an arrow from a bow, Zielstra and van Kampen shoot forward in the direction of the barrack of Adjudant Aalbersen. They disappear into the jungle behind where two bed sheets await their presence. The five minutes become ten. Then finally they return. Eight men spread two sheets next to each other on the field while we wait impatiently for the possible return of the Japanese scout. Will he come back? Minutes pass, half an hour goes by and still no sign of a plane in the sky. Then finally we hear the distant hum of a scout plane. Now he has to find us. If he cannot see these two white bed sheets and the almost one thousand men in white singlets, he is definitely blind. The sound of the buzzing engine comes closer and then suddenly we see him. He now circles above our heads and then flashes a bright white light on and off from under the cockpit. He has discovered us. A hurray by most of us rises up and the pilot must have seen the waving of arms as a sign that we understand because he turns back with a graceful arch and disappears back from where he came. Now it’s a question of waiting patiently for the Japanese arrival. We wait for about two hours in the hot sun for the Japanese to arrive. It’s amazing how the weather can change.

Yesterday the rain was pelting down but this morning the wind has died down and the sun has broken through the clouds. The sky is clear again. Our patience will soon be tested. Then finally we hear a hell of a shriek that comes from the woods behind us.

“Stay where you are and in line, please,” the Adjudant orders. I look around and see behind me a movement between the bushes. From two directions, a dozen dwarfs with machine guns and ammunition pouches, storm out of the jungle screaming and yelling. In no time the four corners of the aloon-aloon are taken, the machine guns are set up and directed at us.

Hans Vermeulen stands next to me and says laconically: “They are certainly afraid of us”

I snigger a bit. As I am at the front I can clearly scrutinise the Japanese to the left of me. The youngster is certainly no taller than five feet. His khaki-colored uniform has been torn and patched on all sides. On his bald head is a khaki cap made of the same material as his uniform. The cap looks like a truncated cone with a soft flap in front and a number of short pieces at the back probably to protect his neck from sunburn. He wears rubber shoes that are split in the front. The smallest space is for the big toe and the rest for the other toes. His arms are too long in relation to his body and his legs are abnormally short. The dark slit eyes with  thickset eyebrows , the protruding mouth, flat nose and wide cheekbones make me immediately think of a drunken monkey which occasionally bares its white teeth. Murder and triumph are herewith clearly demonstrated. I cannot fail to have a deep contempt for this kind of earth-dweller. I’m certainly not the only one who thinks so because Hans, who is next to me whispers:

“Do we have to bow to this weed?”

“It seems so,” he hisses back. “I do not expect much good. If no one makes a mistake, it should not be a problem.”

The tropical sun is already high in the sky. It is warm. How long we stood there I do not exactly know, but the situation at last changes with the arrival of a Japanese officer and his retinue.  He tells us in Malay that we are now prisoners of war and that any resistance will be punished. We now have to go back to our barracks and stay there until we are told what to do next. Nobody can leave their barracks. Anyone who goes outside is liable to be shot dead.

“It starts off well, Bolle,” Gert says behind me.

“We will have to worship the sun later on, pay attention,” I say.

On our arrival at home, we discover that all guns and cartridges have already been removed and loaded onto lorries. I hurriedly go to my bunk and examine my luggage but do not discover any traces of theft. Everything is just as I left it. I am relieved and thankful.

We finally get our dinner and when everything has found its way to our stomachs and the pans have been cleaned under the tap, we crawl into the barracks and stay there for the rest of the night. Early evening, when it is almost dark, we hear yelling from the Japanese on the other side of the road. We peek through the doorway and the windows and see six small Japanese military personnel passing by on children’s bicycles.

“The circus is about to begin,” says one of us.

“Be careful, men. Don’t let them see you. They will make a barbecue of you” notes another.

“Tut, tut, aren’t you just funny,” says one other voice. “Certainly, the joker at home, not so?”

“Except for the cat, yes. But he died recently and now I am the funniest.” We laugh at the joke. There is at least some semblance of humor left.

A few days later the announcement comes that we can move freely through the camp. To avoid incidents, it is desirable to avoid the Japs. When we accidentally come across one, we have to face him, stand to attention and then bow.

“Should we say anything, Sergeant?” David asks.

“Don’t say anything. Just think of what comes first to mind. Come up with anything, just keep it to yourself. “

Zimmer laughs at the thought of what he will think when he meets one. This will not be much good. Imagine if I blurt it out.

We now get lessons in Japanese and start to learn only the most important words, such as orders and counting to ten. We also learn what to shout as soon as there is a Jap around, how we should stand to attention at him barking the order, how we should bow at the second shout and what we should do as soon as the third and fourth orders follow. Such rehearsals were splendid performances that tickled our funny bones. Our teacher is an officer, the only one we have seen for a long time. Where are the others? Are they being kept separate from us?

The next day, on my walk through the camp, I see, to my surprise, Captain Kersten sitting on a chair in front of Adjudant Aalbersen’s hut. He is reading a book. I do not think that the content really interests him. He stares ahead more than he reads. What’s the matter with him? He appears to be calm when I observe him from a distance. I have always had great admiration and respect for him. But today I find it strange that he sits there quietly in his chair doing nothing. Adjudant Aalbersen later explains what happened in Headquarters when the Japanese Commandant addressed the entire officers corps in Malay and demanded that all officers put their weapons on the table. Our Superior then presented the officers to the Japanese Commandant. The officers then had to promise that no opposition would be made to which an oath of allegiance to the Japanese authority was sworn. After this embarrassing episode, he returned our pistols to our officers. Only Captain Kersten refused to accept this. Surprised, the Japanese Commandant asked our Captain why he was unwilling to receive his pistol, to which Captain Kersten replied:

“The saber is inseparable from the rank of officer. An officer without a saber is no longer an officer. I am sorry to say that the deprivation of my saber means a degradation and dishonor to me which cannot be compensated by giving me back my pistol. I refuse your offer. “

“This is Captain Kersten for you,” continues the Adjudant. ” A man with character, calm and not afraid. All officers expected punishment, but this did not happen.

The Japanese Commander looks at him long and pensively. Then he smiles and salutes. Now our captain walks around without a saber and a pistol.

Before the Japanese occupation I made several drawings of the soldier’s life in Menari. Now I decide to focus on pen-and-ink illustrations of the camp itself, of the surroundings and the defense works. There is plenty of opportunity to do this. Apart from the fact that it is sometimes my turn to do guard duty, one can see me at work in the morning and afternoon at various locations where is no one to bother me.

On one of these guard duties I have to guard a landing spot at one of the rivers. On one particular morning I stand unarmed and alone at my post next to one of the concrete pillboxes. I survey the landscape around me and whilst observing the flow of the river, I see a Japanese landing craft approaching. In front is an officer dressed in white and in the vessel a group of Japanese soldiers in khaki uniforms. When the soldiers step ashore a moment later I get the opportunity to see Japanese shock troops from close up for the first time. I make the military salute and take a bow that is answered by the officer. In no time I am surrounded by the small five-footers. Every soldier has his own children’s bicycle with him. “Mijn Fongersfiets”, with which I rode to this point, is leaning against the pillboxes. As soon as the Japanese see my bike, they inspect and test it from all sides. From their gestures and the word “Amerikano” I deduce that they regard me as an American.

“No, no,” I shake my head. “I, Hollander, Hollanda.” They become a little inquisitive, touch me from the front and the back, pull my uniform and feel the size and perhaps the quality of my muscles. I feel a little uncomfortable among these dwarfs, which their officer probably noticed. With a couple of unintelligible words, he puts an end to the interest in me.

Meanwhile my Fongers bike is viewed and tested from all sides. The weight is tested and to express their amazement about it, I am offered one of their bikes. In order to please the dwarfs a bit, I lift this small bike with my little finger, then spread my legs wide and to great amusement of the bystanders let the bicycle run effortlessly under me. Even the officer was amused. He then gives a signal and a little later the whole unit drives away over the tambak paths. I heave a sigh of relief, glad that I am away from them.

One day two Indo’s and I are busy baking pancakes with shrimp at the little harbor jetty. It was quiet there and the pancakes tasted delicious. Suddenly the peace is disturbed by the arrival of two drunk Japanese soldiers. We did not see them coming, so we did not have a chance to pack up and go. But now that they have seen us, we must bake one pancake after the other for the gentlemen. The dough and the shrimps are running out. One of the Indos seizes the chance to grab the last amount of shrimp and thrust it down into his trousers unnoticed. While the Japanese cut through the pancakes with their long bayonets and with loud laughter lift them to their mouths we seize the opportunity to disappear. Once far away in the thicket we hear an angry screech and lots of shouting. A hell of a racket breaks out. We peak through the gap in the thicket and observe the drunken soldiers in their rage destroying all the cooking utensils. Even the bench on which they were sitting isn’t spared. 

Time to Leave

The time has now come to leave the island. Knapsacks and suitcases are packed. When there’s no place left in the knapsacks I roll up the army blankets and tie them on top. Small objects get stuffed in the jacket and trouser pockets. My knapsack is fully packed, neatly folded and judiciously arranged like a puzzle. Open spaces are filled with sewing kit, drawing materials and my Gillette razor with the spare blades. A second pair of shoes hangs on both sides of my knapsack. The army pans, neatly packed and filled with small items, hang below. My mug and field bottle hang from my belt. The blanket and sleeping mat are rolled and tied up with a piece of rope. Drawings and drawing paper have been neatly rolled and tied up with a cord which hangs from my neck. It is only my foldable drawing stool for which I really cannot find a place. Instead I attach it to my chest. At least I will have both hands free. Without the help of others, I would never have managed to put that whole load on my back. I am now ready for the journey.

Hans sees me and comes over. We move steadily to the assembly point. On the aloon-aloon we place our loads next to those of others. The field is starting to fill up. Some carry their possessions attached to bamboo. They leave the heavy crates behind and divide the contents thereof in packs of paraffin cans. People stream from all directions, bent over from the loads on their backs and in their hands.

When this is over and we are finished being counted we march to a large jetty where a few marine motorboats are waiting for us. Our boat is already half-occupied by soldiers and officers. The latter have seized the bow. Officers simply belong with officers. This is the first time since the Japanese made us prisoners of war that I see officers again. Hans and I find a place on the starboard side and put our luggage together.

Tommie Sanders has seen us on board and comes to us. I can see from his face that something is wrong.

“What’s the matter, Tom? Do you have news for us? “I ask.

“Do you see them too?”  He says excitedly.

“Who do you mean?”, I want to know.

He points in the direction of the officers. “Don’t you see anything out of the ordinary?”

I look at a group of officers who are talking to each other but cannot see anything unusual about them except that they are unarmed.

“No,” I say. “I do not see anything unusual about them. They are unarmed missing their shoulder strap. But that is all. “

“No, man, look carefully. See that lieutenant there. . .. and that captain over there. . .. and then those two other lieutenants to the left of him? “

He points them out one by one. “Look carefully, you will discover that they no longer have any stars. You see?

What the hell did they do with their stars? “

Now I see it too. I stare at Hans. He has already noticed it. We look at the collars of the two lieutenants. Gone are the stars!

“Have you ever in your life …” Hans says in surprise. “That one there, is he not Lieutenant de Jongh who threatened you with his pistol on the second Christmas Eve, Bolle? And that other one, right next to him, I know him too. Both Landstormers. A wonderful example of heroism. “

“They seem ashamed,” I say. “You see? They do not dare to look in our direction. . . . . There are a few more down there, but they have their stars on one side of the collar. “

I separate myself from my group, but Gert, who has also joined us in the meantime, seeks my attention.

“What are you going to do, Bolle?” He asks.

“I’m going to look for Captain Kersten,” I say. “Where is he?”

“He is on his own on the other side of the deck,” replies Adjudant Aalbersen, who has approached us unnoticed.

“And what about him, Adjudant?” I ask. “He also belongs to. . . . “

Adjudant Aalbersen already knows what I want to say and interrupts me.

“No, not him, Bolle. He still has all his stars. That is why he is alone. He does not want anything to do with those other officers. I’ve just come from him. A fine fellow upon whom you can depend. We have to stand behind him, boys. We must not let him down. “

Gert jumps to attention and salutes. “Adjudant,” he says, “our company remains under his leadership. As long as this is possible, Captain Kersten is our Commander. I will pass this on to these other men.” He puts words to deed. We can see how he gathers his companions together while he talks and gesticulates. Then his head turns in our direction and a tap on the straw hat in a half salute confirms that we can count on them.

“Frits is happy that we have surrendered without a shot being fired. Isn’t that right, Frits? “Wim asks this question and turns to face him. Frits nods satisfactorily but does not say anything.

Jaarmarkt , our first concentration camp 

Our motor boat is now packed with men and luggage. We sail straight through the waves of turbulent water, which crash against the bow and break apart. The sky is grey again but fortunately it does not rain. We circumvent the mines, which have not yet been cleared away, and sail crisscross in the direction of the port of Surabaya. The port area is full of sunken ships of which the masts and a single funnel still protrude above the water. This is the work of our Navy. The warehouses and sheds are mostly in ruins. Large cranes lie ruined and completely unusable folded up like a crinkled newspaper next to bomb craters and burnt buildings. Here and there we see guns with ripped-open turrets. Just like in Menari, the artillery has not left one working cannon behind.

Once on the jetty we step ashore and climb into the waiting trucks. Then we drive to the Jaarmarkt site, our first real concentration camp. On the way many women stare at us stoically. Most have tears in their eyes; some people silently greet us with a thumbs-up as a sign that we should not lose heart. We look longingly at acquaintances and family members. I see my neighbor with my dog ​​ ‘Flip’ on her arm. She notices me and points me out to Flip ” There is your boss”, she says.

There are practically no men along the way. I also notice that there are hardly any of the indigenous people present. The Chinese we meet along the way take off their hats.

The first truck stops in front of the closed gate of the Jaarmarkt site. A couple of Japanese sentries come running up. We bow back and forth and then the gate is opened and we drive inside.

The Jaarmarkt, originally a large festival site, where annual exhibitions and carnivals were held, has now been transformed into a concentration camp; actually, it is more like a transit camp. Here we will get a temporary stay in anticipation of further deportation to an unknown destination. The Jaarmarkt site is now the gathering place for prisoners of war of the surrounding forts and positions taken by the Japanese. Still not knowing what awaits us we stop at the forecourt. Directly behind the gate, on the right, is the office of the guard commander. A little further back on the left side is the well-known stone building which now serves as a residence for officers.

We have to get off the trucks. From all sides half-dressed soldiers appear to curiously look at the newcomers. The welcome does not sit well with me.  I sense an atmosphere of revolt and anti-militarism among the inhabitants. A group of mainly troublemakers targets our officers and showers them with curses and insults.

“Why don’t you throw your stars away, hey? … Do you want to maintain your authority? Don’t expect it to last forever. Don’t allow yourself to be pleased with this situation ……. uh. Captain, if you’re looking for a place to sleep, you have to be in that gold-fish bowl, not with us. . .. Do not lose your stars accidentally. . .. “

I feel miserable when I listen to all those insults. It was the least I expected. Revenge comes to mind and at the same time fear of an open scuffle once the Japanese are gone. We look at each other. How did we end up like this?

After our luggage is examined by the Japanese, we settle in. Most of the Menari group, with the exception of our unit, simply go their separate ways. Captain Kersten orders us to assemble. We are neatly and demonstrably in line.

Then he commands “Give eight – right face- number call – to attention.” And when we stand at ease, he begins to address us. A roaring laughter drowns out his words. Dishonorable remarks are thrown at him, but our Captain retains his dignity and does not let it upset him. When one of the bystanders comes back with a hateful remark, Adjudant Aalbersen turns around and hisses back viciously: “Shut your face, you pig. I’ll see you soon.”

In his speech Captain Kersten hopes that we will retain our common sense and will not give in to any form of rebellion. We are and remain soldiers, also in captivity. Keep in good spirit. And then he ends with a march on the spot. When he salutes we answer his greeting by  respectfully raising our hand to the rim of our  hats. We about turn, search for our baggage and with the exception of Adjudant Aalbersen , get ready to find a sleeping place in one of the barracks.

Followed by three others and myself, Adjudant  Aalbersen strides straight towards the loud mouth who so insulted our Captain. He stands right in front of him whilst the trouble maker calmly stays seated in his chair. Then the Adjudant says sharply with a bitter edge:

“What your captain has meant to you has nothing to do with me. But from our captain you stay away, you understand! Your dog-like comments do not affect us, you rubbish. If you open your big trap once more, I’ll personally close that barbed wire barrier of yours shut, slam it shut forever. Do you understand me!! “

He stands right in front of the man who remains seated on his chair in a taunting manner without saying anything in return. Then the Adjudant unexpectedly grabs him by the coat, pulls him out of the chair and shouts in his face:

“Stand to attention, coward, it’s what you should do when facing a superior. You pig. You are just a miserable little dirty fellow and a big bastard to act like that to a man of honour like our captain. And bugger off before I kick you away! “

With so many bystanders around him and not one who wants to help him, there is no choice for him but to turn around and walk away. The four of us are ready to support Aalbersen at any time. The large group of opponents also think it better to walk away.

Our new barracks

I find a place next to Gert Verstraten. There is actually a bed there. I unpack my things and start to stretch my mosquito net. When I’m done making my bed, I go out to explore. Starting with the forecourt, in the middle of the grounds and just behind the forecourt there are public showers. The showers are partially sheltered, but not enough to see each other in our full nudity. Behind the showers is the hospital. To the right of the site are the barracks of bamboo and step, followed by another more modern group of barracks made of poles and with zinc roofs. My bed is under such a zinc roof. The compartments of toilets and washing facilities are located at the end of the row of barracks. The latter are just before and to the left of the gate that gives access to the latrines. These latrines consist of holes of fifteen feet deep, dug in the ground next to each other .A wooden platform and a lid are placed over the hole.

They occupy the entire right corner at the back of the site. Exactly on that corner a tall bamboo observation tower has been erected, where a Japanese sentry is constantly on duty. To make use of the latrine, one has to come to a halt as soon as one is inside the gate with a water-filled bottle in hand. One then has to wait calmly until the sentry observes you from his high pedestal and then immediately take a bow. Then one must wait until the ‘gentleman’ bows back before one can continue.

From the vantage point of the high tower it cannot be pleasant sight to see all these people crouching below. It is also far from pleasant to make a bow first, but as the Emperor of Japan has determined this, we must obey his laws. Fortunately, the tower guard has no idea how, at every bow curses are quietly directed at him.

I continue my inspection, walk left to the back of the hospital and then arrive at a row of workshops housed in open stone buildings. Here I see all kinds of tools neatly stacked and sorted. There are shovels, pickaxes, hammers, buckets and cans, brooms and so forth.

Somewhere here is a homemade lathe made up of bicycle parts. One of the guys just sharpened his knife and is now busy carving some wood. I can’t see very well what it represents, and that is why I ask him with interest: “What are you going to make there, friend?” He looks up and says, as if war does not exist “I am trying to make a pipe. If I succeed, I will start a pipe factory. “

Later I see someone busy manufacturing ashtrays from tin cans. Another person makes an oil lamp from a jam jar with a metal lid in which he is busy making a hole with a nail. A thin cord or shoelace, which will hang in the jam jar, will soon be fitted into this hole and once filled with oil will provide a weak light.

Similarly, several people are also busy making their time productive for their general well-being.

Further down in front stands the stone building that serves as the official residence of the officers, commonly known as ‘the goldfish bowl’. Chief Officers carry their stars on a gold pad, hence its nickname. In these headquarters, ice-cold drinking water is available day and night. It has now been opened to everyone and gratefully used to the annoyance of the officers.

“You can just walk in there and ignore the starry heaven,” someone assures me. I went in and did it, not so much because I was thirsty, but purely out of curiosity. First, I have to wait patiently in line for my turn. Once in the building, I observe the officers’ residence.  I watch them walk around clothed or half naked. Some lie on their beds reading a book. Others sit on the edge of their beds or on a chair chatting with one another. Uniforms hang over a chair or on a nail in the wall. I feel sorry for these men, officers for whom we once had to stand to attention and who have now lost all their authority. They have lost their dignity, been scorned by most of their soldiers, made out to be cowards, insulted and sworn at by a group of rabble rousers. And this only because a couple of officers removed their stars from their collars out of fear of the enemy. Personally, I don’t believe the gossip around the camp that all officers are cowards just because some committed an unforgivable error of judgement.

There are enough examples of bravery among them. But if the local Commandant himself were to leave his post and is later arrested in his country house deep in the mountains in civilian clothes, the floodgates will open. Then no one will respect an officer anymore.

Fortunately, there are still men of steel and honor who are not afraid of any consequences of surrendering. They are and remain officers. Proud of their rank, their actions are in accordance with their position in the army. For example, offices of Menari, namely Superior van Rensburg, Captain Durandt, Captain Kersten, Lieutenants Kooimans and Berenschot. I have heard of fighting in Kalidjati and I know that there is still fighting in the mountains. No, we still have heroes enough. It is but just a handful of timid officers who have broken the soldiers’ morale. How can we get this back to normal again? There is a lack of discipline that needs to be regained. And the officers can’t do that alone. There is cursing and swearing. Sometimes these ends in fisticuffs, like the incident that took place when Ambonezen and Menadonezen attacked each other. The Japanese government does not understand that certain nationalities cannot live together under one roof. A group of these men also attacked another group and one of them was stabbed with a knife. Ignoring the danger to their own lives a few Europeans separated the fighting men until the Japanese Commandant could subdue the two groups in the camp.

When I ask the question “who is actually in charge here” I certainly can’t answer it myself. But I decide to investigate this anyhow. I step out of the goldfish bowl, stand quietly at the top of the stairs and overlook the terrain. Right in front of me are the open field kitchens, covered with a corrugated iron roof. The cooks and assistants are busily preparing the daily food. Therefore, I can’t go there. It is teeming outside with men who have nothing to do and then go for a walk or chat with each other. When I gaze over the field, I see a small group of men busy chatting to each other. I make up my mind and move in their direction. On the way there I decide not to address the three men as comrades or friends. “Gentlemen” sounds better to me, more unmilitary.

When I approach them, I politely ask: “Excuse me, gentlemen. Maybe you (the respectful ‘u’, not ‘jullie’) can tell me how things are going in this camp. I am a newcomer, just arrived, you know. “

“From where?” one of them asks, a redhead with freckles on his face.

“From Menari,” I reply. In short, I tell them what we have experienced there. Slowly but surely, I come to my real question: “Is there a camp commander that gives leadership all round or does the Jap do this?”

“Commander you say?” begins number Two. His snub nose shoots up and starts to sniff. The other two starts giggling.

“Do not talk to me of a commander,” continues number Two. “Yes, we have one designated by the Japanese. But we do not recognize him. “

In order to stay in their style of speech, I casually ask out of the corner of my mouth: “Who is that guy?”

“He is that Lieutenant Colonel who inspected our troops just before we left for our positions. He is the man who spoke so beautifully about patriotism and defense of our country. It really moved us you know. And one really thought he meant it. What did he say again, Willem? “It is number Three who bears this name.

Then Willem answers: “I remember it well. He said: “You know all you men, we will defend every metre of this land . Long live the Queen!! “

“Oh, is he that man,” I let slip. “I know him too. What happened to him? “

“You will never guess,” declares the freckled king. “When Surabaya was bombed, he had already taken off to his house in the mountains whilst leaving us to Providence. What comes will come. But he is not here. Yes, yes, a beautiful gentleman. But the Japanese tracked him down. They found him at home in his shorts. “

I look at him in amazement. “You surely do not mean that? It is certainly not …. “

“Yes, man, that same guy. You do not have to mention his name. We want to forget him. It is bad enough when we see him. But now he is here and the Japanese have made him commander over this camp. And now we’re sitting with a fait accompli (‘baked pears’)

The ’freckle’ looks around and then points in the direction of the kitchen. Well, I see him too. Indeed, he is the same man who also addressed us with the same words when we were about to depart for Menari with our trucks. At this moment he is inspecting the kitchen in his short khaki pants and white shirt. Resplendent on his right hip is a strip with two stars. When he turns around there are no stars on the other side. I can see that very clearly. In general, it is very unusual to carry your emblems on your hip. But as the third man clearly stated he had nothing at first. Then he had them hanging from his trouser pocket. Now it has moved up a little higher. With increasing rank, the badge gets fixed higher and higher. Then any other badge automatically goes to the other side. Soon the twin star will appear on his collar.

“What about the stars on other side of his collar?” I want to know.

“I’m sure the tailor will take care of that, I think,” says Freckle.

I now know enough, greet the gentlemen and cross the field. I can clearly hear the insults that are raining down on this commander. The loudmouths are noticeably at a considerable distance away.  Accompanied by a lieutenant in uniform, the Commandant begins with an inspection of another part of the kitchen. Some proponents for maintaining authority try to persuade the agitators to at least maintain their decency. We will finally all have to accept military discipline if we do not want to get into trouble. If this does not happen, the Japanese will force it on us. The section of non-commissioned officers understands this very clearly and regularly try to restore and maintain order.

We have seen very little of the officers. For the time being, their freedom is limited to the goldfish bowl until general discipline is restored.

Survivors of the great sea battle

A few days later a new group of prisoners of war enter the camp in trucks. It is rapidly known that this is the group of surviving marines from the torpedoed cruiser “de Ruyter”. Now I see them in the flesh, the heroes of the Navy, of which so much has been said. Most of them lie ill, emaciated and exhausted in the trucks. Hospital staff are quick to unload the wretched fellows and lay them on the grass. Those who are still able to stand on their own struggle to climb down. From all corners help arrives. Hastily we remove blankets and pillows from our beds to give to them. Doctors and nurses come to treat each and every one. The severely ill are immediately transported to the hospital.

Most have open wounds on their backs and shoulders and enormous sores on their legs.

They are showered with treats, fruit, soap, underwear, towels and blankets, but the doctors have however forbidden them to eat at this stage. This will be gradually permitted in the hospital, we’ve been told.

Sergeant van Amstel of the Marines is the first to get excited about so many expressions of sympathy. When someone hands him a bar of soap, he immediately gets up to take a shower. But the doctor confronts him and requires that he first be examined. The impatient Van Amstel however cannot wait. He pushes the doctor aside and stumbles to the showers. The doctor lets him go but he has to promise him to come back immediately for a further examination. The rest of the men lie quietly where they are. They seldom talk and look at you with big deep-set eyes. Here lies a small unit of the once proud Marine Corps. Tears of gratitude and joy, now that they are finally released from the depths of hell, glint in their eyes.

Gert says to me: “Does it not put those starless officers to shame? See here these brave fighters. A handful have survived. Where are the others? They have been annihilated, shot to pieces, drowned, burnt and maybe beaten to death. This is what is left over. And what did we do? Nothing.”

Tommie exclaims that: “We did not have a chance to be brave.” I say to Gert: “Listen here, Gert. There are only a small number of those starless ones about whom he was referring to just now. I do not believe that they should all take blame. Local fighting took place in the interior. People died there. Are they not brave then? “

“Yes, Bolle. There are. But we see so few of them. It does not stand out and that’s why you do not think of it. “

Meanwhile, the largest part of the hospital has been equipped for the poor marines. After a few days, the majority are moved from the hospital into one of the closest barracks near the forecourt. They do not have possessions. Most of them only wear pants and some are barefoot.

At my bedtime I think about these poor fellows as I did in those days in Menari when I saw the fleet passing by. Herman asks me what I think of this case.

“We have learned from this, Herman,” I say. “We must now be careful and look carefully at what the Japanese intend to do with us. Try to stay healthy and stay out of their way. “

“I think so too, Bolle. But if you are faced with torture as happened with these marines, what must you do? You can stay quiet and hope. You’ll just have to obey them and do the work they require from you. You will have to bear the cost of what they present. You stand for truth. The war has just begun and the end is still a long way off. God willing we’ll come out unscathed. Don’t you also think so? We can only hope for the best. I expect the worst!

Visitors day

A few days later we are informed that a request from the women’s organisation outside the camp to visit their men is granted. In haste, a committee is formed to receive them respectfully . We sweep the entire camp to make it look neat. A part of the camp is blocked off and volunteers are asked to accompany the women to their respective men. We separate them in groups. There is, for example, the Menari group, the Madura group and the group of mariners. Then there is another group that comes from the interior. I volunteer because I do not expect any family here.

On the assigned day, a side gate is opened and a stream of waiting women and children enter, packed ready with suitcases, sacks, parcels and boxes. We then lead them to the different groups and help carry their parcels. It is a heartbreaking scene. Children callout “Papie, Papie” and jump into their fathers’ arms with exuberance. It is a time of joyful embracing and kissing where plenty of tears are shed. Parcels and boxes are strewn everywhere. There are sacks of apples and pears, paw-paws, mangoes, bananas and boxes of van Houten’s chocolate bars. Cigars and cigarettes are handed out together with Van Nelle’s tobacco and cigarette paper, pipes and pipe tobacco, matches, yarns, needles and pins, toilet soap and sunlight soap to wash clothes. Too much to mention. I even see cans with cheese and butter, baskets of eggs and small kitchen utensils. Even Gillette blades are not forgotten, as well as jars with jam, honey and preserves. All of these ly scattered on the ground under the open sky. I learn that the vast majority of these gifts are donated free of charge by the Chinese shopkeepers. Some retailers give the Njonja the opportunity to pay them back after the war.

The women and men who find each other are very happy, but what about those poor women who, with parcels in their arms, search in vain for their husbands only to hear from someone that they have been killed somewhere unknown. Then we, the volunteers, become the comforters.

I see one of these unfortunate women standing there in a quiet place. She has a few boxes and parcels in her arms. Tears well up in her eyes. She looks around to see if she can’t find a familiar face. And then she sees me standing there. She walks towards me and speaks to me:

“Take this,” she says. “My husband is dead. He is one of those marines who did not survive the naval battle.”

Then she starts to cry. I try to comfort her and explain to her that I do not have family here that can visit me, that she should rather take these packages back with her and rather use them herself. No, she does not want that. I will most likely experience a bad time in the camp she says, and it will be better that I accept these packages. I reluctantly agree to accept them, accompany her to the gate and thank her profusely for what she has given to me – a complete stranger.

I then walk to my barracks with all these gifts in my arms and put them safely under my blanket. When everything is over, I open my presents. There are cigarettes, cigarette tobacco, fruit, cheese and sambal. In a different box I find twenty bars of Houten’s chocolate. I stuff these neatly into my knapsack. Whilst I am doing this, Hans comes to me. He has also received gifts from his wife who was accompanied by their children. He is overjoyed.  The visit of just an hour has certainly been too short. But now it is all over, over forever. We have a long discussion about this.

We move to Lyceum camp

A week later we are told that we have to leave the camp. This only applies to the Menari group. We pack everything up again and assemble in the forecourt. Trucks stand ready. We load up and climb in. Then we drive away, out of the gate. Where to now? On the route that we follow we conclude that the destination will be the Lyceum. And indeed, this is where we eventually arrive.

The Lyceum is a large school building for higher education and has two large courtyards surrounded by classrooms and apartments for the staff. The two courtyards are separated by a covered corridor with a few rooms for the personnel. On the street side is the Director’s office that has now been occupied by the Japanese Camp Commandant. Next to it, the premises for the school administration has now been made available to the Japanese Administration. In the mornings it is mostly occupied but is often unused in the afternoons. At the back of the two courtyards are the classrooms which are now occupied by our people. The main rooms adjoining the Director’s office and those rooms on the right square are inhabited by the officers of the English, American, Australian and Dutch units.

In the last room on the left square, a group of English non-commissioned officers have taken up residence, whilst the last group of classrooms on the right square has been occupied by the doctors, the so-called doctors’ quarters. The first room of this group is allocated to the First Aid section. Then follows the doctors’ Examination Room and next to that is the Laboratory and Pharmacy. The remaining areas are the toilets and urinals which are only accessible from the outside.

The hospital complex is situated behind the left square which consists of a group of school rooms around a small square with a deep well in the centre. The square gives the impression of an unkempt garden This complex is closed off by an archway that separates the hospital complex from the rest of the school building. It is only open at the extreme back section of the garden . There’s a path and further on there is a high fence with barbed wire that provides extra security. That fence runs along the entire building. The entrance to the hospital is therefore directly opposite the back exit. From the entrance, part of the fence can still be seen in the distance, even though it is partially concealed by the water well.

Undoubtedly the hospital is the quietest spot in the entire school camp. The camp kitchen borders the left side of the hospital. This is where the cooks and cook mates become fat from the stolen treats that arrive in the kitchen that are intended for the welfare of the officers. When we don’t get meat or enough fat, there is always the morning steak for the ‘Banteng’, not to mention the extra treats meant for some of the officers and the staff of officers of every nation.  Theft by the cooking staff is rampant in the kitchen. I cannot blame them for that if the spoils are intended for the ‘inner man’. They get the chance and I would certainly do the same if I were in their shoes. Man is simply an egoist when it comes to one’s self-preservation.

On the street side between the large squares there is another small square where only the middle of a spiky palm tree raises its crown to the roof. This tree can clearly be seen from the street. In the passage to the interior of the building you will find the guard post of the Japs

When we step into the building we notice the presence of Englishmen, Americans and Australians, mainly officers of the army and air force. We walk straight through the passage toward the sport field. We then go across the right square to the sports field where we assemble in rows of fifty men with an officer in front. Each group is therefore fifty-one strong. Then there is our Captain Kersten as head of our Company. We lay down our parcels and knapsacks and wait for orders to follow. We are then ordered to unpack and to spread everything neatly for inspection. I unpack my knapsack and put the contents neatly in front of me. I’m starting to get a little anxious about my drawings and drawing tools. If the Japanese see these, they will undoubtedly take them  from me. How do I conceal them?

Behind me with his back to me is Colonel Jan de Beer.

“Jan,” I say without turning around. “After the Japanese have inspected your possessions, can I kick my drawing stuff to you? Can you pick it up and hide it away, otherwise I’ll lose it all? Will you do that for me? “

“Of course,” Jan hisses back. That’s okay. But do it quickly. “

When the inspection starts and Jan finally has his turn, he waits calmly until the Japanese are almost at the end of the row. Then with his foot he gives me a slight tap backwards against my foot. I wait for the moment that the Japanese turn around and quickly shove all my drawing material behind me, far enough to be picked up by Jan and hastily tucked away in his knapsack. This is just in time because now it’s the turn of our row to be inspected. I manage to get through it safely. After my bags are searched, I can repack them.

Counting the troops

After the inspection we are counted. The second row must now do an about turn and stand behind the man in front in rank and file. The count begins. A Jap in front and one at the back begin to headcount and compare the results of their tally. It doesn’t make sense when you see it. The Jap in front counts forty-eight heads, the rear forty-two. How is this possible? They do a recount. Again, the result is unsatisfactory although the difference is less. For the third time another recount takes place. Now it’s fifty men in front and forty-nine at the back. The Japanese officer orders the use of a Chinese tablet. Again, the recount ends up with a different result. This time the feet are counted to make it easier. Finally, the result is fifty-fifty. The Japanese officer becomes impatient.

“There must be fifty-one men,” he says. “Count again.”

 Captain Kersten explains to the Japanese officer that there are fifty men plus one officer and that makes fifty-one men. Now the heads are counted again. The result is fifty-fifty.

“Plus, the officer is fifty-one,” shouts our Captain. Now the officer has to take a step aside and then the count starts from scratch. The scoreboard is consulted. Both sides report fifty men. Our officer points to himself and says, “plus one is fifty-one.”

The Japanese officer is getting angry. Captain Kersten tries to save him from an awkward situation and proposes he will do it his way. Permission is granted.

Then he commands: “Eyes right — stand – number.” All heads are directed to the right and the front row starts to count aloud. The person who lists his number turns his head immediately forward. “47, 48, 49, 50 —- and I am 51”, shouts the lieutenant. The Japanese officer starts to grin. He nods his Japanese head and Captain Kersten says: “Stand at ease”

Our headcount is now completed. The rest of the unit in front of us had finished long ago. With the help of the scoreboard all results are counted and then the speech begins. Standing on a stack of crates the officer begins to speak in Japanese.

 “Can you understand him Bolle?” asks Gert next to me.

” I’d drop dead if I knew what he was talking about” I say. “But rather listen to the translation of the Chinese interpreter into Malay.”

Sentence by sentence is translated and loud enough so that we can all understand. The whole ceremony lasts about an hour. Relieved that it’s all over, the meeting is dissolved and everyone hastily looks for a place in one of the available classrooms. Herman, Anton and I stay together and we find in one of the rear classrooms a suitable place to sleep on the cement floor. We roll out our sleeping mats and make our beds. Once everything is neatly arranged, the three of us go outside to see how far the others have progressed.

“We are lucky,” says Herman. “Look at those guys there. They have to sleep outside in the galleries. They will feel the cold tonight especially when it rains. “

Problems with the septic tanks

Two thousand men finally find their place to sleep. We are privileged to have our own class room.

The number of toilets required for so many men was not correctly estimated. The septic tanks cannot process all the urine properly and the urinals start to overflow. The gutters are filling up and the drain pipes are getting clogged, therefore the water cannot drain any further. The water however has to find a way out and now the gutters begin to overflow and the large courtyard gradually transforms into a large mud pool. The grassy areas around the low vegetation, which had once been a beautifully maintained garden, will soon be flooded. To reach the toilets, bricks are laid at short distances apart as stepping stones in order to keep one’s shoes dry.  However, this solution does not last as an unpleasant smell permeates the square, seeping into the deepest corners of the adjacent classrooms. For those who have rolled out their sleeping mats in the gallery, this is something they cannot tolerate.

There is simply no question of moving house and here is no other suitable place to be found. Doctors and officers deliberate the situation. A complaint to the Japanese Commandant remains unanswered until eventually the Japanese themselves also start to suffer from the stench. Our camp leadership then receives an order to build a pair of new septic tanks.

A team of volunteers are appointed to start digging. Because rubber boots are not available, it is decided to tackle the job barefoot. By the time the 2nd tank is finished, the polluted water level slowly dissipates and disappears altogether. At the same time, the drain pipes are cleaned out as best possible and the gutters begin to drain. The stench however will remain in the rooms for weeks on end.

New friends

In my class room I make the acquaintance of a young Landstormer of about 35 years of age. He introduces himself as Anton Schouten who is a trade representative at a commercial bank. He emerges as a language wizard and philosopher. Besides Dutch he speaks fluent French, German, English and Spanish. In addition, he has mastered the Malay language and during his stay in Medan, learned some Atjees. Shortly before the outbreak of the war he was working on the four levels of the Javanese language. Although he also has a great interest in Chinese, he unfortunately could not make a start with this and will do this as soon as he has mastered Javanese. The war however, has put an end to his studies.

Anton is exceptionally calm and serene and   never gets excited. “I take life as it comes” are his words. To converse and to philosophise with him is really a revelation. From him, I also learn how to view and evaluate a person.

One of his philosophical observations is as follows:

“Every person has his own character locked up in a safe with the key neatly stored away, so well that he himself does not know where he has hidden it. Nobody can get into this safe. But now there is an explosion. The war breaks out and all property is destroyed, the safe doors are ripped open and the keys no longer fit. He tries to keep everything together but it slips through his fingers and is then strewn everywhere. Now you can read what you want. Gone is the nobility of your profession, gone all decency and civilization. If you are able to keep the two together, you are a privileged person. Most cannot do this. They have been blown away or destroyed. Such a person no longer possesses the distinguishing character of his personality, for he is the same as everyone else and he also experiences the same as everyone else. He dresses like the others in the same uniform. The animal, which is present in man, now gains the upper hand. If he still has something of an individual will, he will resist this. If he can remember anything he has received in his education, he will undoubtedly do this. But most people forget this.

God has created man as an elevated animal that punishes murderers and thieves and on the other side of the coin, calmly commits a misdeed to keep alive. Self-preservation prevails. The war is to blame. Take note how many do this. There are only a few who have brotherly love. We are not individuals anymore from whom we can expect personal achievements. We are herded animals led by a’ strong man’, the leader of the group to whose mercy we are delivered. We are called upon to fight for a principle, that of freedom and self-determination, the defense of our dearest and most valuable possessions, for our country, our colonies, but ultimately for our families and our personal property. But now that we have lost the battle, all obedience to our leaders is also lost.

We have become the slaves of a different nation, of a strange people who differ from our way of life. Fragmented as we are, we will need to unite if we do not want to be completely lost. You can find this wisdom in the Bible, but you will have to put word to deed if you want to make that wisdom real for yourself. And now that hunger is at the door, out of self-preservation, we begin to steal what belongs to others. In this respect there is no right or wrong.”

There are now three of us together. Let us try to stay together as long as we can and try to make the best of it. During the following three years that we indeed do stay together, I am able to test this view more than once. He was right. Anton Schouten is a religious man, a sensitive person, honest and open-hearted. He is always ready to help someone. Nothing is too much for him. He has no enemies among his fellow comrades. He is a comforter for those who are heavily weighed down. He can easily make do with little food because he takes an unusually long time to chew his food.  When we have finished eating, he would still be chewing for a long time more. We sometimes laugh at him, but then he says: “This is what’s going to save me!”

There is another interesting character in our camp, Rev. Brandsma. I met him for the first time in Batavia when I was an organist in his church. He was then not very popular amongst his colleagues. No wonder. He had received his education in America, and so in the eyes of his colleagues he was not a real minister but a missionary. He gained that position because of a lack of ministers. His American accent comes across as something boorish. His sermons, however, are right on the money, understandable and fascinating. For us in this camp, he is a man that everyone listens to.

Rev. Brandsma is not the personification of a spiritual person whose expectation is to solve one’s difficulties with profound, spiritually overloaded words, Bible texts, and prayers. He is just ‘the common man’, like any soldier, like that corporal in that far corner and the sergeant who shouts at us during a religious service. He conducts his quarterly religious sermons in every room. Then, like us, he sits on the bare ground with crossed legs, starts with a short prayer and a short Bible verse and then closes with a short prayer. In between, he tells a story of a life that is based on the Bible text and answers questions from those who want to know more. He never uses fancy words. The rank of Captain was for him and us but a decoration. He belongs to the Corps Officers, which also includes the Banteng. There is, however, a difference between the two. Rev. Brandsma has a heart whereas the Banteng does not. We have the highest respect for Rev. Brandsma, even the Japs do.

Speaking of the Japanese, Rev. Brandsma can be so entertaining when describing his clashes with them. There was, for example, the case of the Japanese soldier who, while passing by, knocked the Bible from the Reverend’s hand. The Reverend left the Book where it fell on the ground and marched straight into the waiting room of the guard commander. With a deep bow he told the guard commander what had just happened a moment ago. The guard commander made strong objections to the manner in which the Reverend entered his office. With a loud “Kuru, kuru” he jumped up and ordered the Reverend to leave his office immediately. But Rev. Brandsma stopped and said calmly and clearly:

“We have the highest respect for the sanctity of the Emperor of Japan. I do not believe that the Mikado would allow his representatives to violate that sanctity by striking the Holy Book from a priest’s hand. “

“What?” Cried the guard commander, “where is the soldier?”

At that moment the soldier came into the room.

“This is him,” said the Reverend, and calmly waited for what was going to happen. A violent exchange of words arose in Japanese between the guard commander and the soldier. There was screaming and shouting from one side to the other. Then the guard commander ordered his subject to pick up the Bible, return it to the Reverend and offer his apology for the event. That confrontation thankfully ended in favor of our Reverend.

On another occasion, news went through the camp that a Dutch woman in the small forecourt was tied to the prickly palm tree with steel wire, where she had to stand for two hours because she refused to greet the sentry. She could easily have endured the punishment if not for the hundreds of red ants which were disturbed during their endeavor to crawl up and down the trunk. From all directions she was attacked and bitten. Her wailing caught the attention of Rev Brandsma who immediately went over to the guard commander to express his displeasure.

“The Emperor of Japan would never allow a woman to be mishandled like that. It’s an insult to the female gender and shows contempt not in keeping with the worthiness of the Emperor.”  The woman is set free immediately.  

Allegiance to the Emperor of japan

One day the camp order was given that all prisoners of war must take an oath of allegiance to the Japanese Emperor. They have to swear that they will obey all his orders. There is great consternation amongst us. Especially the English and Americans do not want to know anything about it. The Dutch, known for their sobriety, think otherwise.

There is no division amongst us over this problem. Most are indifferent to it. For example, Jan Maasdijk says that it does not matter whether you get bitten by the dog or the cat. Dirkie Vos expresses himself as follows:

“I’m completely indifferent to whatever I sign as long as it’s not my death warrant.”

Some people think you can simply forge your signature. That gives “Squint” van Dam the idea to sign the name “Jopie Slim”.

“All good and well,” says Corporal Stein, “but what if the war is over and they find out what you signed?”

“Oh, do not worry about that, Corporal,” says Herman the Detective. “The war is far from over. By then we will see. You can hardly expect us all to appear together before the court martial. The courtroom is too small for so many people. “

“But as a policeman you must still know,” says another.

“Of course, I know that. An oath under duress is not perjury and therefore not punishable. But let us ask Woltema for the sake of certainty. He was chief judge in Batavia at the time. “

This idea gets general approval. We begin looking for soldier Woltema. Herman sees him coming from one of the officers’ rooms. “Woltema, Woltema,” he calls. “We need you. Listen for a moment.” Woltema stands still and as we approach him, everybody bombards him with the same question.

“Calm down, men,” he says. “I have just answered that question for the staff . You can calmly go ahead and sign because you do so under duress, therefore it’s not punishable under our law.”

Then a great cheer erupts. Everyone is satisfied now. That day we sign. However, the English and the Americans refuse but our staff eventually persuade them to do so. The Japanese are now also satisfied and life goes back to normal.

The brutal Kapala Banteng takes charge

Amongst our people, I discover Captain Durandt and Chief van Rensburg. The former had grabbed an opportunity to take charge of the camp which is disappointing for us. The Banteng is again the big boss. What will he do now?

The first few days are quiet. Working parties are appointed for inside and outside labor. Two weeks later, a group of marines from the torpedoed Dutch warships enter the camp. A few rooms are cleared to receive them in the remote left corner of the main square.

These rough and hardy sea folk are strong and iron-willed. Military discipline and absolute obedience are the main tenet of their military existence. Obedience to their own officers is fundamental. The marine is deemed superior to all, they say. Their life belongs to the navy. As professional soldiers in the navy, they are the best fighters. Do not underestimate them. It is not for nothing that they carry the title elite corps. Popular and slick at every military demonstration in peacetime, they have proven their worth in wartime. And they know that. That is why they do not want to know anything about the army. At least, the respect is not there. They resent the fact that they are in a camp where an army officer is in charge. We should not blame them. But this is not the view of “buffalo head” alias the “Banteng”.

It is for this reason that one of them ignore an order of the “buffalo head”, an order that is not worthy of being blown out of proportion, as it was by Captain Durandt. It should not be necessary to carry out any extensive punitive action if a seaman does not correctly prepare his bed as required.  “Kapala Banteng” responds ruthlessly and simultaneously loses all our respect for good. He orders the whole camp, the Dutch, English, Americans and Australians to assemble on the sports field in formation. In two longs rows, two thousand men from four nations line up neatly, one behind the other along the side of the sports field. Commands from different ranks reverberate through the air.

The troops are numbered by the sergeants and lieutenants and presented to the various captains. The captains present their units to Captain Durandt. Then he inspects the troops, foreigners and Dutch. He proudly walks past the three rows, from the beginning to the end and acknowledges each man. All this time we stand stiff to attention waiting for what will happen next. When he is finished with the inspection, he orders “stand at ease”. It gives us the opportunity to softly mutter among ourselves over the pointlessness of this exhibition. In the meantime, an ordinance is sent out to get the Japanese Captain.

We wait another five minutes and then we see in the distance the Japanese Commandant making an appearance, accompanied by his staff of officers. The buffalo head commands “Give eight” and two thousand men stand as one man to attention. Then the buffalo head walks to the Japanese, salutes and presents his men. The Japanese officer returns the greeting and then Captain Durandt commences his speech. His words are translated into English. He says, amongst other matters, that law and order in the camp is his ultimate responsibility and must be adhered to. 

There is insubordination committed by one of the marines and this must be punished. The execution of that punishment will be seen by everyone as an example and a warning for all of us.

After his speech, the Japanese Commandant orders the offender to be brought forward. Ten Japanese soldiers with bayonets fixed to their rifles escort the helpless marine to the middle of the field. A few short words in Malay by the Japanese Commandant are promptly followed by a punch to the marine’s face. As he tries to avoid the blow, he receives a second while simultaneously his leg gets lifted. The marine loses his balance and collapses to the ground. Immediately the ten soldiers start to jab him from all sides with the butts of their guns. From some he still receives kicks to his side and against his head and as he gets another butt end against his head, he becomes unconscious.

After this performance which lasts for about a minute, the marine lies motionless.

We stand with clenched fists watching this ugly spectacle. Here and there a soldier collapse. Objections to Banteng’s address are uttered half loud, until loud cries like “Traitor, coward, murderer” resonate from other groups. The officers try to restore order. An American air force officer loudly protests against this cruelty and receives a few punches in his face by the Japanese Commandant.

After the unsavory beating, the unconscious marine is carried away. We remain at attention, because now the Japanese Captain and Captain Durandt come to inspect all of the troops together. When the tainted inspection is over and the Japanese disappear, we can stand at ease. There is no doubt that in our opinion, Captain Durandt has become the most hated man. One day trouble will come his way. That won’t be far away, we think. And that day will dawn, slowly but surely. It starts with the cook, who can no longer be found to make the captain his daily fried eggs for breakfast. The steaks for his dinner become smaller and smaller, until they are no longer prepared. There are rumors that the Captain has been poisoned, but there is no evidence.

Shortly after this incident, Rev Brandsma visits us. He says that he is now going around everywhere to call for restraint from making any objections or expressing rebellious feelings. This will only make the situation worse. The   beating on the sports field has left a deep impression on us all and we do not hide any of our feelings in our discussion with the Reverend. We warn him that our Camp Commandant would be wise to not appear publicly if he wants to avoid trouble. Curiously, I have not seen him since the unpleasant incident. The unlucky marine has been under observation for some time in the hospital.

I feel that I need to spend my free time more productively. Since my time in Menari, I have read one or more verses from my little pocket Bible every day. From now on, I will continue this as long as it is possible. I usually do this in the evening and in the early morning. In addition, I decide to do more drawings. There are enough characters around who are worth portraying. My first model is a red-haired sailor. After him I find a couple of others and after finishing their portraits I offer them as presents. 

As a rule, I begin to draw in simple lines with pencil, which I later go over in black ink in my hospital study. Later on, I replace that pen technique with sepia or black watercolor. After the first five portraits, I get the hang of it and now the first orders begin to arrive. Curiously, the Dutch never feel as vain as the English and Americans. It seems that the officers in general have the most money, because the orders generally come from that part of our society. I set the price for a portrait at three Strait Dollars in black and white and five Dollars in colour.

 

My English is deplorable. I feel that I need to do something to improve it. I find a Scottish flight officer who is willing to teach me. On average I finish a portrait in three hours and sometimes make three per day. After a few weeks I give myself a couple of days rest to resume the completion of my customer list.

Smuggling to survive

I share the profits with my Indo neighbor, who is willing to take over my outside field duty. He knows where and how to contact the Chinese when it comes to sambal and fish. Our food in the camp is starting to deteriorate. The amount of rice per head is reduced by one hundred grams. Fat and sugar are provided occasionally. The idea of a partnership is therefore not viewed badly. From now on Tjoh, as I call him, will be responsible for the sugar, salt, fat, fish and sambal, that he must smuggle in. Every day I give him enough money that I have earned from my portraits.

One evening he comes to me.

“Have you got some time for me?” he asks humbly.

“Of course, Tjoh” I say. “Have you got any news you want to tell me?”

“Yes, sir I am hungry and so are you. I know where to trade with Chinese but today I have not had a chance. We have to work in the goedangs (storage sheds) at the quay. I have discovered that there is banjak (a lot of) sugar, salt and wine there. “

“What are you saying, Tjoh? Is there wine also? “

“Yes Sir, there is also wine. I have sugar and salt stems and also a little wine. Do you love wine?”

“Of course, I like wine. Where is it and how do you smuggle it in? “

“I know, sir not like someone to steal. But if the Japanese steal from us, can’t we steal back? They steal health and isn’t this a sin. “

“You’re right, Tjoh. But where is the wine? “I become impatient and curious at the same time.

Tjoh pulls out his canteen. It is oval-shaped, as are all Dutch field bottles. There is a brown-green colored thick billiard cloth pulled tightly around the shape of the bottle, topped with 2 push buttons.

“Don’t you see something unusual about that thing?” I scrutinise his water bottle from all sides but cannot find anything suspicious.

“No,” I say. “I cannot discover anything wrong with that!”

Tjoh begins to loosen the buttons and takes off the cover. Then he turns the bottle upside down. And now I see it. In the bottom a hole has been made as big as a dollar. A solid wad of paper closes the opening. Tjoh pulls out the plug and shows me the mouthpiece of a rubber inner ball inside a football. The mouthpiece is folded and fastened with a string. Now he unties the string and asks:

“May I have your mug?” I give him my mug and Tjoh triumphantly pours a bit of the contents of his bottle into it.

(“This is red wine,” I say. I smell it and take a sip. “Sure, you’re right, Tjoh. This is nice wine. How did you get the idea? “

“See, sir,” Tjoh begins to explain. “We have been working long at the goedangs and then one day I discover there is wine in those vats. To take this wine with me, I have to pour it into my bottle. But when I arrive at the camp we have to open our bottles and empty the contents. That evening I invent the idea. That next day I buy a rubber inner ball (bladder) from the Chinese and in the evening, I try to see if it works. And it does! From cardboard I make a funnel in order to easily pour the wine into the bladder, which then expands. If at that other end I let water run into the bottle, this will push the bladder against the sides. At the camp, I can at the command of the Jap, run the water out of the flask, but the wine stays, you know, down Sir.”

“And how do you do it with your sugar?” I want to know.

“I have it in a specially made bag that hangs on a string around my waist. As the Japanese come to inspect us and stand in front of us,  I then throw the bag between my legs through to the back. When the Jap is behind us then it is easy enough to move the bag back again to the front between the legs. “

“You’re a handy guy and an inventive smuggler, Tjoh. But be careful that they do not catch you one day. “

For a long time Tjoh repeats this little game. Afterwards, we prepare the most delicious meals for us both until one day Tjoh unexpectedly has to be hospitalised. Since then I have not seen him again.

Portrait that save my life

I begin to make a name for myself as a portrait artist. My list of customers keeps on growing. I finish off two to three per day. My technique improves by the day. I follow a fixed method. The model never sits still for longer than ten minutes at a time. Then there is a five-minute break. For the first ten minutes I sketch the head in all its proportions. The next phase is the perfect treatment of the eyes. That is the important element. The expression of the face lies mainly in the exact treatment of the eyes. Then I follow the lines of the nose and mouth and finally the other parts that make up the head. Only after that do I begin to wash in the color.

Watercolor is fast enough. The so-called “finishing touch” keeps me busy for fifteen minutes. I discover that I unwittingly undergo a course in human understanding. As a soldier-draftsman, I move with the greatest of ease between the officers, everyone is introduced to one another, I drink tea with them and sometimes get treated to a piece of homemade cake. Then the stories come to the surface. We talk man to man.

One day the Dutch doctor calls me over. He asks me if I want to paint a colored portrait of him and adds that he has no money to pay at the moment. He promises me, however, that he will do this after the war. Initially I am not keen on such an assignment.  I let him wait a while for my answer. The doctor feels this apparently and then comes up with a proposal that day.

“Instead,” he says, “I will declare you terminally ill.”

“What do you mean, Doctor? Terminally ill. . . What do you mean by that?” I look at him in amazement and mistrust at the same time.

“Oh, that’s very simple. On my statement you are no longer able to do any work responsibilities inside or outside. You take it easy and use that opportunity to draw portraits. “

“And what is this untreatable ailment that you prescribe, Doctor?”

“Spondylitis. Spondylitis Deformans is the correct name. “

“Doctor please don’t make fun of my health. I am lucky to be healthy and won’t allow myself to be declared terminally ill for the sake of a drawing. “

“Come, come,” the Doctor sighs, “you should not take it that way. We simply do not live in a normal world. Here in this concentration camp so many things are being worked out, even in the field of medication, to help someone. This cannot be regarded as ‘making fun of someone’s health’.”

“And what kind of disease is Spondylitis Deformans?” I want to know. I look him straight in the eye.

“Well,” he says calmly and slowly. “Spondylitis is a disease of the dorsal vertebrae. This affects the attachment of the vertebrae to the spine and causes a weakening of the spinal cord.”

“That’s really something, Doctor. Does it hurt? “

“Rather, rather. The best way to cure it, with the means we have, is complete rest. “

“Not badly thought out, Doctor. And what kind of rest can I expect and for how long are you going to prescribe this for me? “

“Well, uh, let me look at it. . . . . .  a month to start with. I will write this in the sick register. Read it to make sure. Of course, you have to be a bit dramatic. Occasionally you will have severe pain in your back, especially in the morning. Then you’ll stay on your mat for an hour and when the workgroups have been disassembled, you cautiously sneak into a hiding place where you can quietly keep drawing, until you get another one of these attacks, understand? Don’t forget that you occasionally have pain in your back. “

“Well, Doctor,” I say. “You are creating a peculiar situation for me, but I accept your recommendation.”

The doctor writes my ailment in his sick book, lets me read it and then takes his place in a chair by the window. “You can start now,” he says.

I take my position, unpack my things and start sketching. The portrait is finished three hours later. The Doctor is highly satisfied with his colored portrait and from now on I have Spondylitis Deformans. I never receive my five Dollars.

For two weeks I manage to hide away. When the work groups are gone, my place in the hospital is just around the corner from the entrance gate. There is a school desk with the right side against the white wall. I feel like the rich king in my tiny work space. This is my studio. To my left and in the middle of the garden is the well. I am not disturbed by anyone. Doctors, nurses and patients walk past me without hindering me. This goes on for two to three weeks in the most relaxed atmosphere imaginable, until one morning the Chinese interpreter summonses me. He insists that I have to decorate every page of his photo album with garlands and chrysanthemums , in colour. He directs me to a room where I can sit and work in peace.

This Chinese interpreter is known for his cruelty. The marines call him the killer. I had better watch out for him. For days I work on his photo album, until one day he orders me to make a drawing of a Japanese soldier, standing with one leg in Asia and with his other leg in America. I refuse to do this. My argument is that America is still at war with Japan. By making this drawing I will undoubtedly incur the wrath of the Americans. I will then be considered a traitor and that is what I want to avoid.

I’m very sorry I say, but I certainly cannot do this. I propose that he employs a Javanese draftsman outside the camp.

As I explain this to him, I keep my distance by keeping the table between us and by standing near the open window, In the event that  he gets angry, I am ready to jump out of the window at the first sign of aggression. I see him pulling a face, his eyes become smaller and his mouth contorts into a sadistic grin. Then all hell breaks loose and he orders me to carry out his assignment. I am a prisoner and what other people think does not affect him, he says. But I stand firm in my refusal. Then he tries to walk around the table and almost falls over a chair. He grabs the arm of the chair with both hands, lifting it up to shoulder height with the intention of throwing it at my head. I make a dive behind the table and wait for the next moment. Under the table I follow the movement of his legs. I see that he puts the chair down and goes out of the room without saying a word. I wait a minute, pick up my tools, open the door carefully and see if anyone is in the hallway. When I find the hall empty, I leave the room, close the door behind me and take refuge in my room. My friends ask me what is wrong. I describe the situation to them.

“Oh, heavens,” says one, “you will get into trouble with that. That guy is as dangerous as the devil. “

“I know that,” I say, “but where can I hide? He knows every nook and cranny.”

“But you still have Spondylitis? Why don’t you lie down on your little tampat, ol’ chap, and pretend you’re suffering from back pain? “

“Great idea.” Immediately I lie on the mat on my right side so that I can keep an eye on the doorway. I’m ready to give my best performance without the slightest idea of how to act. But I have not seen anyone. The hours pass by without a Jap making an appearance. I hear the outside work parties coming in. The workers go their own way and then I hear the voice of Herman. When Herman enters the room, he sees me in a cramped posture and says astonished:

“What are you doing here, Bolle? Do you have pain in your back? “

“Oh no, detective, I’m just pretending.” Then I tell him what happened.

He laughs a bit.

“You’re in the deep end, ol’ chap. How do we get you out? The best thing is to wait it out quietly. You can’t avoid the dance anyway. The guy will take revenge.” He looks at me in a pitiful way and advises me to just keep lying down. He will fetch me my food.

I miss a roll call – a dance with death

That evening the names of those men who are to report for inside work scheduled for  the next morning are announced. My name was among those included. I can’t understand this because officially I am still seriously ill. My name is still in the sick book until the end of the month. If I report tomorrow, I will waste my chances of drawing portraits inside. In addition , I will embarrass the doctor, because according to his statement I am seriously ill. I simply can’t work. With the thought that I will not appear at roll call, I fall asleep.

The next day I do not report for inside work but let one of my roommates promise that he will register me sick. Then I sneak along a detour to the hospital. I draw quietly at the school desk for about an hour when Gert Verstraten suddenly appears in front of me.

“They are looking for you, Bolle,” he says frankly. “You must immediately appear before the Japanese Commandant at his office.”

“The storm clouds are beginning to gather,” I utter. “What now? It doesn’t look promising.”

“You were not present at roll call this morning and now you have to try to get yourself out of trouble. If you get a dressing down, you have to accept it. But be careful,” Gert warns me,” stay on your feet. If you fall, it is done with you. They will undoubtedly try something to get you down. But stand your ground.””I will do it if I get the chance. According to me, I am innocent because I am listed as a patient in the sick book for another two days.” I hastily pack up everything, bring it to my sleeping place and prepare myself for what is to come. Then I walk towards the office of the Administration, watched closely by my fellow prisoners.

An Englishman says: “Good luck, son,” words that I need right now. “Should I be so lucky,” I think.

I knock on the door and then enter the room , walk along the wall right opposite the window where the camp commander sits with his staff officers, turn to the right, humbly salute and make a perfect Japanese bow. On the left and right, I see a dozen thick headed Japs behind their big writing tables looking at me.

The Camp Commander salutes back with a short bow. In the left corner at his table, I see the little sergeant of the guard unit and in the right corner, the Chinese interpreter who is glaring at me. ‘One against twenty ‘flashes through my mind. There the court sits together with the witnesses and the murderer. I am anxiously waiting to hear what the Captain will tell me. I have my hands behind my back and carefully feel the wall behind me. My fingertips touch that wall. So here I have to stay, at all costs.

Then the Camp Commander begins to ask me questions. He does this , as I expected, in the Malay language,. His first question is why I did not attend roll call this morning for internal service. I try to clarify that I have been off duty for a long time because of a pain in my back and that the doctor had prescribed that I take one month’s rest of which only two days are left. “My name is in the sick book, “I add.

The Commander instructs one of his men to fetch the relevant sick book. It is absolutely silent for a while. No one says a word until the soldier rushes into the room with the sick book in his hand. When he stands before the Commander, he makes a quiet bow and hands over the book. The Commander pages through the book. He searches for my name and when he finally finds it, he tries to read what is written next to my name. One of his officers helps him with the translation. Then he looks at me, slams the book shut and places it on the table next to him.

“You have Spondylitis. What kind of disease is that? “He asks.

“This is an inflammation in the vertebra, Commandant,” I try to explain to him. “Every now and then I have a terrible pain in my back. The Doctor wants to help me get rid of it by giving me duty off for a month . I have to rest a lot and lie stretched out every now and then, he said. That’s what I’m doing now. “

“It does not matter what the doctor prescribes,” roars the Commandant. “You heard your name and you should have reported. An order is an order.” Then he gives a wink to the little sergeant.

Straight as an arrow the dwarf athlete shoots forward. Two steps away from me he jumps up and tries to hit me in the groin with a furious karate kick.

Luckily, I know something about this method of fighting because in Indonesia, a similar sport is used in combat, bearing the name “mentjah”. Lightning quick, I pull my knees together at the last moment and turn slightly to the right. Just in time, because now the tip of his shoe strikes my thigh on the outside. Not satisfied with his failure, he dares a second attack. With a loud scream, the little devil rushes towards me again. This time it is higher and more dangerous. I jump sprightly to the left, turn my body in the same position as the first time and now the Sergeant misses me completely. His full weight passes me at shoulder height and he crash right in front of me onto the cement floor. Like a cat he jumps up and the next moment I receive the first bull’s eye to my face. I may not hit back, I can only try to deflect the blows. Then I take a step backward and press myself against the wall. Now it is important to stay on my legs, I think. Just in time I avoid a second hit.

The sergeant’s fist whistles past my ear and connects with the wall. A loud scream bursts from all sides. The clerks are now standing behind their desks. Then the Chinese interpreter comes to the aid of his little comrade. He wants to give me a blow to my face, but when he sees me pressing my head stiffly against the wall, he changes his plan. Now he looks for an object. One of the thick heads gives him a steel ruler. When I see this, I know that this will be the end of me. The Chinese grabs the weapon and with a raised arm he rushes at me. But at the same time the Commander screams in Japanese to cancel the punishment, in the midst of all this fury and anger. The Chinese tries to protest, but a gesture from the Commander was sufficient. I can go.

Pale and shaken, I bow before the Commandant and leave the room. I close the door behind me and find my way to my room. I feel that groups of people are staring at me. I don’t dare face them. Why actually not? What kind of misdeed did I commit to deserve a dance with death? Then I look up and see the anxious questioning faces of my comrades.

“You have crept through the eye of a needle, Bolle,” someone says next to me. I look up. It’s Gert.

“Glad to see you, Gert. I knew you would wait for me. “

“Did they get you on the ground?”

“No, there was no chance of that.” I tell him the whole story exactly as it happened. That wall was my salvation for a moment. But then the Chinese interpreter came at me with that steel ruler. If that Commandant did not say. . . . . But why did the Commandant stop the beating? He must have had some reason, otherwise he surely wouldn’t have done that? Do you have any idea, Gert? “

“I think,” says Gert, “that he needs you. Let’s wait and see what happens next. Not today, maybe tomorrow.

Gert was right. Two days later I am summoned again to the office of the camp commander. When I make my appearance, I am stared at by the same people again. I make a deep bow for the Commandant and wait on his orders. He then asks if I am prepared to make an enlargement of his portrait. He shows me a large photo of his whole family with him in front in the middle, sitting wide legged on a chair, in uniform with his samurai sword diagonally in front of him. I compliment him about the beautiful picture and ask if he wants me to enlarge the whole picture. “No” , he says, that was not necessary. Only his head with part of his uniform. No more.

“This is possible,” I say, “but then I definitely need a magnifying glass. The photo is too small to see the details with the naked eye. “

He asks me what I mean by a magnifying glass. I explain to him what type of instrument it is. Then he orders one of his underlings to get that from the hospital. One of the clerks gets up and leaves the room. A moment later he comes back with a lens that he got from a microscope. I suspected something like that and explain to the Commandant that although it is a magnifying glass it’s not suitable for this purpose. Then I sketch what I mean on a piece of paper.

“Good,” he says. “I will get one for you. Go back to your room. I’ll call you later. “

After a few hours a Japanese soldier brings me a proper magnifying glass. I look at it and express my approval. Then I get my drawing stuff together and a sheet of paper and go to the office of the Commandant. I find myself alone with him in the large deserted office. I may sit and work at his desk, he says. All papers and books are stored away. He offers me his chair. After I unpack all my drawing material and scrutinise the picture again he leaves me alone and shuts the door,

There I am, completely alone in the big room. In my imagination I see in front of me myself standing against the wall. I re-live the punishment of a few days ago and I can’t imagine that I can now work safely and unhindered in the office of the Commandant. On his portrait if you please. My eyes scan the tables. They are all empty except that on my table in the far-right corner is a book. Did he forget to store this book? It probably isn’t that important, I think. I become a bit curious. To get to the book I have to move a few metres to the right. Shall I do it? I hesitate at first but finally decide to take a chance. I slide my chair diagonally to the right and place my papers so that I can draw immediately at the slightest intrusion. My hand glides past the table while I keep my eyes peeled on the door. I reach out for the book, shift a little to the right, quickly open the book and hastily page through it. I see that it is full of photos of executions, with a Japanese description below. One photo in particular captures my attention. A prisoner is on his knees, his hands tied behind his back. His head is bent forward. Behind him is a Jap with a sword in his hand, ready to decapitate him.

In the next photo the head has been sliced off. A large jet of blood sprays out of the body. I shut the book hastily but can’t resist the temptation to have another peek. Someone is hanging by his ankles. In the next photo someone hangs from his hands. This is enough now, I think. I close the book and shift back in front of the desk.

At the same moment the door opens and the figure of the Commandant comes into the room. My heart jumps in my throat. As the Commandant comes to me I dare not look up. Does he notice anything? Will he let me explain? I draw hurriedly but do not know exactly what I’m doing. Not one word passes between us. Seconds seem like an eternity.

Then finally he breaks the deathly anxious silence.

“Very good,” he says. I look up and he nods satisfied. Then he leaves and disappears through the same door he had entered. And with him the book is gone. I give a sigh of relief and wipe the nervous sweat from my face.

Then I throw myself into my work. I study and measure and sketch and by the time it gets dark, I will look over what I have drawn. The drawing will be finished in one more day, I say to myself, I pack up my things and leave the room. Once in my room, I call Herman and Anton and let them solemnly promise that they will not tell anyone what I’m going to tell them now.

I deliver the portrait two days later. The Camp Commandant was visibly delighted with it. “Harigato,” he says “Well done.” The next day he summons me back to his office. In the presence of all these writers and officers who have been so lustily watching my punishment, he hands me a beautiful book with colour prints of paintings of still lives with flowers by well-known Dutch painters from the 17th century. That was a good gift, a valuable and precious gift, even though it was stolen somewhere from a bookstore. “Harigato, harigato,” I bow without stopping. At least he laughs and I laugh with him. So far, I am doing well, I think to myself. I will not be bothered by these Japanese for the time being.

Rembrandt

Life in the camp is monotonous, boring and wears one down. Every day is the same as the previous and tomorrow will be the same as today. The monotonous life begins to wear us down. Food is becoming increasingly scarce and bad. Most begin to occupy themselves with things that can keep their thoughts busy. Doctors are discovering how to inject more vitamins into the human body. More and more of us are now taking sun baths. This is done in the beginning for five minutes then slowly increased until each person in the whole camp is burnt red or dark brown by the tropical sun. Men lie naked or half naked tanning on the sports field in the blazing sun.

However, other things are happening in the class rooms. One of the Dutch officers carves portraits from oval shaped pieces of toilet soap. Others are busy making tools for a specific purpose. So, professions, not previously found in the camp, are developed. In this manner, carpenters, engravers, shoemakers, tailors and watch makers are created. Where they get the materials from I do not know. At least it presents the possibility to earn money. There is enough money. Each soldier gets paid with false Strait Dollars. This money is used to trade between one another. But with the new professions it does not continue like this.

The need to be different from yesterday and the day before yesterday has also influenced hair style fashion. The shortage of Gillette razors is perhaps the reason that everyone allows their hair to grow. Only recognised barbers can acquire materials by placing an order via the Camp Commandant. Some of the barbers take their profession seriously. With the utmost care they gather the hair and trim the ends. The result is that a new idea slowly takes hold creating new hair styles. Long hair down to the shoulders, long beards with mutton chop whiskers and sideburns with or without curly points ,become the fashion. To be honest, I have never in my life seen such nice sideburns. There are moustaches that with a thin horizontal line decorate the upper lip. There are also dangling thin or thick moustaches or short upright sideburns that weave their way up along the nostrils. Some sideburns make their way to the beard while others grow together with the whiskers.    

Of all the barbers the Englishman, Johnny Cleveland is the best. I decide not to be left behind and to take part in this new hair fashion trend. I seek out Johnny, determined that he must be my personal barber. I start a conversation with him and ask him in passing what his profession was before the war. He tells me that he previously had a barber shop in a big hotel in London. He was, as he calls it, a “hair-stylist”, an artist in the barber profession. He has a general interest in the arts and a preference for pictorial art, architecture and music. It is especially the latter that has inspired his life. 

I explain to him what the actual purpose was of my visit is and ask him outright how he feels about it. He understands me well even though my English was not perfect.

“But I do not know what to make of that head of yours” he says. He walks a little around me, scrutinizes and evaluates my skull from all sides, takes a step or two back and remains standing with his head to one side and half pinched eyes. Then his fingers begin to sketch a shape in the air and at last he explains.

“OK” he says, “If you let me create a hairstyle as I see it, I’ll make a real beauty of that cheese-head of yours.”

“That is exactly what I want” I reply. “You are the artist and creator. So, it will have to be. Just tell me how much it will cost me.”

“Oh no, nothing at all. I don’t want one penny. Draw a portrait for me and I’ll style your hair. But you must come to me every three days for it to be trimmed.”

“Tops John, I’m all for it.”

He starts immediately, and during the haircut I start telling him something about myself. I tell him about my studies, my profession and my love for cinematography. For a moment he stops cutting my hair.

“Are you also an enthusiastic photographer like me,” he asks

“Do you also take photographs?” I say.

“Of course, I do,” he says. “I was appointed in the army as an official photographer.”

“You will not have a chance for that anymore,” I say.

“Oh yes. Every now and then I take a shot.”

“Do you want me to believe that you have a photo camera somewhere in this camp?” I ask him surprised.

“Yes, yes. That I have. But no one knows where it is. Between you and me, I will never tell anyone where I have hidden it. Only a few officers from my unit know where it is.”

“And me ” I follow up.

“Listen, Dutchy. I know you longer than you think. I’ve been watching you a long time and have gathered information about you. I know exactly who you are but you’re not a traitor. That’s why I’ll take you into my confidence and tell you – listen well. I have my camera in a waterproof and moisture free location somewhere in the ground, so many steps north and so many steps east from a certain spot. I will not tell you anymore.”

“But are you not concerned that it will decay? And how do you get it quickly out of the ground? Say for example we have to break up in two hours’ time. Where do you want to hide this thing away without the Jap seeing it? And what do you do with your film?”

“My camera is so thoroughly packaged that it will never be able to be spoilt even if it’s under water for weeks. I do not store my films. One of the officers has it. Another officer has the lens. And should it come to moving, in half an hour everything will be stowed in such a way that nobody will find it. I have studied all these scenarios before I even went into the army and tested the best methods. Up until now, I’ve had success. My two companions are trustworthy. We stay together at all times. Now you know enough. I won’t say anymore but I know that I can trust you. Keep it to yourself and don’t talk to anyone about it. And now your skull. The hair on your head should grow long over your ears and down to your neck. You must not make a parting, it will fall to one side automatically. I’m going to make the sideburns two and a half inches long. Your future moustache must end in a fine point and your beard will come to just under your chin, long and pointed. Under your lower lip there will be a small piece of fluff that ends down into a point. Come back every third day and I’ll trim it here and there for you. Especially your moustache and beard must be properly worked on. In a few weeks you will look like a 17th century painter. OK?”   

“OK, John, I’m curious to see what you’re going to make of it.” I thank him for his effort and make an appointment for his portrait. Then I walk back to my room.

Johnny cuts my hair and shapes my beard and moustache every third day as we agreed. My hair curls in big waves up and down into my neck. Long sideburns down the temples decorate the side of my skull. A pointed moustache rolled thinly in fat protruding three inches on either side of my nose has undoubtedly given me a better appearance than before and the transparent light blonde fluff under the chin line with the small extension upward towards the lower lip, has perfectly completed John’s creation. I feel totally transformed. Everyone walks with long hair, beards and moustaches but mine are undoubtedly the best and most groomed. When I look for my next model with my little drawing board under my arm and my palette in my hand, I definitely resemble a 17th century painter. No wonder I soon get the nickname “Rembrandt”.

It’s now Rembrandt here and Rembrandt there. The name Bolle evaporates into thin air. Now my name is Rembrandt and I will hear this for a long time to come. I can still hear them say:

“Good morning Rembrandt. How is the Rembrandt doing? Can you still paint my portrait today Rembrandt? How much does the masterpiece cost again Rembrandt?”

It continues like this until someone addresses me as “Mister Rembrandt.” This is going too far I think. I stand quietly for a moment and look earnestly at the joker. 

“One doesn’t say Mister Rembrandt” I retort. “It’s Rembrandt or Mister van Rijn.” I was really proud of that name. I casually say to one of my friends: “It’s a good thing that I’m a Dutchman. Imagine Rembrandt an Englishman!

I feel the happiest man in the whole camp sitting at that old school desk in the hospital passageway right in front the water well.  I work out of this primitive studio and finish my drawings undisturbed. Hour after hour I am able to allow my thoughts to flow freely. The old school desk is until now my domain, my private possession, my freedom, my kingdom. Here I feel like a different person. Here I can quietly forget the war. There is no one who bothers me and it is peaceful. There is no shouting and cursing as in the daily monotonous life of the prisoner of war. It is as quiet and peaceful as in any other small hospital.

I have become so accustomed to the shuffling of feet and the toing and froing of doctors and nurses that it does not bother me in the least.

Then suddenly all hell breaks loose. Intensely busy with my work, it does not occur to me that it has become so quiet. The regular passing of people has suddenly stopped. The unusual quiet that follows gradually creeps up on me. Before I get the chance to look up as to what the cause is, I hear a scream. At the same time a large flat stone skims past my head not less than ten centimeters away and explodes with a loud thud to the right of me against the wall. It breaks apart and a small piece hits my hand. Pale with shock I jump up. Only now I see that several men are standing to attention with their faces turned towards the water well. It is from this direction that the stone came hurtling towards at me like a meteorite. A second scream pierces the deathly quiet.

As quickly as I can, I get up from my desk and make my way hastily to the well. In the distance a Jap guard stands still. A little Japanese sergeant rushes at me, stops by the well and beckons me to come closer. I jump from the gallery to the garden a half a metre below and step nervously in the direction of the sergeant. When I see him rushing towards me with a raised clenched fist, I remain standing and avoid the blow. It is the same sergeant who a short time ago delivered a kick to me in the Commandant’s office. At that moment I suddenly realise that the sergeant will not deliver a second blow without getting himself into trouble with his commander.  

“Kuru,” he shouts. “Can you not stand to attention when I pass by?”

“I honestly did not see you Sergeant. I was so busy with work and no one warned me.”

When I say this, he gets angry. He orders me to accompany him. I leave everything as it is and walk with him to the waiting soldiers. I march between them to the nearest guard post where we come to a halt. The sergeant orders me to stay standing to attention for the next two hours facing the sun and towards the high bamboo watchtower where the relieving guard will keep an eye on me. Every time he sees me I must execute a bow. I don’t have an objection to this. For me it’s at least a change and a welcome muscle movement. For the Jap above, it appears to be less pleasant.

All day he does nothing other than bow and now he must bow again to someone who is being punished.

Now and then the sergeant makes an appearance to ensure that I have obeyed his order. After exactly two hours he arrives with the relief guard and I can go on my way. Once back at the hospital someone says to me:

“That was just by a whisker Rembrandt. I thought he wanted to kill you. I saw it happen, the rock just narrowly missed your head.”

“Then he would have had trouble with his Commander,” I say dryly. “Am I not the chief artist of His Majesty the Commandant?

“I packed your belongings together and kept them safe. I’ll quickly get them for you .” Then he goes to his room and a little later comes back with my drawing materials and hands them over to me with the words:

“For the time being you must not come here. That guy smells blood. Be careful.”

“Thank you for the warning ol’ chap. For the time being I’ll keep out of this neighborhood. Nevertheless, I must sketch somewhere. I’ll find another place.”

For safety sake I report for duty. For the time being I get to work inside. Sometimes I clean the grounds, scrape the gutters and mop the passages. Other times I must clean the toilets or offload the food for the day for the kitchen from the incoming trucks.

One day a Jap eventually finds me. With gestures he makes me understand that he wants me to make a life portrait of him. He takes me to the forecourt where he has already placed two chairs in preparation. After a quick sketch of about an hour his resemblance appears on paper. He appears to be surprised by this. He bows at least more than once, accepts the portrait and with it hastily walks away.

“Hey Nippon,” I call after him. “What’s the reward?”  

He stops and looks around. I show my pitiful underwear, trousers and shirt and with a simple hand movement around my stomach I make it clear to him that I’m hungry. He nods, says something in Japanese which of course I cannot understand and disappears. Half an hour later he returns with a couple of new vests. I grab them eagerly but am still not entirely satisfied. I point my finger to my open mouth. “Makan, makan,” I say in Malay which means “eat, eat.” He nods and disappears again. That afternoon he looks me up in the class room. I must come with him. Once outside he hands me a roll of biscuits.

“Hey,” I grin. “Harigato,” I say with a bow as I accept his gift. A broad grin appears on his face. I nod satisfied and try to clarify that I do not want to have anything else. He understands my gesture and begins to laugh loudly. Then he turns around and leaves me alone.

Seeking variation

Everyday life is unchanging, monotonous, pointless and boring. The Reveille at half past five every morning works like an alarm clock. Everyone gets up immediately and begins to prepare themselves for the bath room. Then they get dressed quickly and go to fetch their breakfast from the kitchen. We are then ready for the day to day work outside and inside the camp. Towards six o’clock we must assemble for various duties. The advantage of outside duty is a mouthful more of food that mostly comprises an extra spoonful of rice or a baked rice cake. The latter is nothing else than a compressed mass of rice baked in a bit of brown fat. Furthermore, it’s nothing exceptional. It has no meat, no vegetable, no salt or sugar in it.

To waste so much energy doing strenuous work outside for such a small mouthful of extra rice does not seem to me to be very tempting. But to stay inside all the time is even more soul destroying. A person will still want to see and experience something else occasionally. After work, bath and supper there are conversations about everything that has already been discussed before, maybe, maybe not. At least not that we are aware of . And then…then out of boredom we lie stretched out on our sleeping mats and try , sometimes unsuccessfully, to doze off.

We lie, sit, walk and work like slave laborers. It becomes tedious to see the same faces and uniforms every day. To avoid these faces practically never succeeds because there are more to come.  It’s not their fault that they’ve got dumb boring faces. And what about mine? Talking to the same people all the time will finally get on one’s nerves.

There are two thousand of these pitiful people walking around here. If I make a new acquaintance every day it will

still take years before I will meet the last one. My father once told me that a person gets used to everything, even to hanging. But this monotonous life makes a person crazy, soulless, depressed and without spirit. We are looking for something, anything to uplift ourselves. But what? Until someone comes up with a bright idea to create a new hairstyle, for example, which in turn will encourage others  to turn over their sleeping mat or  to unpack their knapsack and then repack it in a better way than before. There are even those who make themselves a small table.

Some reject the military tradition of eating out of a pan which is placed on one’s lap and instead cover their table with a table cloth using a clean towel. A plate is neatly placed on this table and a knife and fork are placed on either side of the plate. Food is scooped from the army pan onto the plate and then a prayer is said. After the prayer, eating commences in the same manner to that which we are accustomed at home.

Even the trumpeter, who blows the Dutch Reveille each morning that God gifts us, partakes in the process of change. To blow a Reveille is an art in itself but to do it well and with great sensitivity is an art with capital letters.” Krulkop” the trumpeter can do this particularly well. There is rhythm and fire in his presentation. I listen to it all the time. When he blows the Reveille, I know with certainty if it is good or bad, whether he is happy that day or if perhaps he would rather like to sleep for an extra hour.

More than sixty times I have heard him blow the famous Reveille but today it is one with variations. If I have to express this in music terms I would like to call it “Reveille con variationi” or perhaps “Variations sur la theme du Reveille D’Hollandais”. I have honestly never in my life heard anything so beautiful. Everyone is wide awake and listens attentively. Immediately afterwards I look him up and compliment him.

“Tomorrow I will blow another variation Rembrandt” he assures me.

True to his word, the following day “variation due” sounds spicy and sensitive with only a blowing technique and to general delight, he keeps this up for a couple of weeks . But then an English officer asks him if he would for once like to blow an English Reveille. For Krulkop nothing is too difficult and the following day the sound of an English Reveille is heard as fresh, clear and faultless as the Dutch one before. But this is an annoyance for Captain Durandt.  In future he must blow only the Dutch one but without variations. 

For Rev Brandsma it is not easy to get a good audience. However, he is just as resourceful as the trumpeter. When he comes in on Sundays he first says “Good morning friends” then flops down somewhere.

“I’ll sit here. Stay put where you are. The Jap does not want to see more than five people congregated together.”

Then he looks around, counts his men quickly and continues:

“There are about twenty if I’m not mistaken. Anyone who does not want to listen is welcome to go somewhere else. For the others I will read a small section of the Bible.” And to Gert he says “In the meantime can you look out for a Jap in the vicinity, won’t you?” Then he recites a short prayer, reads a couple of verses out of the Bible and correlates the text in conjunction with us. We can ask him questions during the service he says because that makes it more interesting. His sermon is understood by everyone, is compelling and at the same time amusing. The manner of his explanation and clarification is captivating, yet the way in which he pronounces his words in a boorish Dutch American accent is also amusing.

Smuggling to survive 

Food supplies are declining and meals are obviously getting worse. Bread rolls are running out. Fresh bread is no longer baked. We now get mouldy bread, hard oval shaped bread rolls covered with green fungus. In order to make this edible we first wipe off the fungus, slice the bread in half and toast both sides above a fire. Our rice rations have already been reduced a couple of times by 50 to 100 grams a head. There is little fat and sugar and practically no salt. A levelled spoon of brown sugar is the daily ration for one man. We haven’t seen milk for three months. Vegetables only arrive sporadically in the camp. Doctors are hard pressed to get the right vitamins and to calculate the quantity of calories that we need every day.

Attempts are made to smuggle food inside. An extensive smuggling operation brings new life into the camp, but those who are caught have a rough time like the poor chap who is bound to a pole for two hours with his arms around a crossbeam and left hanging with his feet only a few inches from the ground. Every Jap who passes by gives him a blow to his face or a kick on his shins.  

Prisoners returning from field service must be thoroughly inspected for smuggled goods at the entrance to the camp. It’s prohibited to smuggle in sugar and other edible products. Field bottles must be uncorked and held upside down to empty them of drinking water. One by one the men are searched from top to bottom. Shoes have to be taken off, rucksacks and canisters where firewood for the tea is kept, must be emptied. Notwithstanding these sharpened measures, the Japs cannot find any smuggled goods. And yet still they find their way into the camp. The rubber inners (bladder)  of a football in the field bottles are not discovered. A couple of lomboks in the seams of trousers or jackets go unnoticed. Also packets of sugar and other ingredients skillfully tied with a string around the waist and dangling between the legs during the whole march back are not discovered. In the evenings, many a man enjoys his self-prepared extra meal after a day of hard and laborious work. Here and there somewhere in an inconspicuous corner a small cup of delicious wine is drunk to each other’s health.

Fighting boredom

Some English officers have concluded that entertainment is a good remedy against boredom. We now have to play more sport. Gymnastic exercises are introduced. At first it was voluntary but later it becomes compulsory. Even a boxing ring where regular training takes place is built.  I never quite figure out where the boxing gloves come from. However, boxing does not last long – how can it when there is so much hunger?

An American even introduces baseball, but this game has its limitations. Firstly, the grounds are too small and secondly the balls go missing. Eventually the whole sport initiative turns out to be a failure as there are many more smugglers than sport enthusiasts. Money is pressed into bread rolls or it disappears in the seams of clothing. The attitude and character of the Jap is studied intensively, his shortcomings exploited and his movements carefully observed. Contacts with the outside world have long ceased to be a secret. Clothes are bartered for food with the Chinese.

Herman van Wyk and the ‘ treasure trove ‘

I got to know Herman van Wijk through Hans Vermeulen during the R and R cabaret in Menari. Since then I have not seen him. Coincidentally he rolls out his sleeping mat in the same room as I do. Here I see him often in the company of Anton Schouten with whom he has a good relationship. It is here in this room and through Anton Schouten that I acquire a deeper understanding of Herman van Wijk, a remarkable character one cannot easily forget. Herman possesses a certain type of intellect that no one else has. His grey green eyes gaze sharply from below his bushy eyebrows.  Nothing escapes his attention. His peculiarly shaped skull becomes broader above the eyebrows, rises high and ends in a thick dark blond hairdo.  Under the cheekbones the contour of his face slants down to a pointy short chin. His eyes are big and round, his nose is too short and blunt in relation to the abnormal length of his face, but the thick lips compensate for the disproportion. His discussions are always highly interesting. Anton once told me that Herman is one of his best friends, honest, open hearted and extremely trustworthy. And indeed, he is that.  

One day as I enter my room Herman taps me on my shoulder from behind.

“Come with me,” he whispers. “I have discovered something that will be of use to you.”

“What have you discovered Herman?”.

“Do you need sketching paper?” 

“Yes of course. I can’t get enough of it. What are you saying?”

“Shhhsst, Rembrandt. Keep quiet and come with me. Take care that no one follows us.”

Out in the passage he looks around and when the coast is clear he hastily pulls me into one of the rooms of the out buildings commonly known as “goedangs” or storage rooms. He remains standing in front of one of the doors. He glances around the room from under his bushy eyebrows to make sure no one sees us. Then he quickly opens the door, pushes me into a pitch-dark room and closes the door quietly behind him. Silently he turns the key in the lock. Then he presses a button on the wall. An electric ceiling light illuminates the surrounding area.

“There” he says triumphantly, pointing to the pile of sketching paper on the ground, “left behind by the school principle and not yet discovered by the Japs. Do your thing Rembrandt.”

I start even before he finishes speaking. Quickly I rummage through the pile of sketching paper, find about twenty clean unused sheets and also some partly used sheets of which the clear sections can still be used. Two small sketch books are hastily tucked inside my shirt. Then I roll up the sheets of sketching paper, bind them with a piece of string and put them down for the moment. As my eyes glide along the shelves, my hand instinctively grabs what I feel can be of use to me. A small bottle of black ink, another of blue ink, shortly followed by a handful of writing pens, a couple of pen holders, pencils and erasers disappear into my trouser pocket. All my pockets are jam-packed and bulging. And under my shirt I feel the sketch books. Now I dare not steal anymore. 

During the raid I completely forget about Herman. As I turn around I see him bent forward standing between the school books.

“Come along Herman,” I whisper. “It’s enough now.” 

Herman straightens up. To me he looks stockier than when he came in. He has tucked away books around his upper body. Then he hurriedly puts a couple of small copies into his trouser pockets, puts the light out and silently turns the key of the lock. With great care he opens the door and listens intently. Then he sticks his head out very slowly through the opening. A moment later he jumps out. I follow hot on his heels. The next moment the door is closed and locked with the key secured in his pocket. Like guilty burglars we sneak off tippy toed so as not to make any noise. Once around the corner we are back again in the inhabited world. Then we pretend that nothing has happened and chat about this or that which holds absolutely no interest for either of us. A few seconds later we enter our room and each goes to his own sleeping place. I do not see what Herman is doing but have no doubt it is the same as what I am doing. The stolen merchandise disappears into my knapsack and under my mat. When this is done I turn around to see Herman looking my way. He gives me a wink while I give him a thumb up. We understand one another. Five minutes later I get up, walk to his domain and flop down on his sleeping mat. Now that we are alone we can talk about what has taken place

“How the hell did you discover that place Herman?”

“It’s my sniffer nose that smelt it Rembrandt.”

“You must have a damn good nose to smell that. A profession perhaps?”

“Exactly. From the time I left home I was a detective.”

“You are? Were you a detective before the war?”

He looks at me with a smile on his face. “I was indeed a detective with the Australian police.”

I look straight into his sharp grey green eyes – honest but penetrating.

“From now on I’ll call you Detective. Do you have any objection to that?”

“Not in the least Rembrandt. In future I’ll call you Rembrandt.” He leans towards me and says softly:

“We shall of course not talk to anyone about this incident. And rather not tell any of the others that my profession is that of a detective. My nickname has nothing to do with them.”

“I promise you this,” I assure him solemnly. We talk a little bit more about his experiences in Sydney as a detective.

Herman has a particularly amusing way of storytelling. From his stories I detect how clever and quick he is in his conclusions. He understands the art of cover up very well, is a good actor and an outstanding imitator. That evening when everyone is lying stretched out on their sleeping mats on the hard cement floor under their army blankets, I continue to think about what happened that day. Shortly before sleep overwhelms me I already know that in Herman I have found a true friend.  

Vettie the camp dog

Our cook has adopted a small brown dog which is a few weeks old. He found the poor emaciated animal during one of his outside duties on the side of the road. There is nothing better for a dog than to become good friends with a cook and his assistants. Soon the small smooth-haired brown mongrel becomes really spoilt. After a short time, he fattens up so quickly that he soon looks more like a football than a dog.

First, we call him Tenohaika after the Emperor of Japan. We later decide to rename him so as not to get into trouble with the Japanese occupiers. Now we name him “Vettie” and  he becomes our camp dog. We also have a camp monkey which is always to be found around the kitchen every day. Sometimes he runs across the rooves or sits at his leisure on one of the branches of the colossal Banyan tree in the middle of the courtyard. It is right here in this tree that on one particular day he catches the attention of a passing Japanese soldier. In a wide circle we stand and watch how the Japanese tries to lure the monkey from the tree with a bar of chocolate in his left hand while in his right hand he has a big stone hidden behind his back.  Reluctantly the monkey comes closer as he slowly descends to a lower hanging branch. He looks suspiciously at the Jap. Then he looks at us.

Finally, he climbs down the trunk. He should never have done that because a moment later a stone narrowly misses him and smacks against the tree, rebounds and strikes him lightly on one of his legs. With a wild screech he shows his big sharp teeth and jumps back just in time as a second stone whistles past his head. The Japanese approaches carefully, pleased with the outcome. He laughs and lures the monkey with the bar of chocolate again. With a couple of wild leaps backwards the monkey keeps a safe distance from his opponent although he is now too far from the tree to clamber back.  Skillfully, he dodges a third and fourth stone. Then in a split second he reaches the tree before the last stone narrowly misses him. In a jiffy he reaches one of the upper branches, takes an enormous jump onto the roof and hurriedly disappears to the further most corner of the building. Then he’s gone. We never see him back again.  

A terrible accident

On another day I am preparing to visit my hospital studio when I hear a massive explosion. Anton runs out of his room toward me.

“Did you hear that Rembrandt, what is happening?” he asks horrified.

“I don’t know Anton. Come, let’s see what it is.” We run to the large inside courtyard from where the noise came. On the opposite side we see an Englishman hastily being carried away to the first aid hospital. His face is covered in blood. Two men are holding up his arms. Then we see that his left arm is without a hand and from his right hand his last three fingers have been ripped off. Apparently, he wanted to make a cigarette lighter from a detonator he found. His pointed pocket knife had touched the percussion cap with horrific consequences. How can anyone do something so stupid?

The Englishman dies three months later. The funeral is to take place on the same day. The Japanese Commander allows us to assemble at the front courtyard. The coffin is neatly laid out and draped with the Dutch flag. The Japanese Commander delivers a short speech in Malay. A short oration by Captain Durandt follows, whereupon Rev Brandsma ends the ceremony with a prayer. Afterwards permission is granted for a small deputation to take the deceased to his last resting place.

A move back to Jaarmarkt

A few weeks later we are told to prepare ourselves to leave the camp. A number of trucks stand waiting for us at the gate. We load up, climb in and drive away in the direction of the Jaarmarkt site. For the second time we enter the camp. We hurry to our designated barracks. When we find our sleeping quarters we wait calmly for further orders.

As far as I can see, the wooden barracks in front are uninhabited. When I see Hans Vermeulen approaching I ask him if we can remain together. Wim Roozenboom and Gert Verstraten are also there. A little further on I see Herman and Anton busy stretching a mosquito net. I do not remain sitting for long as I’m very curious to know what has transpired here during our absence. I thus leave the barracks, look around and notice the figure of the unsympathetic Camp Commandant who is now wearing his distinctions on his chest. According to Gert who comes to stand next to me, you can tell that his authority is increasing.

“Apparently he’s doing well Rembrandt,” says Gert laconically. “Soon the Venus star will also appear on his collar.The least he can do is to take over a jacket from someone else. Now he’s still walking around in his shirt.”

If I see it correctly there is more organisation here than previously was the case. At least it’s become cleaner than when we were here last.

“You are right Gert,” I say and point out the tent in the area of the soup kitchen. “What’s going on there with all these people walking in and out? Come Gert let’s check it out.”

On our way we are informed that Karel Simonis, who lives and works here as an artist is having his first exhibition in the tent. We enter it but due to a lack of chairs, cushions have been randomly placed along the sides on the bare ground. Rope is stretched around the perimeter to which sketches are fastened with clamps. Here and there a painting and a couple of triptychs are on display. In a corner we see Simonis working on a new triptych.

“Frans Hals has also not been idle,” I hear a voice say behind me. I turn around.

“Hey it’s Herman.” I say. “You’re also here? How do you find the work of brother Frans? Not bad hey? He understands his art thoroughly. Only thing is that’s there’s no payment. “We laugh a little and comment on the portraits. Then we leave Karel alone in his tent and step outside.

“At least he has an art studio where he works and lives “I say. “Frans Hals has found his studio. Rembrandt cannot lag behind. Therefore, he will also have to find a studio somewhere.”

“That warehouse is packed with people. There you can’t work peacefully Rembrandt,” remarks Hans. “Is the wooden warehouse not something for you. A massive area divided into two equal parts where there’s you and nobody else. How would that work for you?”

“I’ve also thought about that Hans. A little later I’ll venture out and take a look.”

Bed bugs on the attack.

Once back from where we came, I bid my buddies farewell with a “totziens” and walk to the side entrance of the large wooden barrack. I step over the threshold and enter. A large enclosed area of bamboo lies ahead. On both sides of the passage are rows of bamboo beds of equal height, empty and abandoned. Through the small windows, a faint ray of daylight enters just enough to be able to work. I look for a suitable place, find a bamboo bed and decide to make my sleeping place here. I walk back to fetch my belongings and begin to complete my preparations. I spread the mosquito net for the night and arrange everything neatly in place.

Up against the roof beams I see a pair of hanging electric lamps. Then I leave the area in search of my friends. The evening meal is now being served. After this I return to my single room apartment and studio. The hurly-burly of voices in the overcrowded part of my previous abode dissipates the deeper I venture into the barrack. Somewhere in the middle of this empty dark space I see the vague image of my mosquito net. A moment later I reach it. I discover that the lights do not go on. In the glimmer of light from the neighboring barrack’s lamp which shines through the narrow door opening, I can vaguely  see where I am and what I’m doing.

I get ready to climb into bed, close the mosquito net carefully to ensure that no mosquitoes get the chance to plague me tonight. Then I stretch myself out on my bed. With my hands under my head, I ponder awhile over the days gone by and about the future which still has not revealed itself to me. I think about my parents far away from here who, under the heel of Nazi Germany, are undoubtedly having a worse time than me.

Shortly afterwards I fall into a deep sleep. I slip into the land of dreams, bizarre and terrifying. Monsters approach me.  I see them coming and ward them off. But they keep coming back again. Sometimes I wake up, turn around on my side and go back to sleep with my blue striped army blanket  pulled right over me. 

I start dreaming again. Something is walking over my face. I slap it away but it comes back again in another place. Now it crawls under my nose. Then it moves over my lip and remains sitting for a moment at the corner of my mouth. Then it continues to crawl. I brush this thing away in my sleep. Another monster lands on my ear. I become restless, turn around and around. Then I feel I’m under attack from all sides until something worms its way into one of my nostrils. Half asleep, I grab at my nose and squeeze something between my fingers, a little roughly maybe because it breaks up. At the same time, I smell an unpleasant, disgusting odour. Immediately, I am wide awake. It itches and tickles everywhere in my neck, ears and eyes. I recognize the smell and let out a scream.  

“Damn bugs! Can’t you leave me in peace??”

In the weak glimmer of the lamp light from the adjoining barrack I see a couple of black dots moving on my blanket, first two, then five, six and more. Wherever I look I see them moving. Unwittingly I look up at my mosquito net. There in the corner I see hundreds crawling up. I count them. Now I really become angry.

“If you want war you bloodsuckers then that’s what you’ll get,” I shout. “Hey thugs,” I say triumphantly. “Your time is up.” With both hands I grab the mosquito net in front and behind an army of bedbugs and with glee rub the mosquito net forcibly over my fists. I have murdered eighty of them in one go.  The forward army column has been destroyed. One does not always get the chance to eradicate eighty of one’s enemies in a couple of seconds flat. But a renewed attack by the enemy is being undertaken. They are advancing up in two rows. There are at least one hundred and fifty of them. The next moment they no longer exist. My mosquito net is stained a dark red from the blood. An unbelievable stench spreads across my bed. I give up the battle, can no longer tolerate the smell and jump out of my bed.

I walk straight for the door opening, look for Gert who is sleeping close by and wake him up. 

‘Sorry ol’ chap that I’ve woken you up. Is there still space for me to bunk down somewhere? My studio is overrun with bed bugs.”

Half awake, he looks at me in a daze, does not know exactly who’s speaking to him but then instantly recognizes me. “Huh what did you say…? Oh… it’s you Rembrandt…. Did you say bed bugs?”

“Yes man, bed bugs by the thousands. Is there a sleeping place for me somewhere? I can’t tolerate my apartment any longer.”

“I think there’s still a bed available in the corner. Oh wait, I know of something better. Four houses from the entrance to my right is an unoccupied steel bed . Take it. Tomorrow it may be gone. Now sleep well. Let everything be as it is. Tomorrow is another day.”

“Thanks for your help Gert. Till tomorrow. Good night.” I find the empty bed, lie down and without further ado fall fast asleep.

The following morning, we spread everything out in the burning sun and turn it all inside out. Out of all nooks and crannies they make their appearance. But the sun is too fierce for these vermin. Barely half a metre away they lie burnt to death on their backs. At the same time, I give my mosquito net a good wash and let it dry in the sun hanging between a couple of wash lines. I then wash my clothes and in the evening, quietly lay down my head to rest.  No longer will they see me in that wooden barrack.   

Deteriorating conditions.

Our food is getting worse by the day. Mouldy bread rolls are no longer distributed. In their place we get salt free sago porridge with a leveled off spoon of brown sugar every morning, noon and night. For three weeks we eat tasteless sago porridge as we wish each other a tasty meal. But this does not last long. The number of porridge-eaters decline. Private soup kitchens spring up everywhere. Rice and accompanying ingredients are smuggled in. Everything including rings and watches are sold to get food. The Chinese outside the camp are doing good clandestine business with us. 

Hans Vermeulen is again busy assembling artists for a new show. He succeeds this time without my assistance namely because there is no piano in the camp.

At about half past six in the evening when the heavy day’s work is behind us, after everyone has had a refreshing cold shower and the evening meal has been reluctantly consumed to sustain the ‘inner man’ , the Jaarmarkt site is full of wandering visitors and groups of men in conversation. It’s like this every evening. We seek out each other. Sometimes there are Bible readings. 

One night it happens. Someone shouts: “Kiotskeeeee!!”

Everyone knows what this means- the Jap is approaching. Burning cigarettes are quickly thrown away, cigars are extinguished under the soles of shoes and hastily buried in the ground. We all remain anxiously quiet in anticipation of the following order. However, one of us feels he can still take a few puffs from his cigar. A Japanese soldier appears around the corner from the bathhouse and sees the man smoking. At this moment the same man who alerted us shouts: “Kiereeee!!’ We bow simultaneously before Sir Nippon. The Jap remains standing then returns the bow. “Noree!!” it resonates as we stand to attention again. Then the Jap motions the man with the lit cigar in his hand to come closer. As he takes a few steps forward the Jap snatches the cigar out of his hand and extinguishes the burning end with a back and forth motion against the man’s chest, throws the butt away and presses it into the sand until nothing is left. The prisoner squeezes his lips together without uttering a sound. But the manner in which he glares at the Jap says it all. 

The soldier walks on and when he’s far enough the same voice shouts “Jasmee!!” which basically means stand at ease. We discuss this incident as we do all others. In the meantime, the victim is surrounded by his friends who advise him to go directly to hospital for treatment.  

Herman calls this a mischievous prank of the Jap. “We must be extremely careful with these guys,” he says. “They smell blood and are looking for an excuse to practice their sadistic tendencies on us.”

“I think the wisest action is to keep as far away from their environment as possible,” I suggest. “This morning for example I saw two naked guys standing to attention under the water jet when an armed Jap came walking by. They were warned just in time. “What a ridiculous thing to do ,” says Herman.

“You know what happened last night Rembrandt? Someone was coming from the latrine on his way back to his sleeping bunk when suddenly he was standing in a light beam. The owner of the torch asked him what he was doing outside so late at night. He told the Jap outright that he was in urgent need to make it to the latrine. Then the Jap ordered him to pull down his pants and the following moment he was stabbed in the lower body with a needle. Screaming in pain he ran away to the great amusement of the Jap.

Vettie is killed

Chatting away we approach our barrack. As we are about to enter, Wim Roozeboom shoots quickly past us. He doesn’t even see us. Gert gets his attention with a “Hello Wim. What’s the hurry?” Wim screeches to a halt and turns around to Gert. Now we see his pale face, eyes full of tears.

“What’s going on Wim?” I ask with concern.

First, he looks at us speechless and then says the unthinkable.

“Vettie has been  murdered. This happened early this morning in the cook’s barrack. You know that he always sleeps under the cook’s bed. A Japanese guard on duty crept into the barrack. No one saw him coming in except for Spekkie ( Vettie ?) who started to growl softly. Immediately the Jap swung around and began shouting loudly while stabbing wildly under the bed with his rifle. He then suddenly stabbed Vettie right through his stomach. The yelling of the Jap and the howling of the poor dog woke up everyone. There was great consternation among the marines and kitchen staff.”  Wim stops speaking momentarily and then continues:

“And now we no longer have a camp dog. This morning they wrapped him up in an old blanket and buried him with dignity behind the barrack.”

“What a dastardly act of that Jap,” says Gert. “Now you see how you must watch out for this trash? They are detestable assassins, nothing else. “

Herman believes that for the time being we should not keep any pets. At a later stage we may get another opportunity. But here in this camp we may as well give up the idea. Besides,” he says,” I don’t believe that we’re going to stay here for very much longer.”

 “How do you know?” asks Gert. “Did you perhaps find that out from the Japs?” Herman looks at Gert with an oblique glance. “I can see that the question does not sit too well with you.”

 “To tell you the truth yes,” says Herman bitterly. “I called the Japanese Headquarters. Is that good enough for you?”

Gert understands, tries to calm him down and offers his sincere apology.

“Forget it, Gert,” says Herman. “Your question was not very tactful. You see, a person tries to do something here that keeps him busy. This keeps the spirit alive. At least he does not spiral downward. That is what you must also do Gert. You will find many amongst us who will do a thing simply because they have not done it before. It’s just to keep their spirit busy. My hobby is to think of or invent something for the benefit of us all. I listen sharply to all the remarks and make my conclusions. That’s what gives me pleasure. Here, Rembrandt for example,” he points with his thumb in my direction, “he is an observer of his terrain. What he sees he can put on paper and he does that in order to have something to do that is outside the general sphere of camp life. That’s his pleasure. I process it in a different way.”   

“You are right Herman,” says Gert. It’s not so easy. I’ll first have to find out what sort of profession I’ll be busy with. At the moment I don’t know.”

“We’ll help you,” assures Herman. “First take a good look around you. Perhaps you’ll find something that we all need. Then you begin somewhere and the business develops from there. Not everyone will be able to do what you are about to tackle. If someone asks you to take care of a chore for him, ask him for a small remuneration with which you can buy something in the canteen to fill your stomach. That stomach is an important thing. We will still experience testing times, that I can assure you. In the future there will be little to eat and you could become unwell. Medicine is becoming scarce. Mark my words.” He stops talking for a moment only to continue again with another topic.

Disobedience punished

 “Have you heard what happened during the time we were in the Lyceum?” he asks.

“No, tell me. What happened?” asks Gert.

“It played itself out when we were not here. One of the captains in the gold fish bowl became irate. He refused to greet a sergeant with his relief guard when they passed by. The sergeant ordered his men to halt, stepped up to the captain and asked him why he did not make the prescribed bow. The captain replied: Since when must an officer stand to attention and bow for a sergeant?” In a split second he received the answer when a fist smashed into his face. This unexpected outcome left the captain momentarily unsteady on his legs. With his honor at stake he immediately answered the blow with a colossal swipe to the face of the Jap which sent him tumbling back. There he lay, stretched out on the ground. Furious about this humiliation the sergeant reported the incident. A short while later the captain had to appear in the office of the guard commander. The only thing that we know is that he was thrown across the table with a single judo through. Then they tied him to a pole outside for twenty-four hours without food. Now he is lying in hospital. They say he’s a bit bonkers.”

 “It appears to be so,” says Wim. “Who does something like that? You know from the start that you’re on the losing end.”

“He can count himself lucky that they did not finish him off,” says Herman.

The Kapala Banteng has been poisoned

Now that you mention the hospital, do you know who’s been admitted there?”

Now we all become curious. Gert is slightly ahead of the pack, “Come on Herman tell us.”

Herman first looks at us one by one and begins to smile. “Kapala Banteng,” he shouts.

“What!! The Banteng?? We shout back in total unison.

“Yes, the Banteng. And if you don’t believe it go take a look. I saw him there.”

“You are the one to know Detective. I am going to visit him immediately,” I say.

‘Don’t do it Rembrandt,” Gert interjects. He has been too mean to us. Or have you forgotten the incident with the mariner?”

‘Still I’m going to visit him,” I say resolutely. I want to know for myself. There’s got to be a reason and I want to find out what it is. But first I want to see Frits Verstraten. He’s very ill. It’ll do him good if one of his old Menari friends pops in for a visit. Then I will coincidentally pass by the bed of Captain Durandt. He will undoubtedly recognize me and I’m sure that he will want to talk to me.”

I don’t wait for an answer. With a “Totziens mensen’ I’m already on my way to the hospital. As I enter I ask the duty nurse where I will find Frits . Then I walk to the designated bed. From a distance I can see him lying there pale and thin, his eyes are shut. For fear that I may wake him up I keep a respectful distance. But then he opens his eyes and with a vacant look he turns his head toward me. Will he recognize me? Carefully I come closer.

“How are you Frits? Do you know who I am? I am Rembrandt. I’ve come to see you ol’ chap. What’s the matter with you?”

Slowly the words slip across his lips. “Ma…laria. I am…so…sick…” He gasps from exhaustion as he says this. His eyes appear strange and lackluster. Poor fellow.   

“I…won’t live…much…longer…fever.” He closes his eyes. A few beads of perspiration develop on his forehead.

“I see it Frits.” I say softly. “You have a fever. You are perspiring a little and that’s why you must remain under the blanket.” I wait for a moment. Frits nods with closed eyes. 

“They are treating you well here Frits. What is there to worry about? A person doesn’t simply die from malaria. No way. Do you still remember what you promised me in Menari Frits? You will fight against the enemy you said. Now it’s no longer the Jap but this wretched malaria. You are going to overcome that.” He shakes his head. “Yes, you can if you want to and you will.  I know that you want to Frits, say that you want to….” I hold his hands, warm clammy hands. He nods for a moment and even tries to break out a smile. I feel his forehead. 

“Frits,” I say. “You must remain rested and believe that you’ll get better. Just like us, your friends, we believe you’ll get better and you are getting better. Oh yes, I’m absolutely sure about that. The doctors and nurses treat you with care. They will do everything necessary for you. That’s what they are here for. Will you continue to rest, Frits, ol’ chap?” I wait a moment. Then he nods gently. A weak handshake convinces me that he fully understands me.

“OK Frits” I say. “I’ll visit you again tomorrow. In the meantime, I’ll see what I can do for you. Trust the doctors. Then you’ll be back soon amongst us. Till the next time, keep well.” 

I leave him on his own now, poor fellow. He’s a born pessimist. I have to wonder if he’ll make it to the end of the war. We must still help him to the best of our ability. Do we not all have the same desire to be free again? Is it not our innate duty to support each other when we need it most? The strong will have to help the weak to complete the journey on the long road of misery and humiliation. The road is long but it has an ending. Somewhere in the future the road reaches its conclusion. Then the sun of liberation will dawn upon us. How much longer? Why should I be anxious about this? We’ve only just begun. Don’t think about the next day. Today has its own challenges.   

As I walk step by step along the beds, I search for Captain Durandt among the patients. He has already seen me coming in the distance and with great difficulty pulls himself up to attract my attention. He succeeds in this because now I see him clearly. He beckons me to come over. I approach him and in a friendly yet cautious manner I say:

“Hello Captain. You’re here in this hospital?”

I feel that my pretense is not convincing. He appears not to notice and says:

“I don’t know…Rembrandt… may I…still…call you that?”

His voice is weak. The words come out at uneven intervals. Not as in the past when every word roared through the jungle. Now it doesn’t go further than to his neighbor. Even I have difficulty in understanding him.   

“Of course, you may call me that Captain. In the past they used to call me Bolle but now that I’ve lost all my fat, my nickname has gone with it.” I pat my stomach and continue “And in my free time I draw portraits, hence the nickname Rembrandt.” 

He tries to laugh, wants to reach out his hand to me. I take it and look at him straight in his eyes. His lips move faintly as if he wants to say something but dares not speak. 

“What is it you want to say Captain? Feel free to ask.”

And then it comes out slowly in fits and starts.

“I…am very…sick Rembrandt…Maybe they…have forgiven…me…I don’t know…I have …something like…poisoning…says the doc…tor…feel…today…much…better.”

“Hm,” I say “poisoning. It doesn’t sound very good. You must also be careful what you eat Captain.”

“Someone…put something…in my food…I don’t know who…that’s why I don’t dare…to eat…you see.” He hesitates for a moment and continues”

“I am hungry…Rembrandt…I don’t like…hospital food.” Again, he stops for a moment. “You know the cook… in the kitchen…the one…from Menari…the tubby one?”  I confirm with a nod.

“Ask him…if he can…roast…a nice piece of meat…for me…will you?”

“Of course, Captain. I will ask him. But you know as well as I that we no longer eat meat. How can that fatso roast meat if no meat comes into the camp? I don’t quite understand Captain.”

“He always… has meat,” says the Captain assuredly. That guy keeps it…for himself…This I know…But if you…ask him…in my name…he will do it…for his Captain. Will you…Will you do it…for me…Rembrandt?” 

I nod my head, look at the emaciated sick man intensely and process in my mind whether I’ll do it or not. Here is a man who has lost his reputation as a human being and is now pleading for mercy. Shall I do it?  I consider this for a few seconds and then say resolutely:

“Well Captain, I’ll do it for you. I will deliver the message as requested. If he has a piece of meat left over he will have to bring it himself. ‘Totziens’ Captain and all the best to you.”

Captain Durandt nods with satisfaction, greets me softly with his hand. I feel that he watches me for a long time until I have disappeared from view. As I leave the hospital on my way to the cook I give this matter some serious thought. How in the world can this man come to expect that the cook should give him, especially him, a piece of roasted meat? How on earth can he expect this from the cook who in the past has always prepared his food? If he was poisoned, the cook must have knowingly or unwittingly done it. Who else prepares his food? Perhaps I am the only confidant who Captain Durandt has been waiting for. OK, I’ll ask the cook. As I walk to the kitchen I think of him. Would he have done it? I don’t think so, no definitely not. This would be too obvious. He would be viewed with too much suspicion. No, it can’t be true. Someone else has done it. But hey, why am I making such a fuss about who it was? The captain has been poisoned, this he acknowledges. No one else has told me. I can already see the cook with a roasted steak standing in front of the Captain’s bed and hear him say. “If you please Captain – to your health and to mine.”

As a good Christian I cannot reward evil with evil. So, a little later I enter the large field kitchen, see the cook and go straight to him.

“I beg your pardon cook,” I say. “Are you not the same cook from Menari?”

“That I am. What do you want?” he replies abruptly.

“Do you know Captain Durandt?”

The cook, busy with a concoction he probably calls soup, suddenly stops stirring. He takes the enormous ladle out of the pan and puts the lid on top. He turns around to face me, looks at me with a slanted head and narrowed eyes and says:

“The bloodhound of Menari? Who doesn’t know him?”

.” Well,” I say, “I have just visited the same captain in hospital. He is very sick, breaks off his sentences here and there when he speaks as if to catch his breath. Now he asked me…”

“It doesn’t interest me what he asked. He has earned his wages. Or have you forgotten that incident with the mariner?

“Listen cook. We mustn’t reward evil with evil. That time has now passed. There lies a man seriously sick. He’s hungry, dares not ingest food from the hospital for fear of being poisoned. Now he takes me into his confidence, me as well as you, to help him. And this is what he has asked me: “Would you be prepared to go to the cook and ask him to roast a piece of meat for me?”

“What did you say? Roast? Roast meat? What’s the matter with him? This is not a joke!”

“No cook, this is no joke. It’s the truth.”

“Listen here Rembrandt” says the cook resolutely. “Just tell him that he must eat what’s put in front of him in the same way that we eat the food that we get. Sorry but I have no more time. Bonjour.”

With those words he turns around and leaves me behind on my own. Momentarily, I stay put where I am in the hope that he may still come back. But this doesn’t happen. I do not dare deliver the bad news to Captain Durandt. Consequently, I do not dare enter the hospital any more to look up Frits. Herman is prepared to take my place to enquire about Frits. Captain Durandt never receives his steak. Frankly I never see him again nor do I ever hear from him again.   

Life continues

Life continues. When I am allocated to outside duty I must help clean rifles and pistols. Most of them are badly rusted. We have to totally disassemble the firearms on long tables, then clean and grease them. Gert Verstraten sits opposite me, a couple of places along is Tommie Sanders. A bit further on I see Wim Rooseboom taking out a firing pin from a pistol.

“Slowly, slowly chaps,” hisses Gert between his teeth while a Jap looks on.

“Try to disable the firearms as much as possible. Do it just like me.” Unnoticed he wipes away a small screw or spring from the table and puts it into his pocket. 

“Not too much of that Gert,” whispers Tommie. “This won’t continue unnoticed. What’s all that stuff doing in your pocket?” 

“Soon I will throw a portion of this somewhere in the sand. The rest I’ll smuggle into the camp. There are always people who can use something like this.’

Sometimes he takes a firing pin out of a pistol and throws it away somewhere. Then the whole thing is disabled.

“Rejected,” he then calls and discards the weapon on the heap of unusable weaponry. We also keep the weapons as dry as possible so that they can rust quicker.   

Another time we have to cut large grassland areas with hand-held sickles. The sun then shines intensely on one’s bare back. At first, it’s painful but after a while we do not notice it any more. The new skin hardens daily and finally becomes immune to sunburn and the colour changes rapidly to dark brown. We work about ten hours per day. On top of that there’s still a two-hour walking distance to and from the work terrain making it a twelve-hour working day.

When we eventually arrive back in the camp, we first take an enjoyable shower. When there’s a shortage of soap, a handful of sand does wonders. After supper most of us chat with each other for a couple of hours but the rest of the contingent lies stretched out on their tampat and tries to sleep. Sometimes friends that have stayed over in the camp drop by for a visit to share the latest news from outside. 

The women are mistreated

One morning Wim Rooseboom enters the barrack all wound up.

“Did you see them?” he asks. A group of about twenty women are sitting at the camp gate on their knees, hands tied behind their backs with their faces directed toward the sun.” He grabs me by the arm and pulls me outside. Herman and Hans follow. We see them sitting at the closed gate in the corner. We observe them from a respectable distance, but people from other barracks gather closer to see what the Japs are doing to the women.  

“They probably committed an offence outside,” remarks Gert who has also come to stand with us.

“I think so,” says Hans. “But why do they have to undergo punishment in our camp? Can that not take place somewhere else? Why must we be subjected to seeing how our women are being tortured?  It’s a disgrace for the Nippon.” He clenches his fists. This is the first time I see him get angry. 

“There are more people gathering to see what’s happening at the gate,” I say. “Perhaps it’s better to demonstrate our discontent by staying away. They are probably doing this to whip up our emotions in an effort to provoke rebellion”

“I believe so too,” Herman agrees. “Look, here’s Adjudant Aalbersen. I’m curious to know what he’s got to say about this.”

Putting deed to word, he steps in the direction of the Adjudant. 

“What do you think about this Adjudant?” I hear him say. “Is it not better that we all stay away instead of looking on while our women are being punished?’

“I feel the same way, Herman,” the Adjudant acknowledges.

“The women will certainly not find it pleasant if they know that we are watching them. The Japanese guard consists of a group of sadists who are trying to taunt us. I’ll tell the men to disperse.”

Then he walks away and tries to persuade one after the other to rather stay in their barracks. He appears to do this quite tactfully as curious onlookers make their way back. A few minutes later the front courtyard is empty. Quarter of an hour later the Japanese Commander gives the order that the women must go home. 

Punishment is severe

A few days later Lieutenant Zonneveld is sentenced for a small offence to kneel with his bare knees on sharp stones, head up with his face turned towards the sun. One of the Japanese orders him to look at the sun with eyes open. When he refuses the Jap grabs him with one hand by the hair, pulls his head back and with the other hand pushes his eyelids open with an upward movement. Immediately thereafter the Lieutenant closes his eyes again. This prompts the Jap to take two matchsticks out of his pocket and puts them upright between the eyelids of the Lieutenant, pulls his head backwards with a jerk and holds it in a position facing the sun. It will obviously lead to total blindness. At that moment, the Lieutenant collapses unconscious.

 Punches and kicks are unable to get him into an upright position. In the belief that the Lieutenant is unconscious, the Japs allow him to be carried away. We pick him up, lie him down carefully on a stretcher and take him as quickly as possible to hospital. He recovers slowly. The doctor examines him and makes his diagnosis. Blindness is not out of the question, he says, unless a miracle happens. When the lieutenant is sure that no Jap is around he surprises the doctor by saying that he’s not blind. On the contrary, the unconsciousness was all a smokescreen. It was better to be kicked to death than to be blinded for life was his intuitive decision when forced to look into the sun. There was no time to think up anything else. The doctor advises that just to be sure he remain for the rest of the time in the camp hospital and pretend as if he is practically blind.      

There was also the incident with Lieutenant Hiemstra of the Secret Military Service. We remember well when he and Superior van Rensburg were taken away at the same time from the Lyceum by the Kempetai. By chance I meet them both here in this camp. Lieutenant Hiemstra has become pale and thin. He is missing  three middle fingers on his left hand. I discuss it with Adjudant Aalbersen who informs me that the Japanese Military Police made unsuccessful attempts to extract important information from him. Then they bound his left hand to a plank and spread his fingers between a pair of nails. Thereafter, they inserted thin, small pieces of bamboo under his nails and set them alight. When Lieutenant Hiemstra still refused to say anything they systematically cut small pieces off his fingers with an axe and closely observed his reaction. When this torture came to an end and they still hadn’t got what they so badly wanted, they just let him go.

Superior van Rensburg had to spend a few days in a dark pen with his knees pulled up, without food or water. No one knows what happened to him after that as he never confided with anyone about this. We’ve always known him as a stoic person, as an officer of high standing and character for whom everyone has the utmost respect. His otherwise clear eyes and sharp look are now dull, grey and stiff. He stares constantly and does not speak about it at all.    

Sabotage !

Somewhere in the camp, sabotage has been committed. It is claimed that someone tried to cut through the barbed wire in an attempt to escape. The relieving Japanese guard discovered it. Then Nippon sounded the alarm. We all have to assemble. We are counted and recounted. No one is missing. The Japanese Commander informs us that a serious offence has been committed and the must be punished. He insists that the perpetrator comes forward. No one responds to his order. Then he allows us a few minutes to deliver the culprit before he himself initiates his own procedural measurers. Nothing happens. We look at each other. Who can it be?

Then suddenly the “Sproet” takes a step forward. He admits that he did it. No one wants to believe him. We know the “Sproet” too well to assume that he is the saboteur. Firstly, he has no family outside the camp and thus has no reason to escape. Secondly, he is a simple mild-mannered person who would not have had the courage to break out. He has adapted himself to the circumstances that have made him a prisoner of war. He owes his nickname to the countless freckles that decorate his friendly face and which appear to dance lightly around his blunt nose when he laughs. His red hair helps his face appear like the sun. The Sproet is a joker, the best of his kind in the unit. No this can’t be! The Sproet is lying. Why should he lie? It’s mystery to us.    

The Japanese Commander however thinks otherwise, the Sproet has to go along. We may as well be on our way. In the distance we see how he is tied to a ladder. One of the Japanese takes a hosepipe, turns the water tap wide open and sprays a full torrent of water in his face. We see how he gasps for breath. He moves his head left to right and opens his mouth in an effort to get more air. But then the water streams forcefully into his open mouth and fills his stomach to bursting. He’s on the point of suffocating but the Jap prevents this from happening. The garden hose is taken away whilst the ladder to which Sproet is bound is turned upside down and then placed against the wall. He then gets a kick to his stomach so that the water is forced out through his mouth. When his stomach is empty the ladder is once again turned upright and the game with the hosepipe continues. Again, he gets a kick to his full stomach. When this torture comes to an end, the Sproet is untied. He doesn’t move anymore. At the signal from the Japanese Captain we fetch him and take him away to the hospital, more dead than alive. Fortunately, he regains consciousness.  

Toward the end of the afternoon, the Sproet receives a visit from the Japanese Commander. The latter expresses interest about his health and conveys his apology concerning the incident. According to the Japanese Commander, he has received information which indicates that the Sproet was not the culprit. The manner in which he says this is extremely calm and serious. His taut and motionless face is inscrutable. The Sproet is not sure whether the Jap is telling the truth or whether he’s trying to get a confession out of him. He wisely remains silent.  Then a faint grin appears on the face of the Jap.

“You have lied,” says the Commander in a calm and quiet manner. “You sacrificed yourself for the coward who dared not come forward. That is a brave deed and therefore we want to reward you for that.” He beckons with his hand to the Japanese soldier who stands waiting at a respectful distance with a basket of the most delicious fruit and food. The soldier approaches and puts the basket on the table next to the bed of the Sproet.

“Here is the tastiest food and most delicious fruit which we have prepared for you. Eat it all by yourself, it’ll do you good,” says the Commander. “You may not share this with anyone else. This soldier will see to it that this happens.”

Then he salutes, leaves the hospital and leaves the Sproet on his own with the basket of the most delicious food under the watchful eye of the Japanese soldier. The Sproet begins to eat but he simply cannot consume everything all at once. He gets permission from the Jap to leave the rest for a while. Later on, he will continue to eat it all.  

A week later the Sproet is again amongst us. Then it happens again. A second incident of sabotage takes place. There are tools which have been destroyed. The whole camp must report on parade. The Japanese Commander is furious. You can just see it on his face. This time he will not tolerate it. The atmosphere is charged. Who is the culprit and what will be his punishment?

We look anxiously at the Japanese Commander. He is now about to address us. He is visibly angry as he demands the unconditional delivery of the perpetrator. But no one steps forward. The Commander becomes impatient, repeats his demand, gives us a one-minute chance and looks at his wrist watch as ten, fifteen seconds of intense suspense pass. Then all of a sudden, the Sproet takes a step forward. He says with a bow that he’s the one who committed the deed and is prepared to undergo the punishment. We are dumb struck but this is not the case for the Commander.

“You’re lying,” he shouts. “The first time you did not tell the truth and now you’re doing it again. I don’t believe you anymore. Step back in line.”

The Sproet takes a step back. The Commander waits a moment. No one responds. Furiously he barks out that all will now be punished. No food will be provided for the next twenty-four hours and for one week there will be extra hard labor with longer working hours. We can now disperse. 

Immediately the Sproet is surrounded from all sides and inundated with questions.

“What’s the use Sproet of sacrificing yourself for someone else?” someone asks.” You are only doing yourself in.”

But the Sproet seems to be unconcerned. Days later everything appears to have been forgotten. A group of men including Sproet are gathered together. Suddenly someone asks him bluntly: 

“Tell me now Sproet why did you at the time make out that you were the saboteur? We just had the feeling that you were not telling the truth. Or do you perhaps want to play the hero?”

“Listen here ol ’chap,” says the Sproet. “I spoke the truth. I am indeed the person who committed sabotage for the second time. I did it out of revenge for what they did to me the first time. Then I was innocent. But this time I am certainly guilty.”

“You were messing around with your life,” someone says. “We must now ensure that such games are not repeated. We ultimately all carry the blame.”

“And what was so entertaining about such a joke hey,” someone else remarks. “Even greater misery than we already have.”

The Sproet offers his apology. He will certainly not repeat it again, he promises. “I can’t help it that the Jap didn’t believe me,” he says regrettably.

Sergeant van Amstel – Just back from hell.

Today I must draw a portrait of someone in one of the front barracks where the marines are also housed. Whilst I’m busy, Sergeant van Amstel of the marines comes to quietly stand behind me. For a while he looks with interest over my shoulder as to how I carefully maneuver my pencil and eagerly compares my creation with the model in front of me. After a while he says:

“It’s looking good Sjors. Do you do more of these things?”

“Yes,” I say without looking up. “This is part of my profession you see.” For a moment I stop with my sketching, look at him and say: “Just call me Rembrandt. Everyone calls me that. That’s perhaps easier for you.”

“Good Rembrandt. I’ll call you so in future. But hey…without wanting to bother you would you also make a portrait of me?”

“Of course.”

“How much do you ask?”

“We’ll talk about that later on Sergeant. You are one of “de Ruyter” crew not so?”

Meanwhile I observe his face. Sharp seaman features, lean face, grey eyes, tight mouth, lips that cannot laugh.

“Yes,” he says. “I am one of them. God what a time that was. But oh…let me not hold you up. We’ll see each other later. I live there in the corner.” He points his finger in that direction.   

“Good Sergeant. As soon as I’m done with this I’ll look you up. OK.”

“Agreed,” says van Amstel and leaves me alone with the model.

An hour later I put a couple of dollars into my pocket from a satisfied client and set out toward Sergeant van Amstel who has his tampat stored in the far corner barrack.

 “Well Sergeant,” I say, “here I am.” Let me introduce myself, please call me by my alias Rembrandt.”

“Pleased to meet you. I am van Amstel of the Marines. Piet van Amstel if I may say it in full. I could see from a distance how good the resemblance of that portrait you’ve just made really is. Is it now finished?’

“Yes, Sergeant it’s done. And now we can start. Can I just sit over here?”

“Of course.” Sergeant van Amstel offers me a seat at the foot end of his bed.

“You see,” van Amstel commences as he stands in front of me with his hands in his pockets, while now and then taking a few paces to and fro. “I have a wife and four children in Den Helder. They think that I’ve long ago been eaten  by the sharks. But that’s not really the case. You can see yourself. I’ve been lucky, one in a thousand million. I’m alive. Clemency saved me from a sinking ship and washed me safely ashore. I endured the cruelty of the Japs thanks to my tough constitution. I’m not dead yet. For the time being it will not be the case. However, it may happen soon. One never knows. The war is far from over. It has just begun, you see. I thought of having a portrait made of myself, just as I look now with the date thereon. Just back from hell, I’ll call it. I won’t get much fatter than what I am now. Just as I stand here in front of you, thin, emaciated, with a look in my eyes that never existed before, that’s the way you must depict me. I want to give it to my wife after the war.

And if I perhaps do not get the chance to get out alive, I do know how to find people who are prepared to post this portrait to her. Draw the truth. The expressions in the face, the whole character of the person you draw so well and strikingly, that’s what I want you to do for me. Just tell me what it costs. If it’s too much, I’ll try to earn a little extra. You can trust me Rembrandt.”    

“I believe you Sergeant,” I say noticeably moved. I read his soul. I feel his intention and I know that a hero stands before me .A humble person but a great hero. I want to know more about him and that’s why I say:

“It’s not my intention to financially squeeze the last cents out of the pocket of a poor fellow such as yourself who was plucked out of the sea almost naked and who so many times saw death staring him in the eye, simply for a mere drawing. Are you joking Sergeant? Amongst my clientele I seldom have people of your caliber. I will create for you a good likeness, a masterpiece that will cost you nothing. You only need to tell me your story about the naval battle and what happened thereafter. As I sketch you, you can quietly tell me as we go along. If you’re not in the mood or find the subject too painful that you rather want to keep it to yourself, well fine, then don’t tell it to me, although I would highly appreciate it if you would.” 

I look at him. I want to see how he reacts to my proposition. His pale grey eyes are now directed at me. There is a nervous twitch around his mouth. He looks at me for a long time. Then he lowers his striking head, takes a packet of tobacco out of his pocket and rolls a cigarette. He licks it closed, twists the front end to a point and lights it. He inhales a couple of deep puffs of smoke into his lungs and blows out slowly. He then turns to me and says:  

“Look Rembrandt. It was my intention to forget everything till I get back home. But now that I think of it, it will nevertheless be better for me to tell you. Later you can perhaps tell that to someone else once the war is over. That’s if you are still alive.”

He pauses for a moment, takes a puff from his cigarette, lets the smoke go through his lungs and blows it out again, He then rolls his cigarette back and forth between thumb and finger and continues:” But I alone can swear to this. My buddy is dead, drowned. Poor fellow…Perhaps I’ll be dead before I make it to Holland. Then no one will know of my experiences.” Here he stops for a moment.

“Don’t be so gloomy Sergeant,” I comfort him when I see the rolled cigarette tremble between his fingers. “Come, we’ll rather speak about your portrait. Forget the rest.”

“No, no my friend. I will not forget it. It’s good that you also know. If you’ve got time I may as well start.”

He sits comfortably at the head of his bed leaning back with knees pulled up. I sit in front of him on a low box with my drawing board on my lap. I start sketching while he speaks. Sometimes I stop to give him the opportunity to wipe away a tear. As he continues his sad story I study the features of his face and transfer it onto paper. For me, it’s only a preliminary study. Upon completion of his story my sketch is also finished. Tomorrow morning, I will begin with the actual drawing. Only then he has to pose in all earnest.

The following morning, I create a successful black and white impression of this remarkable seaman. He is very happy with it and does not know how to go about thanking me. A few days later he looks me up and hands to me a full report of his adventures on HMS “de Ruyter” from the moment that the cruiser with the Royal Family on board escaped from the harbour of Rotterdam before the advancing Nazis. He described the journey to Canada and from there to the Netherland East Indies, the different encounters at sea with the Japanese and what happened afterwards.  His Dutch is not grammatically correct. I rewrite and improve it in order to give the reader a proper impression of the most important part of his story in which he so dramatically describes the enormous sea battle in the Java Sea. I have researched the true facts from post war books and have correlated this with his story. I conducted research with other marines in the camp to test the truthfulness of his account and can honestly say that there’s no word of fantasy included. It has always amazed me why not more attention has been given to this by the press or in books. Is it perhaps that this small fleet which consisted of Dutch, English, Australian and American warships was led by a Dutchman, a combatant sailor par excellence. Come, we’ll talk about it later. 

The last sea battle of the Java Sea

The successful night battle against the unsuspecting Japanese fleet in the Bali Strait, the wide stretch of water which separates Bali from Madura, had just ended.

With lights dimmed our fleet sailed at full speed through the Straits, firing salvos left and right at the enemy, turning ships into fiery wrecks or sending them to the bottom of the sea. In the confusion the Japanese fired back at their own ships. The damage was enormous. At the end of the Strait our fleet turned around, steamed back under full power with the intention of destroying the remaining units. Unfortunately, this maneuver resulted in the loss of one of our ships. We then docked at Surabaya to take on reinforcements and replenish supplies. The damage was repaired as well as could be and as quickly as possible.  

Great enthusiasm prevailed amongst the crew concerning the smart move of the Squadron Commander. Work continued feverishly to get everything prepared in the shortest possible time for the next confrontation. All but few marines suspected that this would be their biggest and last battle except perhaps Schout-bij-Nacht Doorman under whose command the various fleet units stood.

It was Thursday 26th February in the year 1942 when the crews of all warships were granted four hours leave to spend time at shore with family and friends. By twelve o’clock everyone stood on deck for the last roll call before going on duty when the following naval order was announced:

 ‘Intended departure to sea at 18:00 hours, all men at their stations.  Admiral Hellfrich’

That announcement required no explanation. A new naval battle awaited us from 18:00 hours that afternoon. No one had any doubt about that. The excitement of being on leave disappeared in one shot. Everyone knew that they would see their family and friends for the last time. This certainly would not be a happy farewell. Everyone understood that from that moment on their hours were numbered. The decisive sea battle would soon begin.

The seriousness of the assignment is discussed over and over again. Everyone agreed that their code of duty would bind them as a small unit to sacrifice their lives for their country. However, before this happens thousands of Japanese will have to perish. The marines will not surrender just like that. No mistake regarding this must be made. They will fight and the toll for the Japanese will be heavy.

It would not take much effort for those who had the courage to report for duty to abscond. There were four hours left to think about it. In the meantime, a person can become sick or suffer from anxiety and even desert. This however did not happen. Nobody wanted to let the Commander down. At exactly 16:00 hours everyone without fail was back on deck. Only the navy preacher did not take his post after repeated insistence from another navy minister. Initially he opposed. He loved the marines and the marines loved him. But the order was given. Duty is duty and this duty to obey was his good fortune.

Two hours later at exactly at 18:00 hours, the fleet detached from the quay and steamed into the sea in one of the heaviest tropical rain storms experienced by the troops. It was at this time that I stood guard at the coast, wrapped tightly in my oil skin, while the navy yard was choc a bloc with women and children who were waving their last farewells to their men and fathers. The heavy dense rain did not prevent them, clustered together, from getting a last glimpse of the departing fleet. Everyone knew without exception that this would be their last voyage.

The allied fleet squadron consisted of the following ships: the light cruisers HMS “de Ruyter” (Netherlands), HMS Java (Netherlands), USS “Houston” (America), “Perth” (Australia) and HMS “Exeter” (Britain). The Squadron Commander Schout-bij-Nacht H.W.F.M. Doorman found himself on the leading cruiser “de Ruyter.” Three British, two Dutch and four American destroyers followed these five cruisers making a total of fourteen light units. They were in size and armaments by far the lesser of the Japanese when we consider that “de Ruyter”, the smallest of the five cruisers had only a tonnage size of 6450 compared to the American “Houston” being the largest with 9050 ton.  The heavy Japanese cruisers had a water displacement of 10000 ton not to mention the other cruisers. With regard to armaments “de Ruyter” had only seven cannons of 15 cm, plus 8 Bofors machine guns facing the Japanese cruisers each with 10 cannons of 20cm, 12 smaller cannons, 8 machine guns and three torpedo launcher tubes. The lighter cruisers of the enemy had batteries of 15cm cannons.    

Sergeant van Amstel was at his command post in the hull of “de Ruyter.” Below him was one more post. He was in communication with all on board who were serving in the leak service stations of the various compartments. Every compartment consisted of one man with a telephone. All compartments were connected to a Central Exchange. The central exchange was in turn connected to the Repair Brigade, Fire Extinguish Brigade and the Bridge. That’s how Sergeant van Amstel could hear everything from the Bridge and pass the information on to the different posts. It was from here, deep in the hull of the ship that he could follow the whole sea battle. Locked up in a half- lit enclosure of steel walls, floors and doors with a hatch next to him, under which the last man maintained his post, he could listen to the pounding of the ship and the orders from the Bridge. 

The fleet reached the open sea in search of the enemy north of the island of Madura. The whole night they crisscrossed the sea without result. By sunset of the 27th February the fleet navigated more in a westerly direction deeper into the Java Sea. The following day it rained incessantly as the sun tried to break through the dark clouds. It became warmer as the day progressed to the afternoon, as a precursor of the night to follow. Yet there was still no trace of the enemy. The sea was wide, open and empty. All this time tension among the crew members at their posts ran high. The previous night no one managed to get any sleep. As the hours passed by the feeling of disappointment amongst the crew members increased. Their endurance was increasingly being put to the test and pushed to the limit.

It had now been 37 consecutive hours that Schout-bij-Nacht, the officers, gunners, machinists, guard posts and all other personnel on duty had remained at their posts. By 15:00 hours there was still no enemy to be seen. The Squadron Commander thus decided to  turn back to give the crew a rest and at the same time replenish fuel supplies.

Out of the blue, at 16:10 hours the following message was suddenly forwarded to all vessels:

‘Enemy detected. Many ships at two degrees starboard.’

Countless masts and funnels appeared faintly on the distant horizon. On estimate, there must have been no less than 150 ships amongst which about 120 were troop transport vessels. There were at least two heavy cruisers of 10000 tons and six of lighter tonnage together with about twelve destroyers, not more than that. It was difficult to determine what lay beside and behind the transport ships. According to the Commander, the enemy was certainly twice as strong in number and without doubt stronger in fire power. It could not be excluded that eventual reinforcements were steaming up behind the troop carriers. 

An enemy plane had spotted our position. We were approaching the enemy at a speed of 25 miles per hour in the following order: “de Ruyter”, “Exeter”, “Houston”, “Perth”, and “Java” followed by nine destroyers.

As the distance became shorter and shorter, the tension increased. The time for battle was imminent. Six long minutes went by. Then the first salvos of the enemy cruisers thundered. In a series of 9, 12 and 15, columns of water shot up left and right simultaneously without one of our ships taking a hit. The guns of the enemy thundered heavily. Our guns remained silent because we first had to cover a distance of four miles before the enemy was in range. 

The sea battle began at a distance of 25000 meters. Within the required four miles we could practically do nothing. Now the Japs had to take their chance to destroy us. Still one salvo after the other missed. They were definitely not sharpshooters. We’ll make a better job of it as soon as we get the chance.

Like magic all fatigue vanished, the fighting spirit returned and everyone was at his post at the ready. The Fleet Commander would tackle this sea battle in his own way. The desired four miles had first to be covered. Finally, he got his chance. The guns of “de Ruyter” spewed fire for the first time, one practice shot to determine the distance. Then the second salvo thundered. One of the 10000-ton cruisers took a bull’s eye. An enormous explosion tore the battleship apart. The second heavy cruiser received a direct hit but continued the battle. Shortly thereafter the enemy dropped a smoke screen. The guns went silent for a moment only to increase again with intensity. For us there was no shortage of targets. Because we were by far in the minority we simply had to register the most hits. Another four Japanese destroyers of the latest class were rendered useless.       

While our cruisers were engaged in a ferocious battle with the Japanese war ships, our destroyers were busy with the destruction of the Japanese transport fleet that lay behind the cruisers. During the first hour of the battle “de Ruyter” was only hit once with a 20 cm shell. The fire that arose immediately afterwards was quickly extinguished.

Straight stripes of glistening light under the water surface and enormous columns of water betrayed the presence of submarines. The torpedoes exploded at the end of their path. They missed their target. One of the ‘stripes’ barely shot past the bow of the “Witte de With” At 05:20 hours “de Kortenaer” was struck amidships by a torpedo. A tremendous explosion broke the old fighter in two. Both halves stood upright at a given moment, then they disappeared into the deep. In fifteen seconds it was all over. We had lost our first destroyer.    

Ten minutes later the “Exeter” received a hit in the boiler room, disabling six of the eight boilers and reducing its speed to 15, 16 miles per hour. Two attacks by Japanese destroyers were repulsed. The purpose of these attacks was to finish off the “Exeter.” In an attack by eight of these destroyers under the protection of a smokescreen, the “Electra “ ( Exeter?) shot right through. Suddenly the Exeter was confronted by three opponents one of whom she shot to smithereens by firing four salvos. Then she herself was struck in the boiler room reducing her to a standstill. Like a wounded animal she continued to bite back. Eventually she went down fighting.

Shortly after the “Electra” ( Exeter?), the Jupiter was also torpedoed and then sadly sunk. The subsequent enemy air attack which followed immediately afterwards was repulsed. At a distance of 15000 meters our guns achieved good results. This was confirmed by a fierce fire on one of the heavy cruisers and thick clouds of smoke from smaller cruisers.

 Then dusk settled. Fleet Commander Doorman now saw an opportunity to withdraw from the conflict, take a detour unnoticed and attack the transport ships. To be able to do this he ordered the American destroyers to attack the Japanese cruisers under cover of a smoke screen. It was 18:15 hours when four Americans stormed the cruisers. Greeted by poorly directed artillery fire they approached the enemy up to 1400 meters and launched their torpedoes. At the same moment a salvo from one of the cruisers blew a transport ship apart and simultaneously one of the American torpedoes scored a hit. At full speed the “de Ruyter”, “Houston”, “Perth”, and “Java”, attacked the enemy from the other side.    

It was now full moon and the flares of enemy planes helped to illuminate the surroundings for miles around. On board the crews scrambled like work horses. Gun turrets became red-hot. One shell after the other was shoved into the gun carriage. This could not happen fast enough. No sooner had the munitions come out of the elevators, when they were already on their way to the enemy. The Japanese suffered heavy casualties but managed to get reinforcements. The battle persisted uninterrupted until 23:30 hours that night. Four of our destroyers remained in the battle. The rest took the opportunity to return to Surabaya to take on fresh fuel. The four remaining cruisers stayed behind after the heavily damaged “Exeter” managed to escape in the direction of Surabaya. 

Every now and then a flare established our position. We steamed full power ahead to the western part of the island

Bawean where an enemy force intercepted us. It was a quarter of an hour before the end of the battle when we suddenly saw the dark shape of two approaching heavy cruisers. Again, a fierce battle ensued. Both squadrons began firing at each other simultaneously. Two of the three salvos from the “Perth” hit their target. The ‘de Ruyter” sustained a hit on the quarter deck but this could not paralyse her. The engagement was in progress for about fifteen minutes uninterrupted when our Squadron Commander had a premonition that the enemy was about to launch a torpedo attack.

One of the outstanding characteristics of Schout-bij-Nacht was his ability to respond instantly to every situation. He knew precisely when to take action. His premonition about a torpedo attack made him immediately decide to change course. He gave all the cruisers the command to turn 90 degrees starboard in order to reduce the chances of being hit by any approaching torpedoes. The combat distance was then 8000 meters. Three of our cruisers managed to change direction just in time. Only the “Java” was a little too slow. A torpedo struck the proud vessel followed by a severe explosion. A raging fire broke out that in no time engulfed the entire ship. A few minutes later it had disappeared below the waves. Practically no one would have been able to get out of there alive. Some saw the chance to jump overboard but were pulled down further into the depths by the suction of the sinking ship.

This was a heavy loss for us. The superior might of the enemy was now too great. The “Houston” and the “Perth” withdrew from the battle and tried to get away but were torpedoed en route. The “de Ruyter” was now the only one remaining.    

Heavy projectiles successfully completed their destructive work on our admiral ship but they did not affect her fighting capability. Anyone close to a bull’s eye either did not survive or was badly wounded. The dead were taken to the bathrooms. Some of them were burnt by the heat of the steam or hot oil gushing out of burst pipes. Others were mutilated by exploding cylinders of hydrochloric acid.

Then it happened. A tremendous impact literally lifted the ship and threw it aside. The machines stopped working. The dynamos stood still. The steel walls creaked. The headphone was knocked from van Amstel’s head and crashed to the floor. He fell, got up quickly and tried to grab the headphone. Then he heard water streaming in. The watertight bulkheads were hermetically sealed. The ship heaved to its side. Trapped between the watertight doors and hatches he lay there terrified. He shouted and cursed like only a seaman can do. Intuitively he pulled at the hatch below him in an effort to rescue Schoeman who was locked up underneath. Schoeman in turn was completely terrified.

Van Amstel heard his voice:

 “Open the hatch van Amstel! I can’t do it on my own! Open the hatch!”

Schoeman slammed the hatch above him with clenched fists.

“Yes Schoeman! I’m still here. Push against that hatch then I’ll pull from this side. Push man quick!!”

Schoeman pushed with all his might against the hatch with his shoulders while van Amstel pulled at the lever of the hatch below him like a madman. There was movement. Another attempt and the hatch opened. Schoeman clambered up. With a jump he landed on the steel floor above him. They sped to the steel door. The door was locked and hermetically sealed, just like all other steel doors. They tried to release the latches but the door remained hermetically sealed. Panic stricken, they both pulled simultaneously at the latches as the seconds ticked away. The door remained shut. Precious time was being lost. But they did not give up. The door must and will open for them to get off the sinking ship.

Smoke was coming through the crevices and cracks. The atmosphere was becoming more and more unbearable. It was above or below, now or never. With superhuman strength they tried again and again. All of a sudden, the latches moved. A moment later the door loosened and was wrenched open. Smoke and oil stench confronted them. The lights were off as they crawled through the narrow opening into the small passage.

“Damn it man, I can’t see a thing” shouted Schoeman.

“Hold on and follow me closely,” van Amstel shouted back. “We need to get out of here and try to reach the shaft.”

The crunching sound of swaying steel was mingled with groans of the wounded and shouts of the survivors all trying to reach the shaft. Those who could still use their legs fled, groping along the walls of the passage to the only way out, being the shaft. There was a lot of shouting, chasing and cursing among them. Then they climbed up the long steel ladder. The ship began to heal more to the side. The top of the steel staircase ended up at the gun shield on the deck of the bow. The moonlight slipped inside through every available opening and broke the complete darkness. The light blue glimmer penetrated to the furthermost corners. Once in the shield, they found an opening between the twisted steel big enough to crawl through. They clung to the bent rods and torn plates of steel in order not to slide off the deck. A thick layer of oil covered the sea. Terror and anxiety to escape from of the bowels of the dying ship overwhelmed them. Once in a relatively safe place they paused for a moment to catch their breath. Their safe escape without incident, due to super quick decisions and good fortune, began to sink in. Van Amstel took his packet of shag calmly from his pocket and began to roll a cigarette. Schoeman did the same. Then they lit it up, inhaled deeply and quietly blew out the smoke. What a relief!  In the meantime, they summed up the situation.         

“We’ve got to get out of here van Amstel,” said Schoeman.

“I know,” answered van Amstel calmly. “But where?” There’s a thick layer of oil on the water. If we dive in here and the ship explodes, we’ll both go up in flames.”

“Let’s try going higher up, then we can see where the oil is not so thick.” Schoeman threw away his half-smoked cigarette. Van Amstel did the same. Schoeman was the first to make it to the top. Van Amstel heard him curse.

“We can’t get out of here. The quarterdeck is on fire. We have to jump from somewhere. I see a place where there is the least oil.” 

“But we don’t have life jackets,” van Amstel shouted back. “Damn it, where can we get those things?  Come on Schoeman we’ve got to go back. Go get your life jacket from your cabin.”

With much effort they climbed their way back through the twisted steel to the foredeck, then through a door opening in the ship. The smoke in the passage almost suffocated them, the heat was unbearable and anguished cries of the heavily wounded were horrific to listen to. They continued running. They had to get the life jackets. On their way they collided with other survivors hastily trying to get out. Those who were still alive simply jumped overboard.  

In one of the passages they found two more heavily wounded men. One had lost his legs while the other was without arms. For them there was no chance of escape.

‘Leave us,” they said, “we want to die here. Save yourselves.”  

Van Amstel and his buddy had no time to lose. They ran as fast as they could through the passages. They had to bypass the burning engine room towards the inferno in the depths between the boilers and cylinders. A glance into the inferno was enough to see corpses lying in the burning oil. At that moment van Amstel thought of his friend the machinist who had been on duty that night in the engine room. He must be lying there somewhere, burnt to death. It was just yesterday that he had given van Amstel a letter to send to his wife in case he would not make it out alive from the engine room.

“The letter, the letter,” shouted van Amstel, “I must fetch the letter!” They rushed past the glowing hot engine room through the dark passage in the direction of his compartment. He braved the burning scorching heat that hit him in his face from the engine room. He covered his face with his right arm raised as he passed. But his path was blocked by a great mass of smoke that drove him back from where he had come. Then he saw Schoeman standing there. 

“Back to the deck Schoeman. We’ve lost it. We can’t go any further.” Coughing and perspiring they reached the foredeck. They were alone. There was no one there anymore. Helpless without life jackets, they searched the entire deck in all possible openings, behind twisted iron work and twisted and shredded steel plates.

They began to give up all hope when Schoeman suddenly shouted:

“Van Amstel, Providence is with us. There in that corner lie two. Come, we must put them on quickly!”

As men possessed, they put on the vests and tied the straps. Time was of the essence. The ship began to heal more and more. Hurriedly they climbed up the steep deck to the command tower. They looked for a suitable place where the least oil floated. Then they took their chance. Together they jumped into the sea. As fast as they could they swam away from the ship, without stopping and as far as possible from the ship, away from the suction, away from the large oil slick. Once they were past this, the first danger would be behind them. Minutes seemed like hours. A few more strokes and they would be past the dangerous oil slick. But it was not enough. The oil slick was still too close.

A few hundred metres more. They felt the intense heat of the of the burning quarter deck. This increased in fierceness. Then the flames reached the defense deck where the machine guns stood. The intense heat caused the bullets to ignite in their drums. Furiously they swam further whilst the bullets whistled left and right around them in the sea. Here and there a head protruded above a wave only to disappear behind the following wave. There were even more poor souls fighting for their lives.

Once they were at a safe distance they rested. There was no raft to be seen. Only one life boat managed to escape from the burning ship. It came closer. Van Amstel and Schoeman swam in the direction of the life boat. When they were close enough they asked whether there was a place for two men.

“It’s overcrowded,” shouted the life boat commander. “We can’t take on anymore. We are full to capacity.”  

‘Can we perhaps get a swig of water to rinse our mouths?” asked van Amstel. “To take away the rotten taste of the oil.”

“That I can give you,” answered the man on the life boat. He gave the two struggling survivors each a cup of water. After they had rinsed out their mouths they let go of the life boat.

“See that you get to shore in one piece,” shouted the man on the life boat. “Stay well and have courage!”

They drifted awhile in the vicinity of the life boat until the distance between them increased and the night started to envelop them. The last flare of the Jap was extinguished. Only the moon remained. In the soft blue glimmer, we saw the dark shape of the “de Ruyter” with the quarter deck in flames. Suddenly an enormous flash flame surged upward followed by a terrible explosion. The sound of the heavy blow came closer and closer and vanished in all directions until the roar of the waves took over. The cruiser was no more. 

Death cries of the dying who could no longer take it sounded faintly above the din of the sea. Someone shouted: “Help I’m drowning!” Out of despair another loosened his life jacket and disappeared into the depths. The two castaways shouted to the other men to stay together. Two heard their call and together they swam further. 

The hours passed by. The night was long. The sea was bare and blue black. With the dawning of a new day they could see that they were alone, four men, four castaways in a small group together. There was no drinking water to quench their burning thirst. Their eyelids slowly closed. For two days and nights they had not slept on board the fighting ship. Acute fatigue overwhelmed them and rendered them motionless. There was no desire to speak. Drifting on the wild waves they finally fell into a slumber. 

This first day was a terrible day. The second night came. Sharks were swimming past. They saw the fins protrude above the water. The two men who joined van Amstel and Schoeman thought it might be better for each to go their own way. The possibility of at least someone reaching shore was thus greater. They wanted to stay in groups of two.

Van Amstel and his buddy preferred to stay together. The other two then swam out in a different direction, “ hopefully with luck on their side “ , they said. The third night came, a bitterly cold night. As a precaution they bound the two life jackets together. And so, they drifted around. Swimming was no longer an option. They allowed the sea to determine their course for better or worse. Misery, despair, fatigue and exhaustion overpowered them. As they drifted they fell into a deep slumber and slept through the night.

Late the following morning they awoke. The sun had been up for a long while. As the day progressed their stamina deteriorated further.  They slipped into an unconscious state for quite some time when van Amstel suddenly came around as he felt something slither past his legs. Startled he shouted to his mate but he was no longer there. Hopelessly he looked round. Schoeman had vanished. Further on his life jacket was drifting away.

“Schoeman!!” he shouted. “Schoeman where are you?! Schoeman…Schoe…man…!!”

But Schoeman was gone. He had loosened himself and committed suicide. Or so van Amstel thought. Now he was alone with no one to talk to. The continuous sound of the churning waves was making him crazy. Alone, completely alone “My God,” he said aloud, “why am I alone? What must I do?”

He began to talk to himself in order to at least hear a voice. Who else could he talk to other than himself? He had already given up the thought that he would ever reach the coast alive. But now he knew for certain. He will die. His thoughts became confused. Sometimes he thought of his family in Holland, then fragments of the naval battle flashed through his mind. Images from his past appeared and faded in a mad rush. He was going mad, crazy, insane. Then he lost consciousness.

How he managed to endure the fourth night he did not know. Sometimes he would come to, but his mind was whirling and twirling. It was too much for him. Then he sank back into a deep sleep. He drifted throughout the night until the light of a new day broke through and the darkness of the night slowly receded. Van Amstel was awoken from his deep sleep by the rising sun. He opened his eyes. In front of him he saw a shadow in the semi-darkness. At first, he couldn’t believe what he was seeing. As the minutes passed by and his vision became clearer he kept his eyes continuously on the apparition in front of him.

“What is that? In God’s name what is that,” he shouted with a raw voice.  

End of story of the naval battle of the Java Sea

 

A different suffering awaits

The vague mass took shape. He saw a mountain with colours beginning to appear. In front of the mountain were palm trees and in front of the trees lay a beach. Unbelievable…this was land. Was he dreaming? No…he wasn’t dreaming. He had drifted with the current to the coast. He cheered with joy. The idea that the coast was now in reach invigorated and encouraged him. He swam as well as he could until he felt firm ground beneath him. Half swimming, half walking he tried to reach the beach. The further he came out of the water, the less he was able to walk. His clothes and shoes felt as heavy as lead. With his exhausted body he crawled out of the water on his hands and feet. Once on the beach with his legs still partly covered by the ebb and flow of the sea, he collapsed between two bodies which had already been washed ashore. Judging from the position of the sun, he must have laid there for at least two hours when suddenly he came to his senses as he felt the pain caused by a thin bamboo rod striking him on his back. Flinching with pain he turned over. A Japanese soldier stood threateningly in front of him with a raised bamboo stick in his hand.

“Kuru, kuru!” shouted the Jap and ordered that he get up. How can a person walk when he’s just spent fifty-six hours in the salty sea water? His shoulders and back were raw and burnt, his skin extremely delicate and sensitive.

“Kuru!” shouted the Jap. “Tate yuke inume (get up and walk you dog).”

Then he took another swipe. Van Amstel tried to get up but once again collapsed. He was unable to stand. This time he tried to get up on all fours . The bamboo swung again. After a few hefty blows, the Jap forced him to get up and walk. He only managed a few steps. Again, he sank to his knees. Painfully he got up and stumbled forwards in the direction the Jap indicated. Finally, he reached a group of seventy-nine men, all crew members of his ship. Perhaps some of the life boat crew were also amongst them. They were busy placing ammunition cases next to each other on the dry beach, while others were taking new supplies from a landing quay. They stood in the water up to their waists and carried the cases on their shoulders between two rows of Japanese. When the unloading did not go quickly enough, the Japs beat their exposed backs with bamboo sticks. With a heavy load on their shoulders, the marines walked in the direction of the beach, as naked as Papuans. Only a loincloth partially covered their bodies. Without stopping, they carried the cases from the quay to the shore putting the contents down on the sand, returning immediately back to the boat to receive the following load.  

Van Amstel had to discard his clothes, get a loincloth and had to participate without delay. No one received any water to drink. When one of them collapsed on the way, a Japanese doctor ensured that he recovered quickly. An injection in the area of the heart worked wonders.

With each load placed upon their shoulders, blood oozed from their open wounds. Shredded skin dangled loosely over raw flesh. This continued until five o’clock in the afternoon when work was stopped. It was now time to return to the camp somewhere further up behind the trees. Those who could not walk were assisted by their comrades. A few hours later they reached the kampong. This was their lodging for the night. They had to come to a halt in the garden of the kampong commander. Behind the garden stood a small bamboo house where the Japanese officers were busy playing cards. The terrain was a large pool of mud. A bit further on, a water well stood abandoned. Suffering from fatigue and thirst some began to drink from the dirty water.  A few days later the first fatalities from typhoid fever began to surface. The bodies were simply buried where they lay. 

At dawn, the prisoners were woken up by sticks raining down on them. Washing one’s face or taking a bath was out of the question. They had to assemble and without breakfast make their long journey to the beach. There the food was ready waiting for them. A square petrol can with a brew of burnt rice and barley was simmering on a wood fire. A Japanese soldier was busy piercing holes in a large number of salmon tins. He let the liquid drip into the rice-and-gort substance, carefully set the cans aside and began to stir the sluggish mass together with his right arm. In the meantime, everyone had to take their place around the pot in the sand. When the Jap had finished stirring, he began to knead thick rice balls with both hands. Every man was given a rice ball. The left-over salmon was for the Japanese. When the rice balls were devoured, unfinished work from the previous day resumed. Six weeks went by with only two of the same meals per day. In the beginning they had to carry the heavy ammunition cases to the beach.

Later they had to search for bodies washed ashore and bury them. Some corpses were in such a state of decomposition that they were rolled with sticks on a plank and dragged deeper into the land where they were buried in a mass grave. They were buried between the coconut trees, forty in a pit, covered with earth. A cross, a plant or any sign of sympathy for these brave men of the “de Ruyter” on their communal grave was not permitted.

This kind of burial work in air heavy with the stench of rotting bodies, caused most people to become sick and nauseous. There was no opportunity to withdraw or to breathe fresh air further away. The bamboo stick was always at the ready.

But the stench did not only apply to the half-decayed corpses. The bodies of the most emaciated prisoners were in a state of putrefaction. The open wounds on their shoulders, backs and legs, emitted an unpleasant odor. These wounds remained open and untreated for days on end. No dressings were available. Those who had the luxury of a shirt, tore it in strips to bind their wounds. The rotting process however, continued until the bone was visible. In these circumstances everyone was obliged to bathe twice a day in the sea.

The number of deaths were increasing. No one was really surprised about this. The brains behind this slow genocide were that of the Chinese interpreter, a great sadist who did not care and who laughed at any form of torture.

The muddy ground of their open-air abode in the kampong was transformed into a graveyard. A small mound indicated the location of the graves. For the first time they were given permission to erect a cross made up of random pieces of wood. Without blankets or pillows, they spent the night amongst their dead.

One of the Japanese soldiers challenged a marine to a friendly contest with sticks. The marine refused for fear of revenge in case he injured his opponent. However, he had to accept the challenge. The bamboo sticks swung through the air, striking each other until the Japanese was accidentally struck. A light stream of blood on his arm masked the severity of the blow. The fight was stopped but the Commander noticed the trickle of blood and questioned the Jap about this. At first, he did not dare to admit the truth to his officer. A small lie saved him from this awkward situation. The marine was locked up in a small cell. Now a naval officer was forced to strike the prisoner’s head with a stick through the cell bars as hard as he could. This was an impossible task for the officer. He hit, but not hard enough. This was not acceptable for the Jap and he then demonstrated how the officer had to strike. The officer fell to his knees and begged the Jap not to continue. The Jap laughed and discontinued the exercise.

Presumably as a result of a chance inspection by the Japanese authorities, the camp was disbanded. Trucks drove up and the emaciated Marines had to climb aboard. After a journey of about two hours, more dead than alive reached the Jaarmarkt site. That was the day I saw the marines arriving into the camp. Only 60 of the 80 were left. Of those who were washed ashore alive at various locations on the beach, a total of 76 were rescued.  But for them, and us, the war was not over. It had just begun.

THE EXODUS from JAVA

The great exodus from Java has now begun. All military camps must systematically be evacuated. Only the civilian camps will still remain for an indefinite period of time. Once we are gone, a start will be made with the relocation of the remaining women and children. Then it’s the turn of the male civilians. Children under the age of 12 will remain   with their mothers in the women’s camp. That’s how Van Amstel’s sister spent time in Java in the prison of Batavia with her youngest nine-year-old son , until he too was taken away from her. This little boy has to do field work with other children. One day he meets one of his two brothers outside the camp. During the short period of their reunion, they find that their camps are next to each other. Their father was left behind sick in the camp and was being cared for by the oldest son. This gives the youngest the opportunity to think of the best way to get to his father. There is in his opinion, only one way out, that is underground through a sewer duct connecting the two camps. One night he suddenly disappears, reaches the enormous sewer and crouching he crawls through the water to the other side.  He knows the way out and once on the other side he crawls very carefully and looks for the location of his older brother. Then he finally stands before him, drenched in stinking water to the great surprise of his brother. After he puts on clean clothes he visits his father and his other brother. He stays in this camp from then on.

Now it is our time to leave. We receive orders to pack up and get ready to march to the station. No one knows where we are being taken to, but we’re guessing Batavia and from there to Singapore or Burma. There must be a train somewhere to transport us. There is only one logical direction to which we will probably go. That is Batavia, the third Battalion. There are rumors that the Japanese need manpower for the construction of a railway line in Burma. The more we talk and guess about it, the more we come to the conclusion that the worst is still to come. Forced labour is the word that comes to mind. If it is so, does it matter where we are being transported to? Who lives? Who cares? Live for today, tomorrow may not come. One fact remains and with this we all agree- we will never see Java again.

The signal for departure has been given. The whole camp is feverishly getting ready to pack up. Everything of any value is forced into knapsacks, haversacks, steel and wooden boxes, bags and home-made bags. It is too much to mention and too much to take with us. One should try to load one’s knapsack with as much as possible.  Then there is still space in front of one’s chest and one’s hands are free to carry something else. And if one chooses to, a lot can be attached to the belt around one’s waist. Some discover that they can carry more baggage over their shoulders on a long bamboo pole than can two people who carry it on their backs and in their hands. Measurements are taken and tests conducted so that only the surplus is left behind.

The forecourt is the assembly point for the first group, that of Menari. Tomorrow it’s the turn of the next group. The lawn is full of knapsacks, crates, parcels, suitcases, bottles, filled petroleum cans, mattresses, folding chairs, camp beds and so on. The most unwanted items for which a carrier would not give a penny, is always still good enough to take along.

Our group consists largely of Dutch people. The rest are Indos. I see Wim Roozeboom walking with a heavily stacked backpack. Simon Broekhorst has filled his knapsack to bursting with everything he could find. His cutlery hangs dangling in front of his belly, the flask at the side on his belt. On a stick over his shoulder he balances a parcel with his left hand, while carrying a pack on a rope in his right hand. Corporal Zimmer and Gert Verstraten, the two professionals, do it in a simple way. They only carry the heavily-laden knaps that they have packed in the correct military way. Their food pans hang neatly at the back. Their hands are free. Frits Kramer poor fellow, recently discharged from hospital, is struggling with his backpack. He wrapped his camp blanket in his bamboo sleeping mat and fastened it with a rope on top of his knapsack.  Besides his field bottle, another bottle of water with a homemade cork hangs from his belt. He also carries a school case in his left hand. An extra pair of hobnailed shoes, fastened together with laces, hangs over his shoulders. I help him place the heavy backpack between his shoulder blades. In this state he appears to be weak on his legs. I’m curious whether he will ever reach the station with this heavy load.

As far as my personal belongings are concerned, my backpack is jam-packed. There are enough socks and underwear buried in there. A pair of sports shorts and an extra uniform is folded neatly on top. On the sides I have placed my watercolour palette, drawing case and tool box with pencils and brushes. Then there is also a tin with tubes of watercolor, the best in the world. There’s also a bottle of black and blue ink. Below the flap which closes the top of the knapsack, I attach a roll of drawing paper and drawings. The two small sketchbooks are upright, flat against the back. My camp blanket and sleeping mat are neatly rolled up and fastened with a rope so that I can carry it over my shoulders in the same way I used to carry a rifle. My cutlery, packed in the military way, is hanging behind my knapsack with a spare shoe attached to each side. My canteen and mug hang from the belt in front of my belly. I find it better to have both hands free, that is why I stuffed my backpack to the brim.

Professional Lieutenant Verhoef of the second division arrives. In addition to his backpack, he also carries a small steel suitcase on one side of his shoulder. With one hand on the handle, he holds his balance. He puts it down on the ground with a thud. His knapsack follows. Lieutenant Verhoef is still young and strong. I estimate that he is thirty years old. He belongs to the realm of officers who are highly regarded by their subordinates. Everyone likes him. He is definitely not to be intimidated and knows exactly how to deal with his men. He is not the bullying type who needs to make an impression by shouting instructions in order to maintain authority and discipline. Oh no, certainly not. Lieutenant Verhoef knows all his people through and through and they know him.

Captain Kersten follows him, calmly as always. In one hand he holds the backpack, from his shoulders hangs a haversack. He has nothing more than this except of course the indispensable field bottle hanging from his belt. He puts his baggage down next to that of the Lieutenant, then he calmly looks around to see if everyone is present. When he is satisfied he gives the command, “aantreden”. We stand neatly in rank and file. At the command “geef acht” we stand rigidly in position. After “regs richten”, “nummeren” and “op de plaats rust” he addresses us. His voice is loud, calm and confident. He emphasises that we now have to use our heads in everything that we do in the future. Stay calm and don’t panic, because this will not be to our advantage. “ Presumably we are going to Batavia”, he says. “ We probably will not stay there for long because we will most likely be transferred to Singapore or some other destination.”

He encourages us and stresses the need for morality and helpfulness in difficult circumstances, which we will have to solve ourselves. Then he gives the command: “Load up!”.

Everyone helps each other to get the heavy belongings on their shoulders and backs. The Indos tie their luggage to the long bamboos. They do not wear shoes and have not packed their jackets. Heavily weighed down and with great difficulty we trudge on, chased by the Japanese soldiers walking either side of us. We walk to the station on foot. It is not that far from here but under these circumstances every kilometre seems like an eternity. I say to Gert who shares my company:

“The defeated Dutch Indies Army is being taken away as slaves.”

He agrees and adds whilst wiping a few drops of sweat from his forehead: “I hope that we can safely reach the station.”

We walk four men abreast, the officers in front and between us. Armed Nippon soldiers with long threatening bayonets on their rifles, walk along and ahead of us. They also bring up the rear of the long sad procession. Whoever falls by the way is forcibly nudged forward and must leave his baggage behind. Women and children watch us as we go on our way. Here and there we notice a citizen. Children call out to their father or brother. Trucks with the infirm from the hospital pass by. The first group of human beasts of burden finally reach the station.

An unforgettable train journey

We can no longer do more. Fortunately, there are only a few dropouts. A long passenger train, with class four wagons originally intended for the indigenous population, stands waiting for us. On the platform, armed Japanese walk back and forth in anticipation of the arrival of the first slave contingent. They seem to derive pleasure from our pitiful display. You can read it on their faces. Some stand ready to mete out blows.  We walk down the platform, jump down on the rail track, walk across and climb up onto the other side of the next platform where the empty wagons are standing. Chased by the Japanese, we climb up the narrow steps to the back platform. Then we squeeze the luggage and ourselves through the narrow doorway of the carriage and find a suitable place to sit.

I do not get a chance to stay with Herman and Anton. We lose each other in all the chaos and excitement. Pity.  As soon as I enter the dark compartment I look around and find a suitable spot in the middle on the left side, right in front of a small window. There is room for fifty people in each wagon. In the middle of the wagon is a long bench that stretches throughout the entire length of the wagon. It does not have any handrails or a suitable place to stack one’s luggage.

I put my knapsack next to me on the bench and the rest at my feet. Then I look around to see if there are any acquaintances nearby while I unbutton my coat. It is sweltering hot inside here. Herman and Anton are nowhere.to be seen. Maybe they are sitting in the next wagon. A few Indos are sitting on the other side in the back corner. All the passageways are now packed with luggage. At the front exit of our ‘summer residence’ is the toilet. The door stands wide open. Fortunately, there is such a facility because what would we do without a toilet. We open the windows wide. It does not help much but it does help a little. The vertical sash windows when pushed up and open provide a square space where just about two heads can fit through. On the rear and front platform of the carriage stands an armed Jap. It is a pity that the toilet is in front. This will soon be a problem for us.

By about one o’clock in the afternoon we get bread rolls with nothing on them. Then we wait a couple of hours until eventually the signal to depart is given. By four o’clock we hear the whistle from the station master. The train starts moving. Slowly, extremely slowly, we steam out of the station. We welcome this friendly gesture from the driver, because now a warm breeze brings us fresh air. The journey of 800 km has begun. In peacetime it would not take longer than twelve hours, but at this tempo, we think it will take days.

We are forced to sit down. We are not allowed to stand or even stretch our legs for a moment, except when someone wants to make use of the toilet. For this we must first request permission from one of the guards, one needs to stand up, make a bow and ask politely to be allowed to go to the toilet. Permission is usually granted provided the bow is done without fail. Then one has to climb over knapsacks, parcels and legs before eventually reaching the toilet. The door to the toilet is not allowed to be closed at all. Not everyone is able to correctly calculate how long such a walk will take. Failure to reach the finishing line in time can cause problems with unpleasant consequences, not to mention the angry words and curses that follow.

We only have drinking water in our bottles and field bottles. Sometimes we get the opportunity to fill it here and there. That is why I made good provision for drinking water and weak tea in advance. We travel slowly into the night. It is unbearably stuffy in our compartment. The atmosphere becomes more intolerable by the hour. The warm air blows in smoke and dust from outside. Then the windows get partially closed, sometimes even completely. The stench of perspiration and a smelly toilet make us feel nauseous. Some cannot cope with this, become sick and start to vomit. In such cases, a bag or a knapsack is hurriedly taken from the floor and put somewhere else. There is no water and no cloth to clean the mess. It will just have to lie there where it lands. We do not want to use our drinking water to clean this under any circumstances.

The acrid contaminated atmosphere begins to work on our nerves. We sit with a handkerchief or shirt in front of our nose and mouth and look at each other anxiously and start to feel extremely uncomfortable. Nobody knows approximately when we will arrive in Batavia. We long for fresh air, take turns to hang our heads out of the narrow windows. We expect that there will undoubtedly be some sick people among us.  Who will help them? There is no doctor on board.

We wait patiently as we recall Captain Kersten’s appeal to not panic and to remain calm till the journey’s end. We eventually start to get used to this disgusting atmosphere. Patience and self-control will save us. If only the train journey would end.

From my moving cell, I can now behold the landscape which I so often traversed during the freedom of bygone days. The beautiful rice fields, the kampongs, the tropical jungles and the distant mountains in all their shades of color are unforgettable. Yes, Java is beautiful, one of those gems from the “girdle of emerald”, as that whole island group is called. We have never seen it as beautiful as it is today, or so it seems to us as we are taken away as prisoners. The freedom outside beckons us. Breaking out and escaping is however out of the question as two grim soldiers with bayonetted rifles watch us intently.

The train continues at a snail’s pace. The driver stops here and there, in the middle of the field, to then slowly pull away again. The small stations pass one by one. The murderous sun is now starting to sink behind the distant horizon. Twilight approaches. Half an hour later the moon takes its place. The closer the night approaches, the cooler the wind becomes in our compartment. It is this night that we have waited for so long. There is relief and revival among us. The stifling heat dissipates .We do not perspire anymore. Out of pure boredom, we start to smoke hand-made cigarettes.

We talk softly among ourselves to kill time, until one after the other falls asleep. With my head on my arms half hanging out of the window, I stare at the dark, passing silhouettes. I dwell on the events that have taken place in the last months. It’s a wonder that the world can change in such a short time. Who could ever have thought this? I came to this country out of my own free will. Certainly not to be kicked out by an alien nation. What rights do these strangers have to terrorise the indigenous people in their own country and just drive us Europeans  and Indos to another country where we are slowly but surely being annihilated? If this continues with the poor food supply, we will certainly die of hunger. Hopefully it will never come to that. It is a question of having patience and being aware of everything you do.

There is no light in our golden carriage. Only the blue silver of the moonlight gently peeks through every opening and every crack of the wooden windows. The monotonous sound of the rolling wheels which regularly jump from one rail to the other with a thump and the rocking of the wagon, makes me feel drowsy. The clamour of the day is now over taken by the irritating thumping of the wheels and the pinging hum of the turning axles. Louder and louder it sounds in my ears and slowly transfers unnoticed to gamalang music, regular and rhythmic without ceasing.

“Klaas Vaak” must have brought me under his hypnotic spell because all of a sudden I am awakened by the light of a torch that momentarily freezes on my face and then slowly glides away to another sleeper further on. Vaguely I see the shape of the Japanese with the torch in hand. There he stands, the personification of the Emperor of Japan, the same one who is trying to force us into a new civilisation. As slaves we will live and die under his civilisation. But I refuse to be his slave.

Where did I read about such a story when a nation served as slaves for another nation? Yet, eventually liberation arrived for them. It was the belief in one almighty God who made heaven and earth and God who was revealed through Moses. It is the love for the Lord that will comfort us in all our trials of what is and is yet to come. One day the humiliation of defeat will be sealed with victory. And victory will come. Be patient, it’s going to come. How many people will survive? How many will die a violent death in the face of such victory? Why the good people first and not the wicked people? Where is the justification in all of this? I reach for my little pocket-bible, but it is too dark to read those very fine letters. I philosophise further. My thoughts become confused and entangled in my own questions and assumptions. I try but cannot find an answer. Finally, I come to the conviction that the Great Unknown, that I call the Creator, never lets anyone tell Him what must be done. The answer is never so simple and only because it is a law that fits in the enormous structure of life and death. Nothing lives for nothing and dies for nothing.

 

End of Part 1

DEEL 2: CHANGI- SELARANG

Camp Changi-Selarang

When I wake up the next day, the sun is high in the sky. Ten hours must have flown past when a bluster of voices brings me back to consciousness. I see Hans and Herman chatting away at the foot of my bed.

“Good morning Rembrandt, you slept soundly! Are you now a bit rested?” asks Hans.

“Yes, I feel much better this morning but now I’ve missed my breakfast.”

“Don’t worry,” says Hans. “I have kept it for you.”

I sit upright while we discuss yesterday’s events and the latest news from the camp. As I start my breakfast I look casually at Anton, who still lies stretched out on his bed sleeping.

“Let him be,” says Herman. “Yesterday he had a bad day. That was one hell of a boat ride. Unforgettable. Any longer and the poor fellow would definitely not have made it. Let him get enough rest until he has completely recovered. If he gets a temperature we’ll have to call a doctor. I’ll look after him, that’s for sure.”

“We’ll take turns,” proposes Hans. “In the meantime, we’ll look around the camp and then we’ll relieve you.” Herman nods with satisfaction. Hans and I then step outside. First, we wet our heads thoroughly under a tap and then we saunter off towards the gateway through which we had originally entered. It is here where the drama of our migration ends.

Australian military police stand to attention. To the right of the gate is their headquarters, the prison where captain “Boksee” addressed us on our arrival. Behind us a little further up, we find the open-air chapel of the Scottish brigade. Opposite is a row of single storey houses of which the first one is occupied by our Dutch officers. Men are busy converting it into their headquarters.

We wander back alongside the Scottish chapel ,swing right a short distance further and end up in front of an enormously large square. This is the parade square of the English prisoners of war. All buildings to the left and right of the square are occupied by prisoners of war. A couple of smaller ones are temporarily transformed into a hospital for new prisoner arrivals. The two large hospitals which are situated within this camp, are a mile further away but we’ll view them later.

We also discover a row of shower cubicles and a Dutch field kitchen, neatly finished off with a corrugated sheet iron roof for protection against sun and rain. After a couple of twists and turns we come across the garbage pit where men busy themselves burning garbage in large ovens. Garbage is off loaded in steel barrels from non-motorised trucks.  We stand still for a moment and observe everything.

“As far as I can see, everything looks well organised.” I say.

“We have landed in paradise, it’s too good to be true.” Hans proclaims.

Page 2 of the Dutch is missing

On one of my anti-malaria duties I have an opportunity to see the camp from a different perspective. Well-kept paths lead to all corners of the terrain. Up and down the hills I see trolleys fully laden with sawn off tree trunks, pulled along by ten or twelve Australians and Englishmen. When descending everyone jumps on the trolley and rides down to the bottom of the hill. It depends on the skill of the driver whether he can safely negotiate the bend on his little non-motorised vehicle. Sometimes they fail with disastrous results for the crew, but in general they seem to get much enjoyment out of it.

Sitting on top of one of the hills stands a large building that’s called the “Convalescent Depot.” People with one or more limbs missing are taught how to use artificial arms and legs. There is active participation in tennis, cricket etc. I’m often astonished how someone with an artificial leg can still play tennis.

There are also groups of prisoners that travel to the so called Japanese Gardens which consist of a large piece of land where vegetables are cultivated for more than 16 000 people. Under English leadership it is organised with the utmost care. The young seedlings are sprayed with urine which is collected in drums from all over the camp and in the early morning transferred to tanks by the collection service. At the final destination the tanks’ contents are again transferred to buckets and watering cans and are then sprayed over the terrain. It’s amazing to see how quickly the young plants that have been sprayed with urine, grow.

Canteens have been erected at specific locations where everything can be bought with the money we receive from the Japanese as payment for work. With this worthless paper money, we can buy cigarettes, vegetables, fruit, soap, lombok, sugar, salt and other products. The prices however, are high. Sometimes live chickens are offered for sale and gratefully acquired, but most are purchased by officers for their chicken farms. Young chickens are a bonus for the hospitals and most of the eggs are meant for the patients, but the officers will make sure that they won’t go without their freshly boiled eggs for breakfast.  

Apart from inside duty or camp work there is also outside duty. Most of the inmates will leave their camp daily to an area outside, where previously palm trees had been growing undisturbed , providing the local inhabitants with coconuts. Thousands of trees are now being cut down after which we have to clear the terrain, pull the roots out of the ground and prepare the ground for the construction of an enormous airfield.

Anyone who through circumstances cannot participate in the outside work groups, can busy themselves inside the camp. When finished with camp duty, we are allowed to do our own work. Just as in our previous lodgings, most inmates devote themselves to their hobbies and try to produce things that are profitable. Food can then be bought with the proceeds which will help sustain them.

It can be said with certainty that the Dutch community displays excellent entrepreneurial spirit, a quality which our countrymen are apparently born with. There are very few men that can’t do something. No wonder we receive lots of visits from Australians and English who are interested in our activities. From them we receive a small piece of land to cultivate. The most successful planting is a kind of vegetable garden that after two or three months matures enough to supply us with fresh vegetables for days.

The Indo community is just as active in home-industry and horticulture. They are mad about lombok, as well as  ‘klimop’. One remarkable fact is that practically nobody steals from one another and that fights and quarreling seldom happen.

This is how the concentration camp of Changi-Selarang becomes a town in itself .It must be said that the British military leadership of Changi-Selarang resulted in a model camp. The organisation of all the sections was perfect. This was due to the pre-condition that the British had tabled to the Japanese:  “Leave everything to us and stay away from our camp”. And that is what happened. Very few Japanese are seen in our camp disturbing the peace.

Sometimes the British musicians will give a concert on the big square. Another time it will be the turn of the jazz artists, but Sundays are reserved for church when everyone goes to the services. There are Anglican, Presbyterian, and Roman Catholic chapels. Sunday isn’t generally a rest day. The outside work parties continue and a group of people naturally have to be available for the upkeep of the camp When going to church, we try to look as decent as possible, but as our clothing gradually begins to disintegrate and our shoes wear out beyond repair, many men come barefoot to listen to the pastor or the reverend.

There are two things that really bother us. Firstly, the lack of food and secondly, the absence of women. The latter might be just as well, but for some it is a burden too heavy to bare. They gamble with their lives by crawling under the barbed wire to spend the night somewhere else. Usually it ends in a long stint in hospital and due to a lack of medication often ends tragically.

News from overseas

And then there are people who try to make a living by way of smuggling. They know how to develop contacts with the Chinese and through this way manage to clandestinely move goods like clothing, thread, tools, needles and pins etc. into the camp. Sometimes the smuggling goes a bit too far. A microscope for example is stolen from the hospital to be swopped for other useful items. Then the person in authority acts strictly and harshly towards the perpetrator.

It is in the camp that for the first time, we hear news from overseas. The “British Secret Service”, as I shall call them, has a couple of radio receivers which picks up news from London at specific times. The news is then relayed to the camp authorities who then share it with the men during evening assembly.

I personally find it to be a dangerous business but apparently the British leadership thinks otherwise. It continues like this for a long time. Now and then there are raids on the camp. The Japanese command then suddenly invades and searches the various barracks. They never find a thing. If the Japanese think they can do that without warning, then they misjudge us because the British Secret Service has spies everywhere. Any sign of movement from the enemy is picked up and reported immediately.

I have ample time for reflection over the events of the last few months. From a disciplined soldier ready to serve his country, I have fallen into a state of apathy. During the surrender of the Netherlands Indies forces, our officers stayed away. During this time, we scarcely see one officer. The usual orders to which we have become accustomed have fallen by the way. To make matters worse, some officers walk around without their insignia. The respect for our superiors is generally not very high. We have lost our country and have not seen our families. We have been taken away and wander around without leadership, at least without leadership of any significance such as exists within the English and Australian armies.

There are of course supporters and opponents of army discipline in our present military setup. But there is also great indifference among the ordinary soldier. There is naturally a feeling of resignation, “If I don’t die today, I will definitely die tomorrow”. We have nothing left to defend and nothing to lose anymore. But we still have our own lives. Where is our sense of belonging, camaraderie and willingness to help?

We find ourselves on strange soil in a strange camp under strange leadership. We are under British supreme command. Do we now obey the British officers and not our own? Then my Dutch pride rises to the surface. I close ranks with my own officers…. I do not see the English officer appear until he walks past me, stops and stares at me intently.

“Can you salute me?” he barks. I stop and turn around. “Don’t you know that you have to salute an officer when you pass him?” He’s as humble as a spider. I don’t greet him but look him straight in the eye.

“What do you mean?” I say abruptly. My voice has the same intonation as his.

“Can’t you understand English?” he announces. “Why don’t you salute me as I pass by, huh?”

“I don’t take orders from anybody else but my own officer, sir.” I state.  Now he really becomes hot under the collar. You Dutchies are big headed. I will report this to your officer, whatever his name is.’

“You find that out for yourself sir, goodbye.” While I walk away I shoot a few choicer Dutch words across his bow, which he clearly understands.

It was insubordination of course. In hindsight, after much thought I have to admit that it must have been insubordination. I am actually a good friend of one Lieutenant Bosman and I decide to pay him a visit to gauge his opinion about this incident. Calmly he hears my version of the story and then says:

“Ol’ Chap, you were wrong although under the circumstances it was understandable, but militarily speaking, you have to greet him. It’s good that you tell me though. I shall gather my troops and explain to them clearly the correct procedure when another incident like this occurs again.”

Lieutenant Bosman explains it to us but some object to it.

“You’ll end up permanently with your hand to your cap, saluting every Tom, Dick and Harry foreign officer who walks around the camp,” is their gripe. A while later the order is given that officially it is not necessary to greet every officer one comes across (with the exception of one’s own nationality), but that generally we have to maintain a measure of decorum.

During the early days in this camp I take things calmly. I have a burning sensation in my feet which I try to massage, although it doesn’t really help.  A feeling of a thousand pins and needles under my feet will not go away. It gradually spreads to my ankles and I find it difficult to stand still. Then I discover that all pain disappears when I stand barefoot on the hot asphalt. I walk up and down the road until I get tired but soon after I am rested it starts all over again. A few days later, I feel the prickling sensation moving higher up my leg. I then decide to see the doctor. I get a permit to go to the Great Hospital where the Australian doctor labels this condition as “happy feet”. I have to be hospitalised and a bed is allocated to me in one of the Australian wards. The treatment is perfect plus the food is a great improvement, rice with fish, sweet potatoes, milk and canned milk.

At first, I cannot get used to this strange environment. I soon make friends amongst the Australians. I have to say that the Australians are easier to get on with than the English. The latter have an irritating air of superiority about themselves. Even under these circumstances, they cannot forget their anthem: “Rule Britannia, Britannia rules the Waves ….”

Fortunately, my stay in hospital isn’t too long. After four weeks I am completely healed.

My new digs

Back in my unit I discover that everybody has been relocated to other buildings. My new flat is assigned to me in the former non-commissioned officers’ building. When I walk up the stairs that lead to the front room, I see to my great joy that my friends are back. The surprise from the others is similar . There they are…. Herman, Anton and Hans. In addition, I get to know two other Hollanders: Piet and Dirk Stoffels. From the back room I hear a voice;

“Hey Rembrandt, is that you?” I look up and there, would you believe it, is Sergeant van Amstel. “What a miracle that I should meet you here, Sergeant. Are you now our sergeant here”?

”That’s right,” he says with that broad smile and lean face. “We have a good group of people here. The ‘flat’ is fairly luxurious. There is hot and cold water, a bathroom and a toilet. Well, what more do you want? But the only thing is Rembrandt, you’ll have to sleep on the floor just like us.”

I soon feel at home in my new environment. For the time being I keep myself busy doing inside work duty such as anti-malaria service. It’s rather inferior work but the advantage is that you don’t have to work so hard and you get to see a lot of the camp, buildings and the inhabitants. During this anti malaria campaign, I consequently get to know the camp well even in the furthermost corners. We go out early but we also return home early. One incident is worth mentioning during this assignment. Once I was on my way towards the specially-built toilets for the anti-malaria unit. There are special toilets for the professionals. You can see that clearly on the sign boards at the entrance. One sign says ‘other ranks’ and the one on the right says ‘officers only’. The difference is that the officers have easy chairs, whilst for the ordinary folk have deep holes that are covered with planks which are closed off with a lid. This time I unwittingly go inside from the back of the officers’ area. I am alone and happy, so I thought, when suddenly I see the head of an English officer coming around the corner. Now I’m between a rock and a hard place, I mumble to myself. I think up a quick excuse as I walk slowly through the back gate, where unfortunately the chap is waiting for me.

“What are you doing here” he asks abruptly.

“What do you think sir?” I answer dead calm. Then he roars back:

“Can’t you see the signs? Can’t you read?”

“Yes sir, I can. But there are no signs.” At the back of the toilets there was no signage of course of any kind. He looks away and then back at me.

“Hmmm-you are right. But don’t you know the difference between the lower and higher rank facilities?”

“No sir, I don’t,” I lie. He doesn’t say a word, turns quickly around and walks away muttering to himself.

“A penny for your thoughts sir” I say to myself.

Some months later I apply to join the field service just for variety’s sake. I am keen on seeing the airfield. My application is successful and the next day I can go outside straight away. But that means getting up before daybreak. Our heads are already immersed under a gush of cold water as the early morning sun struggles to wake from its slumber. The cold water in the early morning has a calming effect on one’s nerves. At five o’clock we are up and thirty minutes later we are dressed and ready to depart for the designated assembly point. Kitchen staff who are responsible for the care of the ‘inner man’, take their pots and pans and fire pots with them. Special pots containing burning coals are carried with us and it’s quite an art to keep them burning until we reach the airfield.

We are now ready to march off. The journey is a little more than one hour long, so the early morning start does us a lot of good. The weather is ideal and the asphalt makes for a pleasant stroll. Soon, when the sun bakes on your naked back while you dig away at the white-yellow sand and shovel it onto trucks, or if you dig out enormous roots of coconut trees with axes and picks, then you begin to feel that it’s not a picnic anymore.

When the Japanese are not looking, we cheat a bit here and there. After cutting down a tree and seeing that the roots are too deep, we throw some fresh sand over it. Later the bulldozers come to level out the terrain. Now there is only a barren level field where hundreds of coconut trees previously stood. When it turns out that the terrain is too high on the one side and too low on the other, we naturally have to remove some of the sand higher up and transport it to the lower part with the help of tipping carts. Our favorite game is to let the cart run down the slope by itself (over an uneven railway line), then jump onto the back of it, and with loud cheering ride down the slope. When we foresee a collision, we jump off again just in the nick of time. That is the only real pleasure that we can come up with on that large, open hot terrain. We then momentarily forget the fierce burning sun that bakes our bodies and the bright sunlight that reflects from the sand into our eyes. Nine hours per day working in this oven with only a quarter of an hour break for a cup of tea and half an hour for lunch, is not child’s play. Only during lunch time can we chance our luck to rest under the shadow of those giant palm fronds at the edge of a remaining coconut grove. Soon afterwards we will be forced to go back into the fields.

The Silent Piano

For months we work like this. It certainly is not beneficial for the flexibility of my fingers and wrists. As an artist and a musician, I will soon need the suppleness of my hands again. I have been concerned about this for a long time and now a plan comes to mind. I lie in my bed at night and toss the idea around and then decide to go ahead with it anyway, whatever the consequences.

On the way to the airfield I start to do my finger exercises. First with one hand, then with both. Thumb exercises, finger spreading exercises, wrist movements in an upward and downward motion are all included in the order of the day.

“Why the hell are you so nervous?” says someone. “Stay calm, man,” says another. Behind me those odd movements do not go unnoticed. I hear words like ‘St Vitus dance, that guy’s crazy.’ Someone even wants to summons the doctor. When my neighbour explains my behavior, the comments cease. For the Japanese who lead our group it must be a sight for sore eyes to see so many of the men adopting my exercises the following day.       

Meanwhile at the camp, I attempt to build a piano in order to exercise my fingers. I ask the English concert leader whether I can practice on their instrument but unfortunately the answer is negative.  ‘For British musicians only’ he retorts and brushes me off. The Australians however are fortunately a nation of a different kind. Liberal of thought, they understand my situation and allow me to practice on their grand piano for as long as they do not need it. But in practice this turns out differently as I am not able to use it that often. It is then that I decide to build my own piano.

On paper I draw a flat piano with one octave and without legs. I collect bits and pieces of wood and also steel wire, nails and screws. At the various workshops I collect the necessary tools and then get to work.

I begin with a generous piece of plywood, some slats and a plank. In the absence of a saw I use my army knife. I sharpen it on a hard brick or on some sort of river stone. With my school ruler, which I always carefully store away in my knapsack, I mark the dimensions on the plywood and neatly cut through it with the knife. I cut the keys for three octaves. The white keys are left in a natural wood look while the black keys consist of square slats stained with Indian ink. The bottom and upright sides of the piano are not so difficult to make, but the keys bring me plenty of headaches. How do I make them springy? The only way is to insert a piece of foam rubber underneath the keys. I see a piece of foam rubber lying at the English engineering workshop. I swiftly put it in my pocket, because if I ask for it, the answer would probably be no. A sudden hand movement when no one is looking was the solution….

I place a bar of this foam rubber under the keys at the front of the piano. Between the front of the keys and the hinges at the back, which are made from wire, I fasten a slat over the whole length to prevent the keys from springing up too much. Thereafter, the improvised piano is neatly sanded with a flat stone and then polished with palm oil and some soot. And there she stands in all her glory, a beautiful piece of engineered art, ready to be played – but without steel strings.

I start to practice on the soundless piano. Hour after hour I do my finger exercises in my free time to the amusement of my five fellow ‘flat’ mates. Piet Stoffels jokingly asks when  am I going to give my first concert. I reply that I am prepared to do so at any time ….

“Whenever it suits you,” I say.

“What about now?” asks Hans while he looks around to see whether anyone else agrees with him. Nobody objects.

“Good,” I say, “then we must commence immediately, but on one condition. You must remain seated quietly against the wall and not make funny comments or remarks while I play, because then my concentration gets disturbed and I will make mistakes. Try to listen even though you don’t hear anything. Sit or lie in any position you want but don’t move. Just imagine you are sitting in a concert hall. Between you and me is the orchestra pit….”

My five friends are amused by this scenario. Everyone takes his place against the wall.

“Come Tchaikovsky,” asks Piet, “when are you starting?” I take my place in front of the flat piano which I have positioned on a couple of low crates.

“What are you going to play?” asks Hans.

“Well, what do you think of the last movement of the second piano concert by Tchaikovsky?”

“That’s going to be interesting!” says Hans.

After waiting for the audience to settle down, I indicate to the invisible conductor that I am ready. The orchestra starts playing. In my imagination I follow the score and at the exact moment I commence. I play one passage after the other with ‘bravour’ and technical proficiency, which seems to captivate and astonish my audience! I am definitely ‘in’. The smiles on their faces recede slowly. I rock my body back and forth as I let my hands gracefully move over the keys. Sometimes with a jerking movement, I throw my head backwards, or with my free hand I wipe an imaginary, annoying lock of hair from my eyes…. Then I bend far forward to execute a quick run on the keys.

After about ten minutes, the concert comes to an end with a drawn out grand finale. Applause explodes as if it was a real show. “Bravo, Bravo!” they shout.

“You know what, this is what we need. The monotonous camp grind makes us sick. Everything is the same. We do the same thing every day: work, eat the same food and see the same people. Here we have something totally different.  It transports one into another world.” someone remarks.

“Exactly” I answer. “That’s been my experience all along, that’s why I decided to occupy myself with the knowledge that I still have. If I’m not careful, all of this will be lost. That’s why I keep myself busy and this may mean something to those who may be interested in it.

The impact of the concert results in me teaching Hans the rudimentals of piano playing.

Our  Christmas choir

Lieutenant Haverkamp, one of the young career officers, hears about our concert and suggests that we form a choir from amongst our people. Naturally I am all for it on one condition though, that everyone involves rehearses regularly and takes it seriously.

“The English already have a choir and a good one at that. Ours will have to be better. Are you with me, Lieutenant?”

“A wonderful proposal but when do we start?”

“As soon as we have at least twenty-four people together and I am finished writing the music.”

“Right on,” says Lieutenant Haverkamp. “I’ll take care of the vocalists and by the end of this week, you’ll have a song choice ready.”

“What are we going to sing though? It’s not long before Christmas. What do you think about Christmas songs?”

“That will work out well because there’s already a small group who wants to perform a Christmas pantomime. If we can combine that with what we are about to do, it could work out very nicely.” he says.

The Lieutenant and I say our goodbyes and go our separate ways. He’ll take care of the singers and I will arrange the music. The pastor of the Presbyterian Church gives me permission to rehearse on the organ in his chapel. With my last bit of money, I buy a couple of notebooks from the canteen and begin to draw lines with a ruler and with the help of my Netherlands songbook, I jot down the first notes of ‘O Kerstnacht, Schoner dan der dagen….’. I arrange the music for four male voices and an organ.

At the end of the week the first meeting takes place in the chapel and a week later the first rehearsals commence. It is all coming together rapidly. Captain Oosterhoff is also a choir member, so it is understandable that everyone stands to attention when he enters. The Captain however is having none of this.

“Listen here conductor,” he says. “Here at the rehearsals all ranks fall away. You are the boss here.” Those words are a joy to my ears.

I separate the choir into four voice groups. Half the men cannot read a note. They have to learn from those who can. It is difficult in the beginning but I promise each one that I will provide them with a written music booklet. That first night I have no sleep and wonder how I can accomplish it all in time. We must try to create a better choir than the English, I think. But no, that must not be the main motive. We must have a Christmas Eve like the ones we have in Holland. We will have to sing to over 350 Dutch prisoners of war, all who want to celebrate Christmas and want to listen and see what is being performed on stage. All want to forget the war for an evening and that’s why the actors and the choir must be good. We celebrate our own Christmas, the 16 000 English, Australians and Americans celebrate theirs.

Every evening, illuminated by a forty-watt lamp hanging high up against the ceiling, I draw lines and write music and subsequently copy every page twenty-five times. Every week we develop a new song and rehearse it. After six weeks  we can sing six songs. In the remaining weeks we refine every song and repeat them ad nauseum until they have been mastered .

A few days before Christmas, a new Dutch group arrives in the camp. Apathetic, emaciated and exhausted they come stumbling into the concentration camp with tattered uniforms ,worn out  shoes or just bare foot and heavily laden with what they can carry. In comparison one feels grateful that we can at least still live in a fairly regulated environment…. It goes without saying that we make arrangements and reserve a special place for this new group  to celebrate Christmas with us.

The day for the big Christmas celebrations finally arrives and everything is in place. The very front seats are naturally reserved for the commanders of the Netherlands, English and Australian army groups. The hall is packed. Our Hollanders open the proceedings with a prayer and a reading from an old Bible story . At the given moment the choir rises as one and surrounded by a deathly silence, we sing the beautiful song to the words of Vondel: ‘O Kerstnacht, shoner dan der dagen….”

Whilst we are singing, the curtain opens slowly and a wonderful shepherd’s stable in an open field at night,  is unveiled . An appropriate tableau accompanies  every song . The men look on in wonder at the beautiful costumes and lighting. It must be said that without the help of the Australian leadership, would never have achieved anything  as beautiful. They assisted us in every way, showing us how to act on stage, put on makeup and how best to divide and illuminate the stage.

The evening ends with ‘Silent Night, Holy Night….’ and our Catholic priest concludes the  proceedings  with a prayer. It was a beautiful evening which will sustain us with warm memories. 

We sing the songs once more in the sick barracks at the invitation of the English concert group and we are very satisfied with our performance, so much so that  we decide to establish our own concert group. We find a suitable venue in a bombed-out house close to our residential quarters. Because we are only a small group of Hollanders in comparison with the thousands of English, we have to seek permission from the English camp authorities. Since our pastor also wants to have his own ‘little church’ it seems logical to combine the two. Our pastor Baron van Ittersum, initially raises objection to the suggestion of a church and entertainment area being under one roof.  However, considering the circumstances we find ourselves in and with the undertaking to separate these activities, he ultimately agrees and drops his objection. We borrow a piano from the Australians and in addition they supply us with wood for the seats. We can accommodate two hundred people. The English authorities eventually give their consent and so, on Sundays we go to our own little church and provide for our own entertainment, ( lectures and get-togethers ) at different times .

Drawings of Changi

The tedium of the work at the airfield slowly gets to me. I long to do a bit of drawing. Every day on the way to the airport we pass the Australian and English cemeteries. It always amazes me how clean and tidy they look. How they take care of the paths and graves. I then decide to trade my shovel and pickaxe for pen and paper. Enough of all this precious time wasted with unnecessary work, I think to myself. It will be far better for my general wellbeing to work inside, as the blazing sun saps out  all the energy from my weakened body.   

I decide to visit the commander of the Australian ‘cemetery unit’. The leader of this group, a sergeant, is a good and kind guy , although  rough around the edges with a rather coarse mouth but that doesn’t bother me as long as he understands me. He hears my request and I show him my sketches. I explain that the idea behind it all is to make as many sketches of the various aspects of our camp that I can, so that when the war is over we have an idea as to how we lived in Changi.

“If you want to make some sketches,” he says “I’ll show you the whole bloody cemetery. Tell me where you want to sit and we will make sure that no bloody Jap disturbs you. These bastards will not spoil the holiness of our cemetery. From tomorrow morning at six you’ll be one of us.”

“Thank you, Sergeant, I’m your man,” I salute. He laughs good-naturedly.

“Good on you Dutchy, I’ll see you tomorrow,”

The next morning at half past seven I present myself at the allocated place with my drawing paraphernalia under my coat and in my pockets. The sergeant introduces me to an Irish Lance Corporal.

“Jimmy, Jimmy,” he says. “This is an errrr…. what’s your name?”

“Henk,” I say.

“Ah Henk the Yank, a Dutchman,” and to me he says : “This is Jimmy O’Brian the Irishman. We call him Jimmy the Skinny. He was fat when he joined the army. Since he fought with the bloody Pommies against the bloody Japanese , he’s changed his shape. That’s why he hates the Pommies and the Japs. “

We shake hands and laugh. Jimmy has received his new assignment. “Please look out for the enemy and warn Dutchy immediately, will you?” the sergeant says to Jimmy.

Just to be sure, I was given a shovel to give the impression that I belong to the burial workers. Jimmy eventually takes me to the graves. They consist of long mounds with crosses on them, neatly placed side by side. Each cross is provided with a metal plaque with a name engraved on it. As I begin with my preparation, Jimmy leaves me on my own. In the course of the next couple of weeks, various water color drawings are executed , which I naturally have to show to the Australians. When I am done, I wholeheartedly thank them for their hospitality.

Later on, I start with portraits again. Five Strait Dollars for a single portrait is a load of money which I can well use to supplement my lean rations.

I am surprised to discover how many colourful soil types are to be found in an English graveyard. There is yellow ochre, English red, burnt Sienna, umber and even white chalk (lime white). I have to take some of the soil ‘home’ with me, grind it to a smooth paste, then work a binding agent into it to transform it into a workable paint. But how do I obtain a binding agent? The solution turns out to be rather simple. By putting away a little bit of sago porridge every morning, I obtain a good binding agent. Thick newspaper stuck on cardboard, dried in the sun and bleached, makes for a usable canvas . Now for the brushes. The thin ends of bamboo, pounded until they become flexible fibers, form a reasonably good brush. Only stones are now needed to grind the soil to a fine powder. Then it is finished  and done.

Finding a workplace doesn’t  prove to be difficult. I find a place but it is not weather proof. To close the gaps, I need thin bamboo strips. I discover where to find some thin bamboo stalks, cut them down and carry them back with me to my ‘home’. I don’t however get far with my precious cargo. An English MP arrests me. I have committed theft, he says. It is camp property. I am escorted to the camp commander between two men. Never in my life have I had any contact with the police, except in my school years when I kicked a football around in a restricted area. I have travelled through life as a law-abiding citizen and now I eventually end up in this god forsaken camp only to be arrested by foreign police, because I want to protect my workplace against rain and wind.

Fortunately, the major in charge is not the worst kind. He calmly hears my defence.

“It’s forbidden to cut down bamboo and you should know that. I’ll meet you half way by lending you a couple of draught screens that I’ve seen standing in a corner somewhere.”

I contract Malaria

It took a week before I received them but by then it was too late. I had become ill. The doctor is summonsed. “Malaria” he declares . When they transport me to the General Australian Hospital, I really feel afraid that I will die. I  run an  extremely high fever but it’s thanks apparently, to my extraordinarily strong heart, that  the fever runs its course and the crisis ends . I am just starting to recover when a second disaster strikes. Dysentery! Immediately I am transferred to the dysentery section, but because there are no spare beds in the wards, I have to sleep on a mattres in  an open verandah. I stay there for months on end.

Mindful of the rumors that an average of twenty people per day are dying from this dreaded disease, I give myself over to fate. Unless a miracle occurs …. and that’s what happens.

Dr McCoy heads up this department and is a man who gives his full  attention to every patient. Always cheerful and friendly, nothing is too much for him as he speaks of hope and courage to the sick. With simple remedies at his disposal, he does everything in his power to improve their condition.

Here it is different than in the English hospitals where the patients have to stand beside their beds when the doctor does his rounds. We on the other hand await our turn in bed till he comes to chat with us. Everyone has complete confidence in him. A friendship develops between us due to the many conversations I have with him. This benefits me greatly at a later stage and may even have helped to save my life.

He shows great interest in my camp drawings and portraits. News spreads like wildfire throughout the camp, including the hospital, that I  draw portraits that are accurate in their representation. Dr Jock asks me whether I can do a portrait of him and what my price will be. I promise to make a good likeness of him, but that I will not expect any monetary compensation. As soon as I recover from my illness, I will start with his portrait. At this stage I’m still lying in bed with a fever and it will take months more before I recover completely.

The toilets

There are only two toilets. In each one stands a steel drum which is removed two or three times per day. In their place two empty drums are deposited, but these are not sufficient for the masses that have to make use of them. Sometimes it happens that the toilets are flooded at night, which makes it even more difficult. The orderlies are then required to clean up again. Dr Jock does everything in his power to find a solution to this. He receives volunteers to remove the full drums at night and with a solution of Lysol, the floors are cleaned and disinfected.

My neighbor, Hannes Vonk, is the only Dutchman in our section. Hannes comes from Zeeuws Vlaanderen, close to the Belgium border. He is a six-footer, heavily built with broad shoulders. He has an unbelievably large  chest and a large round head with a crown of dark blond hair. He has a witty narrative style which has his audience listening intently in anticipation. As a first class professional soldier of the artillery field unit . Due to his gruff manner he is often demoted but is always reinstated back to soldier first  class . Hannes tells me that he was so strong that he could lift a young horse by the neck and if necessary , walk downhill carrying the horse and a part of a field gun on his shoulder if the horse was unable to do so. But now he is a wreck, skinny and emaciated with no idea what the future holds and lacking courage to get better. He also tells me that before the war he could drink twenty bottles of beer a day ( ten would have been mind boggling enough ) and on Saturdays he would down a square jug of gin between six and eleven in the evening.                

A cure for blindness and dysentery

Every day we get half a spoon of Marmite for as long as supplies last and our rice ration is supplemented with wet or small dried fish. The nursing care and treatment we receive from our orderly  Mr Jones is exceptional. This slowly but surely helps to improve our health , enabling  us to walk again and  visit the other patients in the hospital.

One morning I discover that my ability to see is deteriorating and within a week I can practically see nothing. Dr. Jock comes to my bed and I have difficulty seeing him, even from the  distance of one yard. Sometimes he appears as a black silhouette on a white background and a few seconds later this will change to white on a black background. A sense of anxiety overwhelms me and I fear that I may never be able to see again, or draw or play the piano. . . Will I one day leave this camp as a blind man, when the war is eventually over? Will I then be dependent on people who will have to guide me for the rest of my life,? I really become despondent and my thoughts go out to my parents in the Netherlands, who so dearly would like to see me back home. Maybe something can be done about it once the war is over. But Dr. Jock reassures me. He says that my condition is due to a lack of certain vitamins, which in my case is causing blindness. He therefore prescribes an extra spoonful of Marmite for me. When, due to a lack of supplies, the provision of Marmite has to be discontinued, the doctors put their heads together to find another  solution. Trials are undertaken with the sap of grass. Technicians invent machines to grind the grass finely and extract the moisture. Patients who are able to move around have to mow grass in the open field. The grass grinding machine  is mounted on a table and in that way the grass is shredded into small pieces. From there it goes to some sort of mincing machine, where the grass ends up as a sluggish mass. Thereafter it is placed  in a home-made press. A tap is mounted ender the press from which the moisture drains into buckets which are  collected and prepared  for distribution. Sometimes it is processed in the kitchen as soup, but it’s better to drink it fresh. It has a rough sour taste. A little sugar or salt helps to improve the taste a bit. Later as we get used to the grass soup  we drink it just as it is.

Curiously enough, it was precisely this grass soup that healed my blindness. I started to see better and after a few months I could see well again. Surprisingly enough, this vitamin rich grass soup also helps in the recovery of patients suffering from dysentery. Now that I can again walk around freely, I use my time productively by making sketches of the hospital precinct. And of course, I have already sketched the promised portrait of Dr McCoy. He is very impressed with it. It now rains portraits of doctors and pastors. Dr McCoy could have easily discharged me from hospital but does not do so. Every morning when he makes his rounds at half past eight and doesn’t find me at my bed, he knows that I am busy sitting somewhere drawing. He never says a word about it. . ..

Entertainment

We all try to amuse ourselves as much as possible regardless of how difficult this may be. Most afternoons we watch a volleyball match. The whole gallery is packed with patients who support one or another team. Hannes Vonk stands next to me as we enjoy the game. The highlight of the spectacle is when the doctors and the pastors play against the duty nurses. Dr McCoy has the most supporters. A great cheer erupts every time he touches the ball.In the evenings, concerts are always held in the “Palladium” where the English present their plays or musical shows which we are free to attend. On some occasions, even the Japanese are present. They do not fully understand what is being presented, but their presence nevertheless shows their interest not only for theatre, but also for art in general. Most Japanese soldiers here appear to have an innate appreciation of beauty. Maybe they are more humane in their hearts than what we have experienced to date. In any case we have a type of community here with a bearable lifestyle . In one way it’s hard and cruel, but I am sure that Changi, this Japanese camp with its staff, will not go down in history as one of the world’s worst concentration camps. The great degree of freedom of movement we have is due to the Japanese camp authorities. They do their duty and carry out their orders but rarely abuse their authority. The camp inhabitants behave themselves well and rarely take advantage of the degree of freedom allocated to them. At one of the performances attended by the Japanese camp authorities, a parody was presented under the name “Jack and the Beanstalk.” Jack is presented as a prisoner of war who climbs up the “Beanstalk” and meets a giant at the top who turns out to be a Japanese soldier. The giant’s palace was presented as a prisoner of war camp. When Jack finally risks a fight with the giant, the entertaining duel ends with a thrust of his sword through the fat belly of the giant. Jack then gets the opportunity to free the prisoners of war. To me it appears to be a risky performance, all the more so because numerous Japanese officers are sitting in the front row. The moral of this story seems to be totally to them lost . Perhaps they do not understand the contents because it is in a foreign language. They laugh whole heartedly and clap without really knowing why…or were they merely pretending?

Heading for Burma?

Rumors are doing the rounds that all able-bodied men will be called up to prepare themselves for a large-scale evacuation to Burma. The notorious railway line needs labourers.

Our friends from Camp Selarang come to say their farewells. Herman comes to see me and warns me to be careful as the moment they discharge me from hospital, I’ll be included with the group of Dutchmen who are ready to depart. He himself will try to report sick and as he says, Anton and Hans are already sick…whether they will succeed in staying behind is the big question. They may as well try. Most Australians have already bid farewell to their sick comrades while in the other two large hospitals, doctors, pastors and duty nurses have already packed their belongings.                                               

Days go by. Visits from other camps are cancelled. The hospital is beginning to run on empty. Dr McCoy has however stayed behind. When he comes to look me up the following morning, I ask him to discharge me from hospital.  

“Why do you want to go? Are we not treating you to your satisfaction?” he asks.

“Well Doc,” I say. “You mustn’t see it like that. I’ve been lying here with Hannes for months between the Australians. We are the only Dutchmen here. I’d like to go back to my own people. Wherever they may go and whatever the consequences that may follow , I surely can’t let my countrymen down ?”            

“Henk,” he says, looking at me intently, “I understand what you mean but don’t forget that you know what you have here whereas you don’t know what’s in store for you at the other end. Here you are in good hands. There in Burma it’ll be very dangerous for you. You’ll be lucky to get out alive and your chances are slim bearing in mind your ill health over the last few months. It makes no difference to me whether I keep you here or discharge you. Today is Saturday. Think it over. Monday morning I’ll look you up and by then you should make a decision.”

Dr McCoy turns around to give his attention to the next patient. When he’s seen the last patient, I watch him go. He looks around for a moment and gives me a wink. I understand. He wants to help me.  

How will I be able to justify this to my comrades? Herman, Anton and Hans will probably also leave and then it’s likely I’ll never see them again.

The head nurse comes to visit me and takes a seat at the edge of my bed.

“I hear from Jock that you want out of here,” he begins .

“Listen John,” I say “I’ve been stuck in this hospital for more than five months and all this time I’ve found myself amongst strangers. I belong with my own kind and want to depart together with them. We entered the war together and until now have more or less stayed together. We were together in the various concentration camps and together we’ll see it to the end. What’s wrong with that?”

John looks at me, shakes his head and says:

“Listen, Henk. It’s understandable that you don’t want to let your friends down but you’ve become one of our friends here. We treat you well. We helped you to recover and now consider you as one of our own. Should you leave this hospital, you’ll expose yourself to a very great danger. Why do you want to take that risk? You’re still alive, try to carry on living and don’t put your life in fate’s hands if you can possibly avoid it. We’re all trying our best to escape this hell. But we must use our heads and have patience. Dr Jock is a friend of yours and also of mine. If I go and speak to him, he will keep you on here and one day you’ll be thankful to him for that. We still have enough medicine here whereas at the other end , things are scarce. Do you still have family?”

“Yes” I say. “I still have my parents and brother in Holland and perhaps my sister is also alive. She is somewhere in Java in a camp.”

“You have a better opportunity to see your family if you stay here than if you go to Burma”.

He pauses for a while to give me the opportunity to think it over. Then he continues:

“Good, I’ll talk to him. He’ll be here Monday and then we’d like to have your answer. OK old boy, you still have time. See you then.”

He now leaves me alone. I puzzle over that question the whole day and the night that follows. Shall I go or shall I not? I consider both options: to lose my comrades and the small Dutch community with whom I have lived until now or the possibility of staying alive by remaining behind in this Australian camp. If I take the risk of going I will have to accept the consequences in whatever shape or form they manifest. But where will I end up should this camp also be dismantled. Where to from here?  Will we all die from exhaustion should the war continue for much longer? I’m still quite healthy though. I can still buy something in the canteen with the money I earn. There will be no chance of me sketching portraits in Burma. You know what you have now but you don’t know what’s in store for you, Dr Jock  had said. 

On Monday morning my decision is made up that I want to stay. With nervous anticipation I await the arrival of Dr Jock. When he finally comes to stand at my bed and asks about my health, I reply that I am not feeling so well. …He looks at me with a mischievous smile.

“That’s OK Henk. You’re welcome to stay. I think it better though for you to stay within the hospital boundaries for the time being.”

From this moment on life is different. There is no longer the intense pressure. The last able man has departed from the camp while the infirm, doctors and duty nurses remain behind. In Changi-Seralang a small contingent of Australian and English remain behind to take care of remaining camp responsibilities. Most of the Australian entertainment artists are transported away. The English concert party is also among the deportees.  

 I stay awhile on the veranda of the hospital. Every evening I stroll through the hospital camp to look up co-patients and friends. During the day I sketch everything that there is to see. I sketch the entire surroundings from all angles and continue to receive one portrait assignment after the other. Amongst others, I receive an assignment from Padre Stephenson, an Australian cleric with whom I have some very interesting discussions . In addition to helping out at the hospital, he is also a beekeeper and has given me a little of his precious honey to take back to my place. I’m quite welcome to pop in for a chat whenever I want to, he says.     

Unfortunately, my water colour brushes begin to perish. I try to make a makeshift brush from the hair of my own head but do not succeed. Asking around here and there I manage to get a couple of brushes from an Australian in exchange for our good quality tobacco so that I can continue for a while.

 

Lost and now found

The hospital authorities receive information that three Australians are locked up in one of the prisons in Singapore and haven’t seen daylight for months. They are living in an extreme state of filth and starvation. A declaration of protest was issued to the Japanese leadership in which the repatriation of the three men to the hospital is  demanded. The Japanese fortunately acceded to the demands and the three poor fellows are transported by truck to our hospital. I see them lying there, three skeletons whose bones are held together by wrinkled and scaly skin, full of sores and cracks. Their knees are pulled up and their arms bent. Large hazy eyes stare at us from hollowed eye sockets. It is impossible for them to speak. For months these men sat in a stooped posture in a small space with almost no food. Doomed to starvation they sat there, each in their own cell, awaiting their fateful end. But death passed them by. A prisoner walking by discovered them there, resulting in a report being smuggled into the hands of the Hospital Camp authorities. The doctors immediately took action .  Now their skin is regularly massaged with oil while careful provision of water and soft food slowly contributes to their gradual recovery. It takes quite a while before they can stretch their limbs normally. Their ability to speak, which has for a long time been impossible, gradually returns.A week later a fourth person is brought in. This time it is a Hollander who has been subjected to the same conditions as the Australians. According to him, he was arrested during an attempt to escape the camp. The Japanese agreed that he be taken to hospital on condition that he be  sent back to prison as soon as he recovers. But our doctors pay no heed to this. When he is better, he is allocated a chore in one of the sickbays. When information about his recovery is required, the doctors say that he has in the meantime passed away. For a while they keep him hidden and they make certain no paperwork is available.On one particular day, the whole Selarang camp is in turmoil when the Japanese commander is under the impression that we have somewhere a concealed a radio reception device . A large-scale search is initiated without success . The search is conducted in every building, on the rooves, in the cupboards and wherever else, but nothing is ever found. Numerous times the Japs  walk past a large water tank without knowing that the receiver is hidden away there. Work conducted by the English Secret Service is excellent and beyond reproach. 

Enterprise flourishes

Slowly but surely, we start to experience a lack of clothing. Now and then a new pair of trousers or jacket  is issued. Shoes are still available  as long as stock piles last ,  but are insufficient in quantity for the needs of the large community. This prompts a clever contingent of Australians to start making their own shoes. They discover a large stockpile of motor vehicle tyres in a building outside the perimeter of the barbed wire. It is just a question of climbing over the barbed wire and breaking open the lock of the stockroom. One moonless night they make their move. From my veranda I see two Australians crawl under the barbed wire and return with two large tyres.  Quickly they disappeared into the infirmary, cut the tyres into pieces and distribute the pieces to the patients to hide . It is best to find a hiding place for it all because the Japanese guard on duty becomes suspicious and raises the alarm. Early the following morning the hospital is searched thoroughly but the tyres are of course nowhere to be found. Later the Australians retrieve all the pieces of rubber and the neatly cut sandals are then sold at a price of fifty  cents per pair. 

The evacuation proceeds

One morning to my great amazement I get a visit from Herman the detective. This is totally unexpected. “I thought you were well and good in Burma!” I exclaim.“No way, I simply reported sick with ‘heavy diarrhea’ and when I land in the sick bay at Selarang, I discover that Anton is already there ‘seriously ill’. Hans manages to get a job in the hospital canteen. That’s how we are able to avoid deportation. And how’s it going with you? Is everything alright?”  “Of course,” I say and explain how Dr Jock saved my life by helping me to stay behind. “Now I may as well stay here until it’s time that we all have to go.”We chat for a while, Herman promises me that he will keep a place open whenever I’d like to return to Selarang. Then we bid each other farewell until we meet again. He suspects that the two large hospitals will soon be evacuated.

The evacuation does indeed occur. We are forced to leave the camp. The Australians hastily erect a monument of stones whereupon they place a Maltese cross on a memorial column in the middle.

We have to assemble in Camp Selarang and when I walk up the steps to my old apartment, I meet Herman, Anton and the Stoffels brothers. Then I report to Sergeant van Amstel.

“You’ve been away a long time, old friend,” he says. “We’re happy to see you again. Your place had always been reserved here for you.”

“You’ve certainly not got any fatter during my absence,” I remark . “What’s been going on?”

“The food here is so bad and in short supply that we’re slowly starving from hunger. We have cultivated vegetables in our garden, but it’s just not sufficient enough to keep us alive.”

“What’s this I see, you’ve just got some company,” I said pointing to a young chicken jumping onto the table and leisurely eyeing van Amstel.

“Yes,” he says, “I bought him when he was still a chick and got so attached to him that he became my friend, now he follows me everywhere I go. Even when I go to the toilet he faithfully stands outside the door and waits for me.”

When van Amstel raises his hand “Piet” jumps onto his finger, that’s how tame he is. Van Amstel is indeed proud of his pet.

We loose van Amstel

For a long time now, the sergeant has not been with us. He suddenly became insane and they locked him up in prison. Living like this became too much for him. He could no longer cope with the stress and being homesick. The hardship experienced on De Ruyter and the suffering which followed had broken his spirit. A small difference of opinion with the Major appeared to have triggered a total nervous breakdown. 

That evening we reminisce around a forty-watt lamplight about our recent experiences and the uncertainty that still lies ahead, until I suggest that we take a short walk before going to sleep. Hans, Herman and Anton also feel in the mood for this. Whilst getting ready to go out, I roll a cigarette and light it up.   

 “Hey, Hey Rembrandt,” warns Anton. “You don’t want to go outside without an ashtray, do you?” I turn around and look at him surprised.

“Is this some kind of joke or what? Who in their right mind walks outside with an ashtray in his hand?”

“That’s the order of the Jap. Anyone who walks outside in the street smoking must carry an ashtray in his hand. In this civilised world one may not at any time throw ash on the street. The same applies to cigarette butts.”

“Ridiculous.” I answer. We all have a good giggle about it, but the law’s the law and so we all walk up the street with an ashtray or something similar. The street is  full of strollers who want a bit of fresh air before bedtime. It’s dark because there are no street lights other than the ones at the small churches…. Here and there a Jap will suddenly appear from behind a bushy area in search of a victim who does not carry an ashtray. Woe is he who is  caught. His burning cigarette will be extinguished in his face and in addition he’ll receive a hefty blow. 

After an hour we are “home” again and immediately retire to our tampats to sleep. In the middle of the night we are woken up by a strange shouting.

“What’s going on,” asks Herman.

“I think that the sound comes from somewhere behind us, maybe from the cell of van Amstel,” figures Hans. We listen carefully and I then hear van Amstel screaming:

“Jump men, come on men jump! We’re going down!…Here comes another torpedo…Save yourselves. Jump over boooard!!! One…two…now…” A little later it starts again: “Abandon ship men. Everything is up in flames…Jump lads!”

The MPs are alerted and a doctor is summonsed. The cell door is opened and closed again. We hear from others that the doctor together with his assistants have gone inside. In the meantime, everyone stands up. It is difficult to see in the dark. From what I gather, van Amstel is taken away to a specially equipped section of the hospital. He is kept in the mental ward for three weeks, but what happens to him thereafter, we do not know because other matters and the imminent migration absorbed all our attention.  That is how another good human being and a good friend disappear from our lives forever!

A mural creates controversy

For the time, being I continue to work in the malaria combat unit. Every evening I can go home early. It is then that a plan comes to mind to make a drawing on the wall of our sleeping quarters. I draw a big roaring lion standing at the top of a staircase.  I depict myself sitting on its back with a sketch book in my hand, while the Adjudant, our room commander Beuzekom and my five buddies run down the staircase. I make caricatures of their heads. We derive a lot of pleasure from it. Like a runaway wildfire this piece of news spreads through the camp. The Australians and even the English come to have a look until the British camp leadership see the drawing on the wall during an inspection in my absence and order that it be removed. My disappointment is great when, upon returning back to my quarters one day, I find only the vague outlines remaining of my drawing in conte on the wall.

I consider this a humiliation in the same way that we are more or less humiliated by the British every day. The dirtiest jobs are always allocated to the Dutch. We have to clean gutters , take urine away in drums, clean latrines, dig holes in the ground and so on. The British effectively have control of duty assignments. Their officers stand looking on in their neat outfits with a stick under arm…. We all consider this an humiliation we do not deserve. We swallow this bitter pill but will never forget it.

 

Before we leave – our last meal

Then the day arrives that we have to leave Selarang. While the Australians and English can still stay on for a while longer in Selarang, we have to move house to the mariners camp which is located on the opposite side. Some of the officers think that they will have to sell their chickens or slaughter them. The six of us decide to buy a chicken that the Stoffels brothers will prepare for us. In our vegetable garden there are still enough leafy vegetables such as spinach. And thus we eat our last meal of rice, vegetables and roast chicken which goes down very well.

On the day of the big move we have to stack everything in piles outside. This is then later loaded onto a dysfunctional truck. Everything including tables, chairs, beds, wooden and steel cupboards are dragged outside. There is no end to the junk that emerges from the apartments and barracks. When everything has been stacked onto the trucks and fastened with ropes, we depart to the other side of the wide road where the mariners’ camp lies and where Superior Bronkhorst is in charge.

Like a real marine he will not allow his leadership style to be influenced by anyone. He does not allow himself to be disturbed by any officers’ corps. He is the boss without question! Not one of our officers can compare with his military competence. He has little time for soldiers who show no respect towards their superiors. For Bronkhorst respect is required for each rank. He is also not in favor of private farms. It is forbidden for newly arrived officers to start chicken farms and use the eggs for their own benefit. As soon as he sees that chickens are brought along, he insists that they be accommodated in a special chicken pen where the eggs can then be distributed to everyone, especially the sick and the weak, when a doctor’s prescription demands it. Strict discipline for him is a priority.

Herman, Anton and I stay together. We find our sleeping quarters in one of the wooden barracks. We have to take turns working in the kitchen, preparing vegetables and so on. Sometimes we have to peel small bananas. We, the living skeletons, sit on chairs around tables peeling bananas under the supervision of a sergeant. Our stomachs rumble with hunger and what we desire is now right under our noses. We peel hundreds of small bananas of less than four inches long. We admire the beauty of these little bananas in our hands. White as cream and what a fragrance! No wonder eyes are peering toward the sergeant from under eyebrows. It is just a question of one tenth of a second…. Should he by chance look the other way, that a Lilliput banana will quickly find its way to one’s awaiting stomach. At a given moment I have two behind my cheeks but dare not swallow or chew. I imagine that the Sergeant is looking my way. Does he suspect something? His attention is suddenly diverted by one of the blokes from the other side of the table which gives me the chance to chew and swallow….

 

As in the past, Hans provides us with entertainment. We manage to rustle up a number of people to set up a fancy fare. We clandestinely get our hands on a duck that immediately charms us. But the little creature has to be slaughtered…. Not one of us has the heart to do this, but Anton, the calm Anton, the gentleman of we four, has no problem doing it…. 

“You’ll have to help Henk; the others have already taken off…. Wait, hold him a moment. I still need a small can to collect the blood . Or don’t you like ‘bloedworst’?” he asks laconically…. I press the duck firmly against my chest. He won’t slip away from me. When Anton returns he sees me holding the creature awkwardly.

“Well done Rembrandt – hold on – it’ll try to get away!”

He first places his can on a chopped off tree trunk, grabs the duck by its head, finds a suitable place with his knife and begins to operate. I feel the shock reverberate through the creature. He tries to escape one more time, but his energy subsides and dies in my hands…. When everything is over I can’t help but feel mean and nasty. 

“Don’t be so sentimental,” says Anton. “Is this the first chicken or duck you’ve eaten which does not have to give up its life? Have you never before thought of the chap who had to cut its head off?” “Come, come,” he says “I’ll pluck and clean him for you.”

The following morning, we attend a special barbeque function. People are busy cooking food that they have either bought or stolen. Firewood is found quite quickly. When the duck is ready, we divide it in fair proportions and enjoy the feast.

“Chew carefully and take your time.” Anton advises us. “This will be our last meal that contains any meat for the time being, so enjoy.”  Herman turns his duck leg around in search of any last piece of meat.

“Did you guys not see a cat running across the field the day before yesterday?” he asks.

“Yes, we did, and so?”

“Well, yesterday he was no longer there.” says Herman.

“What do you mean?”

“Well twenty paces behind me there’s a group of three men busy eating him” … Herman rotates the duck leg one more time and then says:

“That cat wasted much of its short life in this hunger camp. Live meat is not safe anywhere.”

We eat and talk and enjoy the peace. We laugh and discuss everything, except the future that lies ahead of us with a big question mark. Anton teaches us this. He tells us not to dwell on the future but to rather live for the moment – and he’s right. Otherwise it would be difficult to endure, too difficult for many as it turns out.

The big news breaks: We have to leave the camp, this infirmary, and with that the last prisoners of war will have been taken from Changi-Selarang. But where to from here?

Everything is in turmoil. Superior Bronkhorst insists that the officers relinquish their chickens which are then gathered together in a big chicken pen and on his orders, all the fowl are to be sent to the kitchen. There the cook will make preparations for the best meal that we will ever have.  While we are packing all our personal belongings into knapsacks, the cook and his staff are busy preparing this last extended meal.  

He prepares a huge pot of boiling water. Next to the pot is a sawn-off tree trunk and a chair. He sits down on the chair and with a sharp axe in his hand begins to cut the head off each chicken. About five hundred times the axe is raised and chopped into the wooden block and about five hundred chicken heads bite the dust to the right of him.

Every chicken is thrown into the boiling water. It’s the best way to get rid of their feathers as quickly as possible according to the cook.  The entire kitchen staff participates in ‘operation chicken slaughter’. After an hour or so about five hundred plucked chickens are ready for the pot.   In the meantime, the rice is cooked, worked into rice cakes and fried in oil. At about five that afternoon we stand in an orderly queue with a little pan in hand to receive a ration of rice with chicken soup together with a decent chunk of rice cake. Vegetables are also provided. The last available vegetables from the Japanese gardens are shared amongst the Australians and English and the Selarang camp. 

The relocation to Changi-jail

The next day, packed and ready, we begin the great exodus. Where to? We still do not know our destination. Later we hear from one of our officers that we are on our way to Changi-Jail. Large trucks packed to the brim have to be pulled, twelve men in front, eight men at the sides and who knows how many pushing at the back. The second great exodus has begun.  

We say farewell to Changi-Selarang, the large camp where we, to a certain degree, were allowed a large dose of freedom to attend readings and concerts and where we could attend church and listen to the sermons of our pastor. Changi-Selarang was but an entrance foyer for many where the devil welcomed us and gave us temporary freedom of movement. Changi-Selarang where food rationing was slowly but surely reduced and hundreds of men died from dysentery and malnutrition, where men were taken away never to be seen again. Changi-Selarang, the large labour camp used for the building and completion of the nearby airfield. What will the future hold for us?

We walk for hours until a large grey building comes into view. Behind a high grey concrete wall with tower guards at the corners and small square barred windows is the Singapore prison, designed to accommodate 900 criminals and which now becomes the home for 2000 prisoners of war. Before us, Australians and English had previously occupied this building.

A large steel gate is opened and we then make our way to a large square courtyard where we are allocated the basement and the first floor. Later we will all move to the first floor. In front of the high windows to the left and right are iron cross bars. The floor is made of cement, cold and a grim grey color and just as bare as the walls. The noise of hundreds of hobnailed boots resonating through the corridors and steel staircases drives one crazy…. It is difficult to understand one another. Some of us take a walk up the steel staircase to look for a place in a yet unoccupied cell. We spread our sleeping mats across the bare floor where we will have to lie next to each other cheek by jowl.   

After I tidy my place a little and make room for my necessary stuff, I look for the showers. Fortunately, six shower cubicles are located not so far away and opposite them are the latrines. The urine is collected in drums and stored for use in hospital gardens and other places for the spraying of vegetables. The smell from the latrines permeates everything. The wind blows continuously through all the windows and the chill from the cement floors is certainly not beneficial to our health.

I discuss the matter with Hans and Herman because I don’t think I am going to last long here. 

“I don’t know how long the war will last but I’ll soon loose my hearing and use of my hands. If I have to endure this noise for a couple more weeks I’ll be as deaf as a doornail,” I tell my comrades.

I step outside to see people busy disinfecting their blankets and clothes in the sun.  Further on others are busy knocking bugs out of their shoes to kill them in the hot sun. Thousands die this way and it only takes a few seconds.  It is advisable to stay next to one’s washing resulting in many standing guard at their wash lines. 

The first few days in our new residence is allocated to organising and dividing men into work groups mainly for the kitchen, hygiene and of course, policing duties . There is a great need for nails and rope with the result that small factories begin to produce these items. But it also brings with it unbearable noise. That’s why I am now on my way to see a doctor to find out whether he can help me find another place of refuge.

When it is my turn to be admitted to see the doctor, I tell him that I am on the point of a nervous breakdown and am beginning to consider suicide. …The last issue  mentioned is of course a little overdone, but the doctor nevertheless discusses it with me thoroughly.

 

[Page missing]

 

 “but that I also replace with very thin copper wire, as thin as horse hair.” Resin was the easiest. There are enough trees .

 I smelted very small pieces together and overall felt very satisfied that I’ll at least still be able to play my instrument.           

“Pretty smart, but how do you rehearse then?” I compliment him.                  

“Well that’s the most difficult of all. I try to do this in the cell when no one is around. I lock the door and you don’t hear a sound from outside. But now that you’re joining me, I think the space is too small for me. I’ll try to find an empty cell elsewhere. How do you earn a living?” he asks. “We all have to work at something to pay our way!”

Then I tell him my story which he also finds very interesting.

By the time the third man comes in, it is just about time to eat. Again we stand in line for the meager rations with pan in hand. I make a habit of not eating everything at once. I hide the desert which consists mostly of rice cake, in my knapsack for later consumption when my stomach begins to rumble.

A few days later Kees finds a cell and  I eventually manage to find a separate cell on the top floor.

For six months, I occupy these cells and I must say am quite satisfied with them. With the door slightly ajar one doesn’t hear a sound from outside, providing me with the opportunity to sit quietly and draw or read a passage from my pocket Bible.

 

Another mural , more controversy

For the sake of change I make another  drawing on the wall . It is no longer possible to use water colour, but I still have bits and pieces of conte at my disposal. But what about the military police, will they make it difficult for me here? 

I start to sketch a group of emaciated prisoners of war standing at a booth wanting to buy something with counterfeit money.  To the right in the foreground stands a big fat MP with a stick at hand to ensure that order is maintained.  The stark contrast between the living skeletons and the fattened policeman is highly apparent . It is a pity I don’t have a little colour to cheer up the images. Then my eyes happen to fall on a dark spot on the floor, slowly moving towards the wall. On closer inspection I see it’s a bug. Now I’ve found the solution. I’m after its blood after all! With a couple of artistic maneuvers, I let the blood land in the eye of the policemen. A second blood-bearer is found to decorate the other eye. This is a masterpiece I think to myself. Worthy of the name Rembrandt!

On the opposite wall I draw another scene from the fabric of prison life, also not very flattering of the MPs, with emaciated characters who in their own way clandestinely try to prepare a pot of food. Not long afterwards people come to have a look at my drawings and of course an MP as well. He is very angry. It is an insult to the authoritie,s he says.

“What authority?” I ask him. “The police authorities? You don’t have any authority,” I say again. “It’s the camp command who exercises authority and it’s the only one you can uphold. So, what’s with this? There’s no harm intended. It’s a cartoon, nothing more, the type you’ll find in newspapers of all civilised countries! After all you’re not undernourished are you ? The police must be capable of carrying out their duties and that’s why you receive better food than we do. Did you choose the MP job to remain underfed or did you take the job to get more food?” He did not answer. And so, the drawings can remain where they are…      

We loose another friend

Not long afterwards I begin to have trouble with my toe. I start to experience unbearable pain under the nail of my right big toe.  It gets inflamed and throbs incessantly. This means hospitalisation where, under sedation of chloroform, the nail is removed. It is a great relief to not have pain any more. While I pop here and there into the wards, I hear someone softly call my name. I look around at the bed where the voice comes from and see a sickly man looking at me. His lips barely move as he softly says:

“Do you still remember me Bolle?”

“No,” I reply.” I don’t think I know who you are.”

“It’s me Bennie Versteeg.” He answers.  

“Bennie Versteeg!” I call out. “Of course, I know you. But you’ve changed so much. How are you?”

“I’ve been…very…sick…Bolle. Maybe I won’t make it. Beri-Beri… sometimes heavy fever.”

He stares at me with his large eyes. I can see from  the abnormally swollen head that he’s suffering from the dreaded disease. He reaches out his hand to me and for a while I hold on to him firmly. It’s clear to me that he’s happy to see an old acquaintance. He can barely speak anymore.  

“Take courage, Bennie. We are men and we must remain strong. They will make you better. Don’t be afraid. Maybe everything will still come right.”

That’s how I try to comfort him but it’s clear to see that not much more can be done for him. His lips are cracked and his face is white as chalk…

“Take it easy Bennie. I’ll come and look you up tomorrow.”  

But that is no longer necessary. The same night he passes away, poor fellow. I still remember him from the time we were working at the same printing company, healthy and well. And here I am still around. I reflect long and hard at the passing of this good comrade. I must be careful and look after myself. I’ll have to be vigilant and be aware of any danger and mindful of what I should and should not eat and avoid exposure to harm to the best of my ability. Maybe I’ll get lucky. Bennie was unfortunate not to be blessed with luck…. Physically he was too weak to withstand the sickness and probably had lost the will to live….

This war has been relentless…. Where will it end and how?

 

[Note on the manuscript]
The end chapter of this sad history has unfortunately been lost. It would however appear that the capitulation of the Japanese was not far off. It is also unfortunate that except for the battle of the Java Sea , not one date of any of the events was recorded.

 


Nederlandse versie

Manuscript Henk Brouwer 

Dit manuscript van Henk Brouwer dook in 2012 op bij zijn zoons Menno en Boudewijn, die in Kaapstad wonen. Het manuscript is in het Nederlands getypt en bestaat uit twee delen. In het tweede deel vertelt Henk Brouwer over Changi. Helaas is dit deel onvolledig.

Het manuscript is geschreven na de oorlog. Het heeft de vorm van een autobiografie, met daarin veel dialogen. Mede darom leest het als een roman. Brouwer beschrijft op meesterlijke wijze landschappen, personages, gebeurtenissen en emoties. Zo biedt het manuscript een overtuigend, gedetailleerd overzicht van het dagelijkse leven van Nederlandse krijgsgevangenen tijdens WOII in Zuidoost Azië.

Op het manuscript rust copyright. Gebruik voor (wetenschappelijk) onderzoek is geen probleem, maar wie een deel van de tekst wil publiceren, dient contact met ons op te nemen.

 

DEEL 1

Dit was niet zo moeilijk om het “Ministerie van Overzeese Gebiedsdelen” te vinden.

“Het Plein”, zoals het open vierkant in het hartje van Den Haag kortweg genoemd word, is rondom van de rest van de stad afgesloten door verschillende Ministerieele gebouwen, het Hooggerechtshof, de “Witte Societeit” en nog ‘n paar bekende gebouwen die voor mij vandaag niet zo belangrijk zijn als nu juist het Ministerie van Overzeese Gebiedsdelen. Al deze gebouwen zijn voorzien van ‘n monumentale trap. Dit heeft twee betekenissen.

Die eerste is, dat een monumentale trap de voornaamheid van een gebouw bestempeld. Dit geeft ‘n groot enorm aanzien en waardigheid overeenkomstig die waardigheid waarvoor het gebouwd is. Zo is die grote lange brede trap met zijn beeldengroep op die bovenste platvorm van het hooggerechtshof een lust om te aanschouwen. Dit is iets machtigs, iets groots. Daar achter die beelden en die enorme deuren gebeuren grootse dingen. Maar dit is dan ook het Hooggerechtshof.

Hier moet ik niet wezen. Daarnaast is het Ministerie waarvoor ik een oproep ontvangen heb om vandaag te verschijnen. Ik moet op afdeling militaire zaken zijn. Dus stap ik het gebouw binnen maar was daar ook zo weer uit. Volgens de portier moet ik om de hoek door de poort, dat toegang geeft tot het Binnenhof, en dan linksaf in die uiterste hoek mij melden. Nog steeds in militaire dienst, maar geoorloofd om in burgerkleding te lopen, begeef ik mij naar het Binnenhof, zwaai onder de poort onmiddelijk linksaf. Daar staat een deur open waar voortdurend officieren en burgers in en uit lopen. Ik klamp de eerste de beste officier aan en vraag hem beleefd:

“Luitenant, neem mij niet kwalijk, waar kan ik Kolonel zo-en-zo- te spreken krijgen?”

“Waarvoor is dit?” vraag hij.

“Wel, ik zal vandaag mij orderteken ontvang, ziet u?”

“Dan moet jij hier die deur in gaan, sla reghts af, volg die gang en je zult aan jou reghterhand kamer no. zoveel vind,” legt hij mij uit.

Ik bedank hem vriendelijk en zoek mijn weg naar de bewuste kamer no. zoveel.

Het speet mij dat ik de Luitenant niet gevraagd heb, waarom hij mij met “jij” aanspreekt, terwijl ik toch duidelijk “u” tegen hem gezegd heb. Maar dit kan ‘n militaire beleefdheid zijn waarvan ik nooit gehouden heb. 4 jaar lang heb ik zulke beleefdheden moeten slikken. Ik zal ’t hem maar vergeven. Langs de muur in de gang staan banken, die reeds voorzien zijn van wachtende personen. Als ik de beroemde deur met het nummer vind en open stoot, word ik verwelkomd door ‘n Sergeant, die mij naar de kamer ernaast verwijst waar ik mij eerst moet aanmelden.  Ik bedank hem met 2 woorden, zoals ik dit thuis geleerd heb toen ik nog ‘n broekie was. Trouwens, jij moet altijd beleefd zijn tegen Sergeanten. Die zijn uiterst gevoelig hiervoor, meer nog dan officieren.

Ik meld mij in de kamer ernaast. Nadat ik mijn militaire papieren heb laten zien, moet ik in de gang op mijn beurt wachten. Ik doe zoals mijn bevolen is maar vind helaas geen zitplek. Terwijl ik daar zo half leunend tegen de muur sta, bestudeer ik al die zittende figuren en kan zomaar zien dat zij ook op hun ereteken wachten. Alsof wij niet genoeg gewacht hebben in de afgelopen jaren van krijgsgevangenschap, krijgen wij hier nogeens dezelfde soep opgeschept.

Onwillekeurig maak ik ‘n praatje met een van die stumpers en kom er achter dat allemaal van Indonesië komen, maar dat ik geen van allen ooit tevoren ontmoet heb. Indonesië is ook zó groot en daar zijn zóveel kampen geweest, dat ik mij daar niet over behoef te verwonderen. Maar toch zou het wel prettig geweest zijn als daar tenminste een van mijn kameraden bij geweest was.

Voor de rest van mijn tijd verveel ik mij door naar de deuren te kijken waar mensen in-en  uitgaan. Dan weer observeer ik de muren en als ik daarmee klaar ben bestudeer ik weer al die wachtende koppen. Eindelijk komt ‘n Sergeant uit de Kolonels-kamer, noemt ‘n serie namen en verzoekt om hem te volgen. Mijn naam is daar niet bij. Nu krijg ik kans om te gaan zitten en rustig mijn beurt af te wachten. Als na een tijdje diezelfde groep weer uit de Kolonels-kamer stapt, verschijnt de figuur van de Sergeant met ’n lijst nieuwe namen. En nu hoor ik mijn naam noemen. Ik sta op en betree het heiligdom van de Kolonel. Overigens ’n kale grauwe kamer met niks bizonders aan de muren. Alleen ’n lange tafel waarachter ’n paar gewichtig-doende officieren en onderofficieren, druk bezig met het rangschikken en ondertekenen van papieren voor hen. Ingevulde formulieren worden opgehaald en nieuwe voorraden gebracht. Dan staat de Kolonel op en spreekt ons toe. Zijn redevoering is maar kort, want hij moet natuurlijk bij elke groep hetzelfde zeggen. In ieder geval komt het hierop neer, dat hij namens de Legerkommandant, de Regering en Hare Majesteit de Koningin ons hartelijk dankt voor de diensten “den Lande bewezen”, gevolgd door de overhandiging aan elk van ons van ’n ordeteken in de vorm van ’n zogenaamd lintje, dat bestaat uit ’n klein stukje oranjekleurige stof van goede kwaliteit, bevestigd om ’n stukje metaal van ’n duim lang ongeveer. Op dit oranje prijkt iets van groen dat op ’n blad lijkt. Aan de achterkant is ’n speld bevestigd, zodat ik het op mijn revers kan vastpennen. De Kolonel drukt ons elk de hand.

“Ik dank u vriendelijk, Kolonel,” zeg ik beleefd. “Maar moet ik nog voor mijn medalje wachten?”

“Nee,” zegt hij vriendelijk terwijl ’n flauwe glimlach om zijn mond verschijnt als bewijs hoe stom mijn vraag is. “Dit is niet nodig. Dit is jouw ereteken, Jij moet dit maar op jouw borst spelden wanneer jij wilt. Die medalje kan jij kopen.” Hij noemt mij de prijs.

“Ik zal daar later op terugkomen, Kolonel,” antwoord ik. Ik groet hem met ’n buiging zoals ik dit van de Jap geleerd heb en verdwijn door de deuropening de gang in en vandaar naar buiten. Eenmaal op het Binnenhof bekijk ik mijn ereteken nogeens goed, draai het om en om en zie in mijn verbeelding alle officieren met hele rijen lintjes op de borst voorbijgaan. Elk lintje vertelt ’n geschiedenis. De een zegt hoe dapper hij geweest is tijdens de slag bij Tubruk, de anderen vertellen iets van het Midden Oosten, Italië, Burma en nog zoveel andere slagvelden. Maar dit kleine ding zegt voor mij niets bizonders. Niets dan misschien, dat ik in het Oosten “den Lande ’n dienst bewezen heb”. En dan die bewuste medalje? Die moet ik maar kopen, zei de Kolonel.

“Maar ik heb den Lande geen dienst bewezen,” zeg ik zo hardop. ’n Voorbijganger kijkt om. Ik voel dat hij mij lang blijft nastaren. “Wat heb ik dan wèl gedaan? Ik heb gewacht tot de vijand komt en als dit op schieten aankomt, heb ik geen schot gelost. Integendeel, ik heb mij zomaar overgegeven. Op kommando tenminste. Ik heb dus geen moord op mijn geweten. Daar heb ik geen kans voor gehad. ’n Held ben ik dus op het slagveld niet geweest. Wat doe ik dan met dit lintje?”

Terwijl ik mijn schouders ophaal en het ordeteken in mijn zak laat verdwijnen, stap ik verder het Binnenhof op. Zo nu en dan sta ik stil, schud mijn hoofd en mompel zoiets als: “Nee, nee, dit is niet recht. Of jij nu vecht of niet, schiet, moord, brandsticht, steel, jou leven waag voor anderen of helemaal niets doet, JIJ krijg ’n ereteken. Diezelfde ereteken die ook door die officieren worden gedragen die hun sterren hebben weggegooid omdat zij bang waren. Maar wat van die tijd in de verschillende krijgsgevangenkampen, toen ik 4 keer bijna gekrepeerd ben van honger en dorst en ziekten? Wat van die martelingen, ontberingen en ellende? Wat van die vernederingen die ik moest doorstaan? Wat van die geloof in God en de Bijbel die mij door het vuile slijk van onbeschaafdheid gered heeft? Heb ik geen dysenterie, malaria, berri-berri, neuritis en schurft gehad? Ben ik dan niet blind geweest? Is dit ereteken dan alleen bedoeld voor de helden op het slagveld? Kom, kom, Kolonel. Jij doet jouw plicht dat jou is opgedragen. Maar die daar aan de top staan, boven jou, hebben zij enig besef gehad van wat wij, arme drommels, met mekaar geleden hebben? Met mekaar en voormekaar? En is dit de beloning?”

Ik sta even stil. Het beste is om maar alles te vergeten. ’n Nieuw leven staat voor de deur. Vergeet maar wat geweest is en praat er niet meer over. Dan steek ik het lintje nog dieper in mijn binnenzak, vastbesloten dit nooit te dragen. Ik zal de herinnering in mijn hart bewaren, ’n herinnering aan al die dapperen, die kans gezien hebben om 3½ jaar van mensontering onder de Jap te overleven. ’n Herinnering aan die dapperen die met het woord “Moeder” op hun lippen gestorven zijn. Ik wil die herinnering voor mijzelf behouden aan al diegenen, die met levensgevaar voedsel in de kampen gesmokkeld hebben, die volteringen en amputaties zonder verdoving doorstaan hebben. Ik zal die herinnering bewaren zoals het ’n Christenmens behoort, gedachtig aan de Prediker die bereid was door hetzelfde vuur van ellende en bespotting door te gaan. Alleen het kruisigingsproces is niet altijd hetzelfde geweest. Voor de meesten was de dood verschillend, maar voor sommigen net precies ’n kopie van het tragiese gebeuren dat wij uit het Bijbelverhaal kennen. Ook deze mensen zijn levend gekruisigd en daarna vermingd. Maar laat ik hierop niet verder ingaan. Ik leef en honderden van ons genieten dit voorrecht.

Ik probeer het te vergeten, zoek ’n tramhalte op en wacht op ’n vehikel dat mij naar Scheveningen brengen zal. Van de eindhalte wandel ik naar de Boullevard op zoek naar ’n rustig plekje, waar ik ’n kop tee  op mijn gemak kan drinken en genieten van de vrijheid dat mij op ’n schenkbord word aangeboden. Dit vrijheidsgevoel is voor mij nog zo vreemd. In dit land van het noorden, waar de lucht zwaar en dik is en de grijze wolken opgepakt het grootste gedeelte van de blauwe lucht bedekken, waar het altijd waait en de zon maar schaars schijnt, haal ik diep adem. Als ik eindelijk ’n stoeltje gevonden heb en de kelner mij de bestelde tee  komt serveren, geloof ik nog steeds niet dat hier eenmaal Duitsers geweest zijn, die misschien aan dezelfde tafels genoten hebben van de spelende golven van de Noordzee. Ik kan mij niet indenken, dat in deze rustige omgeving ’n ander volk van over de grenzen de vrede in dit kleine land verstoord heeft. 20.000 KM hiervandaan, in de gloeiende hitte van de verzengende zon, heb ik moeten leven onder ’n Oosters volk dat in wreedheid misschien niet onder deed van de Nazies. Merkwaardig genoeg komen de laatsten ook uit het Oosten, maar dan het Oosten van onze grens. Ik tref het vandaag bizonder goed. Het is mooi weer, voor Holland zelfs bizonder mooi weer. De zon schijnt en daar is maar weinig wind.

Terwijl ik zo mijn gedachten laat gaan, hoor ik achter mij mijn naam noemen. “Hallo, Rembrandt,” zegt die stem. Ik draai mij om en kijk recht in het gezicht van mijn seksiekommandant.

“Majoor Aalbersen,” roep ik luid. “Jij hier? Hoe is het mogenlijk.”

“Diezelfde, zoals je ziet. Kan ik maar aan jou tafel komen zitten?”

“Natuurlijk, kerel. Pak ‘n stoel.”

Wel, wel, waar heb jij al die tijd gezeten?” vraagt hij. “Ik heb jou gemist vanaf de treinreis van Soerabaja naar Batavia.”

Ik vertel hem in grote trekken mijn wederwaardigheden. Toen ik klaar was met mijn verhaal begint hij met de zijne. Hij is in Java achtergebleven wegens gezichtsstoring dat hem lange tijd in het hospitaal heeft doen belanden. Op het laatst was hij volkomen blind. De dokter heeft gezegd dat er maar een uitweg mogenlijk was, ´n operatie. Maar dit durfde hij daar niet te doen.

“Als de oorlog voorbij is,” waren zijn woorden, “… zal het in Nederland moeten plaatsvinden.” Dan kijkt de Majoor mij recht in mijn ogen aan. Nu zie ik het duidelijk. Ik ontdek in elk oog ´n klein helder vierkantje. De rest van zijn ogen is dof en glansloos.

“Jij bent door het oog van ´n naald gekomen, Majoor,” zeg ik zo. “Nou, ik ben ook blind geweest, maar dit heeft gelukkig niet lang geduurd.”

Wij praten zo nog ´n poosje door totdat het tijd geworden is om op te stappen. Wij nemen hartelijk afscheid van mekaar, niet wetende dat dit de laatste keer zal zijn dat wij elkaar ontmoet hebben. Ik zie hem nog gaan, die lange Aalbersen, mijn seksiekommandant van Menari, die levenslustige man van wie allemaal gehouden hebben en voor wie wij zonder uitzondering door het vuur hadden gegaan als hij het bevel daarvoor zou gegeven hebben.

Dan speelt het door mijn hoofd: Sergeant-Majoor Aalbersen, later gepromoveerd tot Adjudant – – Menari, het fort, daar waar mijn loopbaan als soldaat van het Koninklijk Nederlands-Indiese Leger begonnen was – – Menari, mijn eerste krijgsgevangenkamp.

 

 

VOORSPEL

 

Kapitein Durandt draagt de bijnaam “kapala banteng”, het Maleise woord voor wilde buffelkop. De beroepssoldaat heeft hem zo gedoopt en zo is hij dan ook aan ons voorgesteld op die eerste dag van onze kennismaking met Menari, het bekende fort ten Noorden van Soerabaja, waar ik mijn militaire loopbaan begonnen ben. Ik heb geen officier gekend bij wie ´n bijnaam zo goed zijn persoonlijkheid, karakter en figuur vertegenwoordigt als deze Kapitein Durandt. Hij is niet groot van stuk maar breed gebouwd met ´n korte nek op ´n bonkige romp waarop ´n wilskrachtige kop prijkt. Zijn scherpziende blougrijze ogen  zijn altijd half toegeknepen door dikke oogleden en zwaar behaarde laaggetrokken wenkbrauwen. Zijn korte stompe neus en brede liploze mond met de altijd neerhangende mondhoeken, de korte kin en scherpe plooien op zijn voorhoofd, verraden het zware leven dat hij tot zijn beroep gekozen heeft. Hij is ´n sterke persoonlijkheid met ´n vaste onbuigzame wil waar hij nooit of te nimmer van afwijkt. Zijn stem is scherp, hard en duidelijk. Niemand zal ooit kunnen zeggen: “ik heb u niet verstaan, Kapitein.” Hij zal zich beslist schuldig maken aan ´n onwaarheid waar hij nooit onderuit zal komen, om de eenvoudige reden, dat dit nu eenmaal ´n aangenomen feit is. Daar valt niet en nooit over te twisten. En dit weet hij. Hij praat niet veel, maar als hij iets zegt is het genoeg om hem te verstaan. Als hij voor jou staat, verwacht jij niet veel goeds. Dan kan jij maar in jou verbeelding de horens van een buffel op zijn benige schedel naar voren zien uitsteken. Dan rollen de wilde ogen onder de zware wenkbrauwen en dan begint zijn stem te brullen als die van ´n wilde buffel.

De eerste keer dat ik hem ontmoet heb was, toen wij op weg waren naar de telefooncentrale, waar wij die nacht wacht moesten lopen. Ik herinner mij dit nog goed als de dag van gisteren. Het is de moeite waard om dit even te beschrijven:

Wij lopen uit de pas, in ´n onderlinge conversatie gewikkeld, met de Sergeant voorop. Wij zijn maar Landstormers, een benaming voor opgeroepenen voor militaire dienst, burgers dus in uniform. Onze kennis van militaire zaken, verplichtingen en discipline is maar matig. De oefeningen, die wij allemaal moesten ondergaan, zijn ongetwijfeld van groot nut geweest. Maar wij hebben het meer als ´n avontuur beschouwd, lachten om mekaars stommiteiten en namen het niet zo serieus op. Wij zijn immers maar burgers en geen militairen. Wij hebben van de “beroeps” dus nog veel te leren. Hoe het zij, de arme Sergeant heeft niet het vermoeden gehad dat juist om de bocht de Kapitein van de andere kant komt aanlopen. Hij heeft en is toen stelling gaan innemen. Niet zodra wij om de bocht de Kapitein zien staan, houden wij op met praten en doen moeite in de pas te lopen. Dit was ´n gesukkel van jewelste. Kapitein Durandt heeft het natuurlijk onmiddelijk gezien. Als onze troep hem voorbij loopt, draait de Sergeant zijn hoofd naar rechts en salueert. Automaties doen wij hetzelfde, behalve dat een enkeling de stommiteit uithaalt door het militaire saluut te brengen. Oh, wat ´n verschrikkelijke fout was dat.

“Sergeant,” brult de Kapitein. “Halt!”

“Seksie, halt,” kommandeert de Sergeant en wij staan de een na de ander stil. Wij hebben nog nooit zo perfect stilgestaan als op dit moment, al was het alleen maar om de Sergeant uit zijn benarde positie te redden. Nu draait onze Sergeant met ´n kwartslag om zijn hakken om, salueert correct, staat stokstijf stil en kijkt de Kapitein recht in de ogen in afwachting van wat nu gaat gebeuren. Kapitein Durandt salueert terug en dan zegt hij met ´n flijmscherpe duidelijke stem:

“Wij zijn in oorlog, Sergeant. Wij m a r c h e r e n  naar onze posten, verstaan?”

“Verstaan, Kapitein.”

“Morgen, na afloop van jou dienst, meld jij jou voor kompiesrapport.”

“Jawel, Kapitein.” Ik zie de Sergeant bleek worden. Dan draait hij model om, nadat hij eerst op ´n even correcte manier de militaire groet gebracht heeft. Wij marcheren foutloos en zwijgzaam voorwaarts, totdat wij op onze bestemming zijn. Als wij dan halt en front maken, zegt de Sergeant:

“Zie jullie, dit is nou de “kepala banteng.”

Dit voorval kost de arme Sergeant 2 dagen provoost, dit is opsluiting in ´n klein vertrek met ´n kaal bed achter ´n traliedeur van dik rond onbuigzaam ijzer. Daar kan hij over zijn zonden nadenken.

De bullebak, ijzervreter, met 3 sterretjes op zijn kraag, is onze Kommandant van fort Menari. In zijn optreden doet hij mij onwillekeurig denken aan de Plaatselijke Kommandant van Soerabaja, die ons zo mooi heeft toegesproken toen wij allemaal op de vrachtauto´s gestaan hebben, klaar voor vertrek naar dit fort. Wat heeft hij ook weer gezegd? O, ja. Dit waren zijn laatste woorden:

“Mannen,” zei hij. “Wij moeten dit land verdedigen tot de laatste man en elke meter grond. Verstaan? Elke meter grond. Leve de Koningin!”

Dan gaan 200 bamboehoeden de hoogte in en galmt het nog lang na over het landschap: “Leve de Koningin!!”

 

 

FORT MENARI

 

Dit is maar ´n klein dorpje dat geplant is op ´n delta, tussen 2 uitmondingen van ´n grote rivier ten Noorden van Soerabaja. Het ligt recht tegenover het grote eiland Madoera. Het is hier, dat de Straat Madoera en de Javazee mekaar ontmoeten. Van de kust af is dit beboste eiland met zijn witte vuurtoren duidelijk te zien. Tenminste als de zon schijnt. Maar nu, in de Westmoeson, hangt er ´n grijze waas van vochtige lucht voor. En als het eenmaal begint te regenen verdwijnt het eiland kompleet. Met goed weer kunnen wij de klapperbomen boven de kustlijn zien uitsteken. En ergens daarachter is ´n ander fort in het oerwoud verscholen.

De bevolking van Menari bestaat uit ´n handjevol garnalenvissers en melaatsen. Daar is maar weinig van die laatste groep, maar jij schrikt toch als jij een ontmoet zonder neus en grote ogen. Sommigen van deze bewoners hebben akelige zweren op hun benen. Onze “katjong”, die de badkamers en toiletten dagelijks moet schoonhouden, is er een van. Ik schat hem op 14 jaar.

De inheemse bewoners van Menari zijn maar arm. Zij leven in kleine bamboe huisjes die zij zelf gebouwd hebben. De daken zijn bedekt met droge blaren, kunstig over elkaar gelegd en volkomen waterproof. Deze dakbedekking noemen wij “atap”. De wanden zijn van gevlochten bamboe. Zo´n huisje bestaat uit een voorkamer en een of twee slaapvertrekken. De vensters zijn open. Daar is dus geen glas voor. Boven de vensters is een soort afdak gemaakt, dat dient als luifel om de zon of de regen af te weren. Het is aan de bamboe wand, boven het raam, met bamboe scharnieren bevestigd en omhoog gehouden met een stok dat op de vensterbank rust.  Als de regen te veel naar binnen slaat, word de luifel dichtgeklapt. De verlichting bestaat uit kleine petroleumlampjes en is maar zwak. De keuken is buiten. Het neemt maar een klein gedeelte van het erf, dat rondom elk huisje is, in beslag.

Dit soort bamboe huisjes staan in kleine groepen bij mekaar. Zo´n groep noemen wij dan de “kampong”. De kampong ligt ongeveer in het midden van het eiland. Hoenders, honden en katten en een enkele geit, lopen vrijelijk rond. `n Paar alleenstaande huisjes staan aan de waterkant bij de zee. Daar leven de garnalenvissers met hun gezinnen. Al deze kleine huisjes zijn omringt door reusachtige bamboes die in bundels of “stoelen” waaiervormig omhoog schieten en eindigen in een vlechtwerk van miljoenen  dunne takjes, waaraan lange puntige blaren in massa´s naar alle kanten neerhangen. Door deze verspreiding ontmoeten de blaren van de nabije bamboestoelen mekaar en vormen een natuurlijk en ondoorzichtige schaduw, waar schaars een zonnestraaltje speels doorheen kan gluren. Geen wonder dat het beslist onmogelijk is om vanuit de lucht enig levend wezen te bespeuren.

Aan de landzijde eindigt het bos in een paar stukken wild land, waar de natuur naar willekeur met gras en laag struikgewas speelt. Het grootste open stuk is ons sportterrein, in de volksmond “aloon-aloon” genoemd. De andere open stukken zijn te vol begroeid met laag struikgewas om voor ons van enig nut te zijn. Hier word het struikgewas groter naarmate dit de bosrand nadert. Wild gras dekoreert de enkele paadjes die kris-kras door het landschap lopen, hier en daar zelfs door lange overhangende grashalmen overdekt.

Aan de kustrand daalt het hoogland plotseling af in kale modderpoelen, van elkaar gescheiden door hoge eenmans paadjes. Een enkel pad is wat breder gemaakt, maar dit leid naar plekken die veelvuldig bezoek verwachten. Deze modderpoelen noemen wij “tambaks”. Bij hoogtij lopen de tambaks volkomen onder en bij laagtij zijn zij dan ook volkomen droog. De door de hete zon gebarsten oppervlakten vertonen tientallen gaten van ongeveer 5 cm in doorsnee, waar de moddervissen hun schuiling gevonden hebben, totdat deze weer onder water komen te staan. Daar waar de bosrand eindigt beginnen de tambaks met hun uitloop naar de zee.

In het midden van dit eiland, niet ver van de kampong, is ons kampement gelegen, volkomen gekamoefleerd door natuurlijke begroeiing. De verschillende seksies en verdedigingsonderdelen zijn zó van elkaar  gescheiden en achter bomen en struiken weggestoken, dat zij onderling niet te zien zijn. Daar is de Kommandogroep, de kantine en het hospitaal, de keuken en de half in de grond verstoken telefoon-en elektriese centrales. De seksies zijn in groepen van 4 barakken ondergebracht. Zij staan niet langs elkaar, maar op ongelijke afstand tussen de bomen. Elke barak kan ongeveer 50 man herbergen. Iedere seksie heeft zijn eigen badkamers en toiletten. Insluitende de “beroeps” en de inheemse militie, telt het gehele garnizoen nog geen 1000 man.

Goed aangelegde grindpaden verbinden al die verschillende onderafdelingen met elkaar. Zo hier en daar dwaalt een zijpaadje van de hoofdweg af en verdwijnt dan kronkelend in de duisternis van het oerwoud. Soms ontmoeten wij ´n treintje dat ons dagelijks voedsel in bakken en mandjes naar alle windstreken vervoert, met de keuken als uitgangspunt. De lokomotief word aangedreven met samengeperste lucht. Er is dus geen rook dat haar bewegingen vanuit de lucht kan verraden. Op het eiland zijn maar weinig vruchtbomen. Klapperbomen zijn maar schaars aanwezig. Wel zijn er pisangstammen zo hier en daar in groepen te vinden, maar toch ook niet in zo´n grote hoeveelheid, dat de bevolking hiervan genoeg kan plukken voor zijn levensbehoeften. Rijst groeit hier beslist niet. Dit word van vèrweg gehaald. De bevolking leeft hoofdzakelijk van vis, die uit de rivieren en de zee gevangen worden, ´n beetje ketella (een wortelsoort) en een handvol rijst.

Aan de rand van het eiland, dicht bij de kust, zijn laag gebouwde gewapend betonnen pilboksen de getuigenis van de voorste verdediginglinie. Zo´n pilboks is niets meer dan een machinegeweernest. Tussen de pilboksen en de bosrand liggen de tambaks open te blakeren in de zon of verdronken onder het water van de zee.  Meesterlijk weggestoken achter hoge struiken loeren de zware mitrailleurs. Dieper in het land zijn de kanonnen en luchtafweer opgesteld. Het zal voor ´n oningeweide niet gemakkelijk zijn van binnenuit enige verdediging op te merken. Mitrailleursnesten en loopgraven zijn kunstig weggestoken. Tientalle malen ben ik er voorbij gelopen voor ik er een ontdekte. Kanonnen zijn zo weggestoken en gekamoufleerd, dat zij op 20 meter afstand moeilijk zijn waar te nemen.

Aan de zeekant is ´n inham waar ´n havenhoofd gebouwd is dat alleen geschikt is voor motorboten en roeiboten. Voor bootjes die de rivieren komen afzakken zijn natuurlijke aanlegplekken, volkomen verscholen onder overhangend groen van bomen en struiken.

Recht tegenover onze barakken staan ´n paar kamponghuisjes waarvan een in ´n soort “warong” (eethuis) is omgeschept. Een echte warong heeft zitbanken buiten met of zonder tafels, waar de bezoeker zijn portie rijst met vis of stukjes vlees en ´n beetje groente in ´n pisangblad krijgt opgediend. Hij kan dit maar met zijn vingers gaan eten, want een mes en een vork worden niet geserveerd. Als je eraan gewend bent, is dit niet zo moeilijk om met je duim een hapje rijst over de drie voorste vingers in je mond te schuiven. Maar deze warong heeft geen banken buiten. Loop door de deuropening maar in en ga ergens zitten waar ´n stoel of bank staat. Daar is ook nog  ´n tafel voor diegene die daar gebruik van wenst te maken. Het vertrek is donker en bezwangerd met rook van cigaretten en pijptabak en van zoete geuren. Vergeet maar gerust hoe jij dit thuis gewend bent en bestel ´n bord nasi-goreng, gado-gado, satee kambing of andere inheemse dan kompieskost.

Voor mij is die hele vertoning maar een onsmakelijke bezigheid. Uit nieuwsgierigheid heb ik deze warong een paar maal bezocht, maar daar is het ook bij gebleven. Voor zekere Indo-Europeanen is dit juist de plek van intieme gezelligheid, waar zij zich volkomen tuis voelen. Elke avond is het daar vol van deze gasten, waarvan het merendeel gewend is aan ´n dergelijke omgeving en liever hun konversatie in Maleis of Javaans voeren dan in Nederlands. Wij blanken hebben ons nooit in hun midden op ons gemak gevoeld en vermijden dergelijke gezelschappen zoveel mogenlijk. Maar hier in het kamp, met al die verschillende groepen, worden wij min of meer gedwongen om dit soort degeneratie te aanvaren als ´n deel van onze samenleving. Alleen moeten wij onszelf beheersen om niet dieper in de moeras weg te zakken. De inheemse militie staat echter helemaal op zichzelf. Daarmee komen wij nooit in enig kontakt.          

Op de eerste dag van onze aankomst is ons een barak toegewezen dat ruimte bied aan ongeveer 50 man. Hier heb ik mijn “krib” uitgezocht. Aan weerszijden van de barak staan ijzeren bedden, twee op mekaar. De mijne is helemaal links achter op de eerste verdieping, om het zo uit te drukken. Tussen de bedden, in het midden van de barak, staan de geweerrekken. De “Kamerkommandant”, meestal ´n sergeant, heeft ´n bed alleen met ´n tafel voor eventuele administratie die hij af en toe heeft te doen.

Ik heb mij inmiddels ontdaan van mijn militaire uitrusting, mijn geweer in het rek geplaatst, mijn ransel op bed gegooid en mijn kraag open gemaakt. Toen ben ik weer naar buiten gegaan.

Op het ruime voorerf staan lange houten tafels op schragen waaromheen houten opvouwbare banken voor diegenen die daar gebruik van willen maken. Het is hier aan deze tafel dat wij met elkaar kennis maken. Het is hier, aan diezelfde tafel, dat ik voor het eerst beroeps-sergeant Hans Vermeulen van de 2e seksie ontmoet heb.

Ik zie Hans daar nog staan met zijn vriendelijke lach over zijn jong stralend gezicht. Altijd opgewekt en met ´n enorme woordenschat openbaart hij zich als organiseerder van de afdeling Ontspanning en Ontwikkeling, zonder meer O en O. Hij is de leider van een kabaretgroep, die hij zelf heeft opgericht en waarvoor hij nu naar mensen zoekt, die op artistiek gebied van dienst kunnen zijn om de soldaten van het kamp van tijd tot tijd op te vrolijken. Hij wil binnen 14 dagen een uitvoering in de kantine geven. Zo op het eerste gezicht heb ik niet veel vertrouwen in zijn opvatting van “kleinkunst” omdat een beoefenaar van dit soort vermakelijkheid een goed geschoolde achtergrond van voordrachtskunst moet hebben naast zijn persoonlijke kwaliteiten. Ik wil daar het mijne van weten en begin hem te ondervragen. Ik stel mij aan hem voor en vertel hem van mijn ervaringen op het gebied van toneel, muziek en schilderkunst. Ik vertel hem dat ik, behalve de tekenstift en schilderskwast, ook nog het klavier kan bespelen.

“Net de man die ik nodig heb,” zegt hij. Wij hebben buitengewoon gezellig met elkaar gepraat en uiteindelijk samen een programma opgesteld, dat de moeite waard is om naar te luisteren. Gedurende de repetities heeft Hans zich geopenbaard als een uitmuntend conferencier en in niet mindere mate als een heldere liriese tenor. ´n Goede muziekkenner zal moeten toegeven, dat hij wat meer scholing onder deskundige leiding dringend nodig heeft. Dit heb ik hem dan ook openhartig gezegd. Wonderlijk genoeg beaamt hij dit.

“Ik denk dat wij elkaar gevonden hebben,” zegt hij.

“Ik denk daar net zo over, Hans,” zeg ik. “Wij moeten hiermee voortgaan. Dit houd de mannen bezig en versterkt de vriendschap.” ´n Brede glimlach op zijn stralend gezicht bevestigt mijn verzekering.

De eerste opvoering zal plaatsvinden op de dag vóór Kerstmis. En de 2e Kerstdag zal dit herhaald worden. Op het grote erf naast de kantine hebben wij ´n klein podium gebouwd, breed genoeg voor 8 man. ´n Trekgordijn voor, ´n eenvoudige dekoratie achter en ´n paar zijstukken rechts en links, waarachter wij kunnen wegkruipen als dit nodig is, hebben niet veel moeite gekost om te maken. Voor het toneel hebben wij de stoelen en banken uit de kantine geleend en netjes gerangschikt, aangevuld met stoelen en banken uit het hospitaal.

Het is van geen belang het programma uitvoerig te beschrijven. Trouwens, ik kan mij daar niet veel meer van herinneren. Wat ik wèl weet is, dat Hans het sukses gehad heeft dat hij verdiende. Het was in een woord, daverend. Zijn manier van optreden, de vlotheid waarmee hij zijn grapjes en kwinkslagen lanseerde, zijn zangnummers, ´n lust om naar te luisteren. Daar was echter èèn ding waar ik nooit ´n oplossing voor gevonden heb. Hoe komt deze geboren en getogen Utrechtenaar aan zijn Amsterdams accent? Twee uitermate verschillende dialecten.

Weer rustig en alleen op mijn dubbeldekker, heb ik lang aan hem liggen denken. Hij is toch maar ´n “koloniaal” met de rang van korporaal. Eigenlijk geen stand voor mij. Toch is hij een fijne vent, een beetje boers in zijn spreken maar niettemin een kerel uit één stuk. Een gevoelsmens, om het zo uit te drukken. Iemand die naar jou luistert en jou probeert te verstaan, niet ongevoelig voor de opmerkingen die jij maakt. Hij zoekt kontakt met de wereld daarbuiten, de wereld waarin hij niet mocht leven zoals hij het zo graag zou willen. Hij is iemand die zelf ondervonden heeft wat het woord “koloniaal” betekent en hoe dit klinkt als het door een burger word uitgesproken, vernederend en minachtend soms. Huiselijke omstandigheden hebben hem gedwongen om voor 6 jaar in het Koninklijk Nederlands-Indiese Leger te tekenen. Soms kan ik op zijn gezicht lezen hoeveel spijt hij van deze ondertekening heeft. Hij is in zijn hart geen soldaat. Hij moet het nu eenmaal zijn, uit nood. Zal ik hem maar moeten laten gaan? Zijn eigen ingeslagen weg? Of zal ik hem de hand van vriendschap rijken, hem helpen om zijn kop boven de modder te houden? Het hele militaire leven is voor hem een grote modderpoel waar hij nu eenmaal doorheen moet, kosten wat kost. Vrolijk van natuur, zoekt hij afleiding door voor te dragen, te zingen en grapjes te vertellen die hij meestal zelf heeft bedacht. Zitten wij niet allemaal in diezelfde modder, beroeps of geen beroeps? En is de soldaat niet even belangrijk als de burger?

Ik heb besloten. Ik ga hem helpen. Wij worden vrienden. De toekomst zal bewijzen of ik recht gehandeld heb.

 

De eerste Kerstdag gaat met gepaste gezelligheid en vroomheid voorbij. Daar is eerst de openlucht bijeenkomst, waar onze veldprediker voorgaat in het gebed, gevolgd door ´n eenvoudige en in  duidelijk verstaanbaar Nederlands voorgedragen preek. Hij heeft de geboorte van Christus verbonden aan het gebeuren van vandaag. Hij heeft ons troost en sterkte gegeven en bovenal de klemtoon gelegd op kameraadschap. De natuurlijke twist tussen burger en militair is nu voorbij. Het is tijd dat wij elkaar beter moeten verstaan en elkaar moeten bijstaan in de moeilijke omstandigheden waarin wij straks geplaatst worden. Wij luisteren aandachtig naar zijn boeiende preek. Na afloop van deze merkwaardige en interessante openlucht-godsdienstoefening, gaan wij uiteen, ieder zijn eigen weg naar zijn barak. De rest  van de dag gaat voorbij zoals alle andere voorgaande dagen. Sommigen moeten dienst doen, anderen zoeken elkaar op in de nabije barakken, aan de houten tafels daarbuiten of achter ´n glas bier in de kantine. Daar is niet veel verschil tussen ´n Zondag en ´n weekse dag. De Sergeant laat mij weten dat ik morgen 24 uur wacht moet lopen bij de telefooncentrale. Daarom ben ik maar vroeg naar kooi gegaan.

De “reveille” heeft mij wakker gemaakt. Ik neem vlug ´n koud bad en trek mijn uniform aan. Het ontbijt is inmiddels per treintje aangekomen en word op dit moment in grote manden met klamboegaas erover op tafel neergezet. De enorme teeketel staat aan de andere kant van de lange tafel. Miljoenen blauwe paardenvliegen bedekken de tafel met ´n diepblauw-zwart laken, glinsterend in de vroege morgenzon dat kans gezien heeft door ´n opening in het bladerdak schuin op onze tafel te kijken. Zodra iemand aan deze tafel gaat zitten vliegen zij in ´n luid gezoem op om even later weer neer te strijken. Het is beslist niet mogenlijk om rustig van het ontbijt te genieten. Voortdurend moet ik met mijn arm zwaaien voor ik het waag ´n hap te nemen. De brommers zitten op mijn neus en lip met begerige ogen naar het ronde broodje met kaas te kijken dat ik in mijn ene hand houd, klaar om ´n duik te nemen. Maar zij krijgen er geen kans voor. Ik blijf maar zwaaien en al zwaaiend neem ik haastig ´n hap. Mijn mok met tee heb ik met mijn zakdoek afgedekt. Het is niet mogenlijk om tussentijds te drinken, want dan zitten er zo een of twee in mijn tee te zwemmen. Ik eet dus maar eerst, dan komt de tee. Terwijl wuif ik maar met mijn andere hand alsof ik mijn familie vaarwel zeg als de trein vertrekt. Het is vermakelijk die potsierlijke bewegingen van al die etende mensen gade te slaan, En dan al die scheldwoorden zo links en rechts.

Als de dag ten einde loopt is het slaaptijd voor de vliegen. Dan nemen de muskieten het van hen over. Bij miljarden komen zij uit schuilhoeken in de bomen op ons afduiken om te steken, bloed uit te zuigen en ons verder het leven zo ondragelijk mogenlijk te maken. Maar dit terzake. Het is nu ochtend. Nu is het de wereld voor de vliegen.

Ik moet aantreden met nog 5 man en ´n sergeant. Wij marcheren model af, eerst in de richting van de keuken om ons te melden coor de kost die wij gedurende de dag toegestuurd zullen krijgen. Kapala Banteng hebben wij gelukkig niet ontmoet.

Wij hebben de wacht afgelost en staan nu om beurten 2 uur op post. ´n Omheining van prikkeldraad met slechts één hek aan de voorkant, beschermt de telefooncentrale. Recht tegenover het ijzeren hek staat, aan de binnenkant, het schildwachthuisje onder ´n hoge boom zielig alleen, maar niet verlaten. ´n Vermoeide soldaat hield eens daarvoor de wacht, zijn geweer aan de voet, staalhelm op. Nu staat er ´n ander voor. Ontelbare enorme bamboes zorgen voor de natuurlijke kamoeflering. Dit is dus de plek die wij nu moeten bewaken voor ´n vijand die nog niet daar is. Maar de radio in het kamp heeft ons elke dag van zijn nadering op de hoogte gehouden.

De spanning word met de dag groter. Wij voelen dit. De gesprekken zijn anders dan in het begin. Onze veldoefeningen onder leiding van Kapitein Kersten worden intensiever. Het gevoel om ons plicht te doen heeft al ons burgerleven van voorheen opzij gezet. Wij zijn nu soldaten en gereed voor alle gebeurtenissen. Tenminste zo heb ik gedacht.

Het is 10 uur in de avond en mijn beurt om stelling in te nemen tegenover de ijzeren poort. Daar sta ik, staalhelm op, ´n klamboe daarover dat mijn gezicht beschermen moet tegen de bijtende muskieten. Ik heb het onder mijn kin vastgeknoopt. Mijn handen zijn bedekt met handschoenen, zodat ook daar de muskieten niet bij kunnen komen. Mijn geweer hou ik aan-de-voet. Aan mijn gordel zijn 150 patronen in 3 tassen opgeborgen. De bajonet is op het geweer. Ik ben dus tot aan de tanden gewapend. Ik voel mijzelf ´n gevaarlijk soldaat waarmee niet te spotten is. ´n Toorts met ´n blauw gloeilampje erin hangt met ´n dun koord aan mijn gordelriem te bengelen. Eigenlijk is het maar ´n onding, want een flits uit dit aparaat verraad mijn positie onmiddelijk. En dit kan funest zijn. Ik kan het ding maar beter in mijn broekzak steken, denk ik. Toch besluit het maar te laten hangen.

De nacht is donker. Het stormt. Om mij heen staan bomen, bomen en nogeens bomen. Voor mij is de zwarte omlijning van het hek en de treinbaan daarbuiten vaag te zien. Voorbij de treinbaan staan weer rijen bomen en daarachter de tambaks. Ik kan nog net iets van de zee zien, tenminste, als de maan even kans krijgt door ´n gat in de wolken omlaag te kijken. Dan schitteren de golven als ´n verweg vuurwerk in het fantastiese blauw van de nacht. Maar dan plotseling verandert die kleur in indigo dat overvloeit in diep zwart, hetzelfde zwart van de natuur tussen mij en de bomen aan de overkant.

De bamboeblaren zingen hun lied van de storm. De bamboestammen kraken bij interval als het geroffel van dozijnen trommen.  Het is net alsof ik ´n orkest hoor van wilde onstuimige muziek, van violen en kontrabassen en klarinetten vermengd met het slagwerk van pauken en trommen. Dan hoor ik ´n trompet. Maar dit blijkt het verre geluid te zijn van ´n jankende maanblaffer. Als de wind draait kan ik mensenstemmen horen. Dit moet uit de richting van de kantine komen. Hoe intenser ik luister, hoe meer ik hoor. Het minste gekraak van ´n tak laat mij omkijken. Mijn seksiekommandant, Sergeant-Majoor Aalbersen, heeft mij eens gewaarschuwd voor de 5e kolonne en de Inheemse militie. Beiden zijn niet het minst te vertrouwen. Ik probeer links en rechts door de zwarte vlekken tussen de bomen te kijken naar iets wat beweegt. Hoor ik daar schuins links niet een zwaar stuk steen vallen? Nee, het is maar verbeelding, denk ik.

De tropennacht heeft mij bevangen. Tropennachten zijn altijd zeer interessant, juist om hun geheimzinnigheid zo indrukwekkend. Het houd je vast en maakt je bang tegelijk. Of het kan je uit de wereld van je bestaan wegrukken en je nader tot God brengen. Een tropennacht vergeet een mens nooit van zijn leven. Het is de macht van de natuur, dat door het ontbreken van het zonlicht als een dichte mist van geheimzinnigheid schijnt op te komen, dat jou langzamerhand maar met zekerheid insluit en vasthoud in een greep waar jij niet meer uit kan komen. Het benevelt je geest als dikke wijn dat tot een zekere diepte transparant is. Je kan geen afstand meer schatten en het wekt verschillende hallusinaties in jou op die je bang maken, altans proberen het te doen. Je kan er niet meer onderuit komen, tenzij je het ontvlucht, als je er de kans toe krijgt. Maar ik heb te blijven waar ik ben. De geluiden worden sterker en de afstanden korter. Ik span mij in om de duisternis te doorboren en de geluiden te onderscheiden. Ik word achterdochtig en voorzichtig tegelijk. Als er iemand is die op mij wil schieten, moet ik zeker niet vlak voor mijn schildwachthuisje blijven staan. Ik doe ´n stap zijwaarts. Maar dan denk ik dat iemand mij van achter kan aanvallen. Als ik dan schielijk omkijk en een tak zie bewegen, denk ik “daar is hij”. Ik spring terug naar de plek waar ik eerst gestaan heb, mijn geweer gereed. Maar dan realiseer ik, dat ik mij vergist heb. Dwaas die ik ben. Ik lach om mijn eigen bangheid en probeer mij daartegen te verzetten.

Ik heb daar zeker wel een uur gestaan, misschien langer, toen ik plotseling een lichtstreep gewaar word dat ik nog niet tevoren heb opgemerkt. Ik tuur scherp, maar dan is het niet meer daar. Het blijft een tijdje weg totdat de maan weer door de wolken komt gluren. En daar is die streep weer. Nu zie ik het duidelijk. Het is de reflectie van het maanlicht op de spoorbaan. Ja, dit is het, want nu zoekt de maan weer schuiling achter een wolk en de lichtstreep lost zich op in het donker van de nacht.

Nu kijk ik naar rechts en op dit moment meen ik dat iets zich beweegt, daar tussen de bomen aan de linkerkant van het hek. Ik draai mijn hoofd vinnig om, maar de figuur verdwijnt net in het zwart van de volgende boom. Ik voel mijn haren onder de staal-helm rechtop staan. Mijn geweer houd ik in beide handen, de wijsvinger dicht bij de trekker. Dan zie ik ineens een gebogen  gestalte zich losmaken van die boom. Het verdwijnt met een paar katachtige sprongen in de schaduw van de volgende boom. Dit is mijn kans, denk ik. Ik schreeuw tegen de wind in:

 “Halt! Wiedaar!” Geen antwoord. “Wiedaar!! Kom er uit of ik schiet!!”

Ik brul dit uit en een schaduw komt uit die boom nader.

“Sta stil of ik schiet!” beveel ik. “Wie is daar?”

 “Ik ben het,” schreeuwt de schaduw terug. “Officier piket. Kan jij mij niet verstaan? Ik schreeuw al van alle kanten, kan dat ellendige pad niet vinden en breek amper mijn nek over ´n steen.” Ik herken die stem. Dit is die van Luitenant Jonker. Hij komt nu naderbij.

“Sta stil,” gelas ik. Hij staat stil.

“Nu twee passen naar links.” Hij doet twee passen naar links.

“Drie passen voorwaarts,” kommandeer ik, “ . . . en blijf staan waar u bent.”

Hij doet dit maar vloekt hardop. Ik krijg schik in het geval. Ik, de soldaat beveel mijn officier.

“Wachtwoord,” brul ik. Hij geeft het wachtwoord. Nu grijp ik mijn flitslicht dat nog steeds aan mijn gordelriem bengelt, druk de knop naar onder en richt ´n smalle blauwe lichtbundel op zijn gezicht. Net bijtijds, want ik zie dat hij bezig is zijn pistool uit de holster te halen. Blitsvinnig richt ik mijn geweer op hem en draai duidelijk hoorbaar de veiligheidspal met ´n klik naar links. Mijn flitslicht hangt nu naar omlaag.

“Laat dat ding maar zakken, Luit. Vlug een beetje”. Hij steekt de pistool weer in de holster. Terwijl roep ik de Sergeant, maar dit was niet nodig geweest. Hij staat al naast mij.

“Wat is dit voor ´n herrie midden in de nacht? Jij maakt de kinderen wakker met jou geschreeuw. Ah! – – Luitenant Jonker, officier piket. Ik zal het hek voor u openmaken. Een moment, alsublieft. En jij, “ dit is tot mij, “ — stel hem maar weer op veilig, wil jij,  voor hij kwaad word.”

Ik draai de veiligheidspal weer op veilig en geef de Luitenant het eerbewijs als hij mij passeert.

Onder het voorbijgaan hoor ik de Luitenant zeggen: “Sta ik daar naar jullie te zoeken in het stikke donker, kan de ingang niet vinden en breek mijn nek haast over een groot stuk steen. Ik heb mijn keel hees staan schreeuwen om hulp. Wel, verdomme, hebben jullie dan geen oren in jullie koppen? Zijn jullie doof of slaap jullie?” De Luit is kwaad. Ik wacht met spanning wat de Sergeant hierop zal antwoorden.

“Het stormt, Luit,” verduidelijkt de Sergeant. “En bovendien, hoe kunnen wij u horen schreeuwen als u hees is? Daar komt nog bij, dat wij onder geen omstandigheden onzen posten verlaten, voor geen geschreeuw of enigiets.”

“Ik geef jou de verzekering, dat ik geschoten zal hebben als jullie die verdomde poort niet vlug open gemaakt hebben.” Weer grijpt hij naar zijn pistool. De Sergeant drukt zijn hand terug.

“Laat dit maar zo zitten waar het behoord, Luit. Alles is nou in orde.”

En tot mij zegt hij: Als de Luit weg is zal ik jou laat aflossen. Totstraks.”

Het tweetal verdwijnt. 20 minuten later word ik inderdaad afgelost. Binnen vertelt de Sergeant, dat hij het hele voorval telefonies gerapporteerd heeft aan Sergeant-Majoor Aalbersen en aan Kapitein Kersten. Onze Sergeant is van mening dat de Luitenant dronken was en teleurgesteld bovendien, omdat hij de kabaret-voorstelling niet kon bijwonen. Wij hebben hem zeker 4 dagen gemist. Daar heeft Kapala Banteng wel voor gezorgd .

 

Soms moeten wij snachts erop uit om ’n visser te arresteren die per ongeluk vergeten heeft zijn lamplicht te doven. Dan komt Sergeant-Majoor Aalbersen onze barak binnen op zoek naar vrijwilligers. De Majoor en ik hebben mekaar goed leren kennen. Hij weet dat ik altijd bereid ben om met hem mee op te trekken. Zo ’n nachtelijke speurtocht door de glibberige tambaks in de richting van het lamplicht is avontuurlijk. Met zijn lange reigersbenen stapt de Majoor voorop. En met zijn scherpe kattenogen ziet hij in het donker precies waar hij loopt. Onze Majoor heeft ’n schrandere kop, is ’n goed kaartlezer en verkenner, spreekt de inheemse talen en is bovendien ’n uitmuntende troepleider. Daarom ook heeft hij het bevel over de eerste seksie gekregen in plaats van ’n officier.

’n Andere keer moeten wij ’n spion vangen die daar ergens buiten in de Straat Madoera in ’n prauw voor anker ligt . Wij hebben hem in zijn slaap verrast, en meegenomen. De volgende dag moeten wij hem aan de militaire politie in Soerabaja overleveren, streng bewaakt, als ’n aangetekend pakket.

Onze Kaptein heeft ons goed gedrild. Hij heeft op ons allemaal ’n buitengewoon sympatieke indruk gemaakt. Hij is, net als wij, ook ’n Landstomer. Hij vloekt nooit. Zijn taal is beschaafd en vriendelijk maar streng en zakelijk . In zijn burgerleven was hij redakteur van ’n nieuwsblad. Hij weet dus hoe om met mensen om te gaan. Over Kapitein Kersten hebben wij altijd met eerbied gepraat. Trouwens, daar is niemand die ook maar enig kwaad van hem durft te zeggen, of hij moet het bezuren.          

Onze Kompieskost is niet altijd van die beste. De rijst bijvoorbeeld is dikwijls niet gaar, de groente te hard of te rauw, het vlees niet lekker klaargemaakt en de soep zit meestal vol kleine torretjes. Die soep heeft ons de das omgedaan. Als het nu een enkele keer plaats vind dat er torretjes in de soep zwemmen, goed, dan eten wij maar voor een keertje geen soep. Maar vandaag is het wel een beetje te erg. Met een stukje papier hebben wij voor de aardigheid gemeten hoe dik die torrenlaag wel is. Wij komen op rond ½ centimeter van dit ongedierte. Maar dit nemen wij niet meer. Daar heerst grote verontwaardiging hierover. Een van ons pakt zijn bord op en gaat er rechtstreeks mee naar de fortkommandant. De Sergeant probeert hem ervan af te zien, echter zonder succes. Wij wachtten met spanning zijn terugkomst af. Wat zal de Banteng antwoorden.

Een half uur later komt hij terug, zet het bord op tafel en zegt verontwaardigd:

“Namens de Banteng moeten jullie eerst die torretjes uit de soep scheppen. Dan kan je maar gaan eten, want de soep is goed.”

Over deze uitspraak waren wij niet het minst tevreden. Iemand wil de kok zelf spreken. Een ander stelt voor om dit aan de dokter te rapporteren. Maar Korporaal Zimmer vind het beter om rechtstreeks naar onze Kapitein te gaan. Hij is toch uiteindelijk onze kommandant? Dit is dan ook gebeurd. Kapitein Kersten heeft de keuken geïnspekteerd en rapport uitgebracht. 2 Dagen later word onze dokter naar Madoera overgeplaatst en komt de Majoor-dokter van Madoera zijn plek innemen. Eerst heeft onze nieuwe dokter het hospitaal geïnspekteerd. Daarna was het de beurt van de keuken. Hij heeft gezien hoe de kok met zijn half naakt bovenlijf en blote armen de langwerpige broodjes doorsnijd om ze daarna met boter te besmeren. De broodjes heeft hij op een tafel gelegd, onbedekt en in onmiddelijk bereik van de ontelbare blauwe vliegen. Toen heeft de kok een hoeveelheid blikjes met sardientjes open gemaakt en de inhoud in een ton gegooid. Dan steekt hij zijn blote arm in de ton, roert met zijn hand de inhoud door mekaar, haalt er een handvol sardientjes uit en belegt de broodjes daarmee. Nadat dit voorbij was, is de Majoor-dokter met de kok een praatje gaan maken.

“Jij bent toch de kok hier, niet waar?”

“Jawel, Majoor”

 “Met wat voor soort werk ben jij bezig geweest vóór jij met die broodjes begonnen bent?”

“Wel, laat ik zien. Ik heb het vuur aangemaakt en toen water gekookt voor de tee. Ik heb natuurlijk eerst de ketel vol water gegooid en toen heb ik …” Hier valt de dokter hem in de rede.

“Goed, goed, goed. Ik veronderstel, als jij dit zware werk eerst vooraf doet, zal jij dan niet een beetje gaan zweten? Om die paar honderd blikken open te maken is kracht nodig en dit word in zweet omgezet. Zie jij die vliegen hier? Het ontbijt, wat jij nou klaar  maak, is daar wat van jou bij?”

“Nee, Majoor. Ik heb mijnes al in mijn pens, ziet u. Ik eet altijd eerst voor ik met dit werk begin.”

“Dus daar die vieze zweetkost is voor de soldaat, huh?” De dokter kijkt hem aan, lang en onderzoekend. Hij ziet zijn bleek gezicht, trillende lippen, neerhangende mondhoeken. Dan die flets-grijze waterige ogen met rode randjes rondom….. Dit was voor hem genoeg.

“Hm,” zegt hij dan. “Ik zie jou om 10 uur in het hospitaal.”

De blootarmige kok klikt zijn hakken tegen elkaar, salueert met zijn visvette hand als de dokter de keuken verlaat. Diezelfde dag heeft het nieuws als een lopend vuurtje door het kamp zijn weg gevonden. “Onze kok is naar Soerabaja gestuurd. Hij word opgenomen in het militaire hospitaal. Hij heeft sifilis.”

            Dit verschrikkelijke woord is als ´n donderslag bij heldere hemel gekomen. ´n Donderslag wat lang blijft nadreunen. Van toen af krijgen wij beter eten. Kapala Banteng heeft dus uiteindelijk tóch naar ons geluisterd.

 

De Sergeant met de aflossende wachten voor de verschillende posten marcheert nu af naar de uitkijktoren. Het is nacht en het regent. Zwart zijn de bossen en Indigo-kleurig is de bosrand waar wij nu stilhouden. ´n Indo en ik waren aangewezen om de 15 meter hoge ijzeren uitkijkpost te beklimmen. Als een naar boven klimt en zijn doel bereikt heeft, daalt de afgeloste omlaag. Nou is het mijn beurt om te klimmen. Het moet voor mijn kameraden beslist ´n vermakelijk gezicht geweest zijn om ´n gezette figuur als de mijne die 15 meter hoge loodrechte ijzeren ladder naar boven te zien klimmen. Volledig uitgerust met de zware patroonstassen aan de gordelriem en mijn geweer over de rug, doe ik wanhopige pogingen mij, sport voor sport, omhoog te werken. Telkens blijf ik met een van mijn patroontassen aan de onderkant van ´n hogere sport vaststeken. Ik hoor nog de lachsalvo´s door de vochtige nacht galmen. En de opmerkingen werkten beslist op mijn zenuwen. Hoe kan ik mee lachen als ik mij met de moed der wanhoop omhoog probeer trekken, vasthoudend aan de glibberige natte sporten. Ik moet zo omtrent 4 meter gestegen zijn toen ik niet meer verder durf. Als ik omhoog kijk zie ik de toren in de hemel verdwijnen. Altans, de ladder lost zich op in het zwart van de lucht daarboven. En als ik omlaag kijk kan ik nauwelijks de figuur van de Sergeant gewaar worden.

“Sergeant,” schreeuw ik. “Waar ben jij?”

“Sta niet zo naar onder te kijken, kwezel. Klim!” schreeuwt hij terug.

“Hoe kan jij zien dat ik naar onder kijk, Sergeant, als ik jou niet eens kan zien?”

“Hou jou kop dicht en klim.”

“Ik zal het proberen, Sergeant.”

Toen, bij de volgende poging om mij omhoog te werken, voel ik iets langs mijn nek kruipen. Het angstzweet breek mij uit. Met een hand houd ik mij stevig vast, druk mij krampachtig tegen de ladder en voel met mijn andere hand naar het ding wat in mijn nek heen en weer beweegt. Ik voel het uiteinde van ´n dik touw. Op hetzelfde ogenblik hoor ik ´n stem van boven, dat ik mijn geweer aan dat touw moet vastmaken. Dan zal ik gemakkelijker mijn klimprestaties kunnen volbrengen. Ik doe dit, mijn geweer verdwijnt omhoog in het niets van de duisternis en ik klim langzaam maar zeker hoger en hoger.

Daar schijnt geen einde aan te komen.

“Hoe ver nog?” roep ik, en ´n stem van dichtbij verzekert mij dat ik er bijna ben. Nog ´n paar sporten. Dan zie ik ´n hand naar mijn kraag grijpen en ik word omhoog getrokken. ´n Ogenblik later zit ik op het stalen platform te hijgen van vermoeidheid en benauwdheid. Dit is mijn eerste ondervinding.

Maar 14 dagen later, klim ik als ´n kat in ´n boom. Het was net zo donker als die eerste keer. Ook nu is mijn Indo-maat mij vooraf gegaan. Wij hebben het ons gemakkelijk gemaakt op de stalen vloer, ieder in ´n tegenover liggende hoek van het vierkant. De 4 stalen platen rondom het vierkante platform en ´n atap dak boven ons beschermen ons tegen regen en wind. Wij doen het deksel van het trapgat dicht. Het is stikdonker. Wij kunnen geen hand voor ogen zien. Ik leun tegen de staalplaat achter mij, strek mijn benen uit en rol ´n sigaret. Als ik ´n lucifer aanstrijk zie ik zo onder mijn wenkbrauwen door dat mijn lotgenoot naar mij kijkt. Maar dan is het weer stikdonker. Wij hebben geruime tijd niets tegen mekaar gezegd totdat ik zelf de stilte verbreek.

“Hoe heet jij?” vraag ik.

In gebroken Nederlands, waarbij hij de v als ´n p uitspreekt, antwoord hij:

“Mij naam is Schubert, Frans Schubert.”

Ik noem hem mijn naam en zeg zo losweg: “O, ik ken ´n Schubert met diezelfde naam, maar hij is ´n musikus.”

“Ik is ook ´n moesikoes. Ik speel piool en krontjong kitaar. Ik komponeer mij eige krontjong moesiek, jij weet. Dit heb ik bij mij geboorte pan die Almagtige Skepper gekregen.”

“Speel jij dan van jou geboorte af viool?” vraag ik belangstellend.

“Nee, n´tierlik nie, sê. Ik nog klein, amper ses, jij weet. Toe begin ik strijk. Nou, ik speel in ´n bend, dansmoesiek en krontjong, jij weet.”

“Ik geloof dit,” zeg ik. “Uit hoeveel man bestaat die band van jou?”

“Twee, ik en mijzelf.”

“Wàt? Jij en jouzelf? Hoe kan dat?”

“Ja, as ik piool speel sing die ander.”

“Jij zal die meisies wel mis, niet? En van studie zal ook wel niks komen.”

“Ik studeer nooit, jij weet. `n Gape van die Groot Gees. Hij heef altijd mij geseg: ”Frans, moet jou niet bekommer. Met jou moesiek sal jij die wereld goed maken en die kwaad uitwissen.”

“Jij bent goed godsdienstig, merk ik. Bij welke kerk behoor jij?”

“Ik is mij eige kerk. Die Son in mij Vader. Morge proeg sal ik God sien. Hij kom dáár op, achter jou.” Ik kan vaag zijn uitgestrekte arm onderscheiden.

Zijn stem klinkt sinister en dan vervolgt hij: “En ik ga Hem groeten. Niemand sal dit weten. Jij en ik alleen sal. Ik ga die Son aanbidden. Dit is die enige licht wat ons laat leven. Als ik sterf sal die euwige ligh over mij blijf skijnen telkens as hij boven die horison uitkom, jij weet. Verstaan jij mij as ik saggies praat? Niemand mag mij horen, verstaan jij?”

“Ik versta jou,” beaam ik om hem gerust te stel. “Maar,” vervolg ik, “die Japanners zijn ook zon aanbidders.”

“Ja, maar hun son is ´n Japanse son. Die kleur is rood.”

Ik heb het gevoel dat hij naar mij kijkt. Ik verwonder mij of hij niet net als ik door de duisternis enige menselijke vorm kan waarnemen. Als ´n halfbloed heeft hij beslist betere kattenogen dan ik.

Nu houd ons gesprek voor ´n lange tijd op. Wij zeggen niets meer. Het is muisstil behalve dat ik zijn ademhaling vaag kan horen. Mij gehoor is goed en scherp en ik tuur intens in zijn richting. Ik voel mij ´n beetje ongemakkelijk, draai mij half om en trek onhoorbaar mijn bajonet uit de schede. Ik leg dit naast mij neer. Met deze beweging stoot ik per ongeluk tegen de telefoon.

“Wie ga jij opbel?” vraagt hij.

“Niemand. Ik stoot per ongeluk tegen dat ding. Kan ook niks zien.”

“Ik ook niet. Maar dit hindert niet. D´r komt toch niemand.”

Nu ben ik verzekerd dat hij mij ook niet kan zien, voel mij veiliger en steek de bajonet weer terug van waar ik het uitgetrokken heb. Zijn antwoord stelt mij enigermate gerust. Wij zwijgen weer. Uit verveling draai ik ´n sigaret en probeer weer ´n gesprek met hem aan te knopen, maar zijn kortaf antwoorden laat mij van verdere moeite afzien. Ik sta op en tuur over de stalen borstwering. ´n Groot open veld ligt voor mij uitgestrekt als n blauwgrijs kleed. De nacht ligt zwaar over de velden en bossen, bedekt met ´n dichte mist. Op een plek schijnt ´n zwakke lichtstreep door die mist. Frans staat nu ook op en neemt zijn plaats naast mij in. Ook hij tuurt in die dichte mist. Dan ineens zegt hij: “Sie jij daar die streep aan die horison?”

“Ja.”

“Over ´n uur sal jij Sij lich sien.”

Wij wachten zwijgend op de komst van de zon en roken de ene sigaret na de ander. De horizon word lichter. De mist trekt langzaam op. Ik durf Frans niet aan te kijken. Misschien vergeet hij wat hij van plan was te doen.

Daar komt de eerste lichtbreking. ´n Oranjekleurige lichtbundel probeert tussen 2 wolken door te dringen. Ik loop onmerkbaar achteruit om hem beter gade te slaan. Zijn figuur heeft meer tekening gekregen. Het steeds sterker wordende goudgele morgenlicht gluurt door het gordijn van de nacht wat nu langzaam oplost en het landschap in de prachtigste kleuren omtovert. De boom-silhoeëtten krijgen ´n gouden rand wat scherper en helderder word naarmate de zon de horizon nadert.

Nu strekt Frans zijn armen omhoog en prevelt ´n gebed. Hij buigt zijn hoofd eerbiedig, spreid zijn armen wijd uit en zingt ´n psalm. De woorden verzint hij zelf. Hij prevelt Nederlands en Maleis door mekaar. Zijn gezang klinkt ver over het landschap.

Daar breekt de zon door. Schubert strekt zich in zijn volle lengte uit, raakt meer en meer opgewonden en zwaait wild met zijn armen. Hij zingt niet meer, hij schreeuwt en roept de Heere. Dan eindigt hij met ´n lang gebed in het Maleis.

Op hetzelfde moment luid de telefoon. Ik grijp haastig de spreekbuis, druk het ding stevig tegen mijn oor en hou Schubert tegelijk dop. Hij bid nog altijd. Sergeant Majoor Aalbersen informeert of daar nog iets bizonders is.

“Ja, Majoor,” zeg ik. “Stuur zo gauw mogenlijk iemand . . . . vlug . . . . hij . . . . . haast je, Majoor. Tot ziens.” Ik voel dat ik bang ga worden. Ik zoek hulp Schubert is klaar met bidden. Nu draait hij zich naar mij om. Ik zie hem voor de eerste keer recht in zijn gezicht. Zijn wilde haren, grote verwilderde ogen, zenuwtrekken op zijn gezicht, zijn hoofd half in zijn schouders . . . . hij is gek, denk ik . . . . daar staat ’n gek. . . . . zal de Majoor gauw komen?

Dan vraagt hij: “Heb jij Hem gesien? Heb jij die Lich gesien, die Grote Majesteit? Heb jij God nou ook gesien?”

“Ja, ik heb,” stel ik hem gerust. En haastig voeg ik er aan toe, om hem tenminste tevreden te stellen: “Hij is mooi. Hij is prachtig.”

“Wie heef opgebeld?” vraagt hij.

“De Majoor.”

“Wat sei jij van  – stuur iemand, vlug -?”

“Wel,” verzin ik. “De Majoor vraagt of wij honger hebben. Toen heb ik hem gezegd dat hij maar vlug iemand moet sturen. Ik verlang sterk naar mijn ontbijt. Jij niet soms? Is dit naar jou zin?” Hij knikt, gaat dan zitten. Maar ik blijf staan en wacht met spanning op de komst van de Majoor. 10 minuten later zie ik hem aankomen met nog 6 man. Hij klimt de stalen ladder op en als hij Schubert ziet begrijpt hij alles.

“Manne,” zegt hij kalm, “wij komen jullie aflossen. Kom mee. Schubert ga jij eerst naar onder.” Wij dalen achter elkaar de 15 meter ladder af, Schubert eerst, dan de Majoor en dan ik. Onderweg naar onze barak blijf ik met de Majoor ´n eindje achter. Ik vertel hem fluisterend wat ik meegemaakt heb, tik met mijn wijsvinger op mijn slaap. Hij begrijpt het. Voorlopig heb ik Schubert niet meer gezien.

 

De radio heeft ons daaglijks van de laatste vorderingen van de vijand op de hoogte gehouden. Wij vernemen van de enorme nachtelijke zeeslag in Straat Soenda (aan de andere kant van het eiland Madoera). Nederlandse oorlogsschepen hebben met gedoofde lichten de niets vermoedende Japanse vloot dat daar voor anker lag, verrast en links en rechts op elke schaduw losgebrand. Talloze schepen van de vijand zijn in de grond geboord of aan de brand geschoten. Dit is zo vlug gegaan dat de Jap in zijn verwarring op zijn eigen schepen is gaan vuren. Aan de andere kant van Straat Soenda heeft onze vloot omgedraaid en is weer terug gevaren om nog meer verwarring te stichten. Bij die gelegenheid is Hr. Ms. “Tromp” in de grond geboord. Velen van de bemanning zijn daarbij omgekomen. Sommigen hebben nog kans gezien om zwemmend de kust te bereiken. Onder hen was de scheepsdokter die mij later het hele verhaal van deze zeeslag verteld heeft. De zwaar gehavende kruiser “Sumatra” is nog langs ons fort gevaren op weg naar Soerabaja om brandstof en ammunitie in te laden en is daarna met spoed naar Australië vertrokken voor verdere reparaties.

Olie-opslagplaatsen in Tarakan en Balikpapan in Borneo zijn door ons in brand gestoken nog voor de vijand voet aan wal gezet heeft. Op dit moment trekt de Jap in de richting van Singapore. De splinternieuwe Britse slagkruiser “Prince of Wales” en de “Repulse” hebben op eigen houtje met de Jap willen klaarspelen, ondanks onze waarschuwingen. Maar allebei zijn in ´n net van torpedo´s gevangen en tot zinken gebracht.

 

Het was omstreeks deze tijd dat ik aangewezen was om wacht te lopen aan de kust van Straat Madoera. Ik herinner mij die dag nog goed. Het was Donderdag 26 Februari 1942 in de middag dat ik samen met Jan Huisman op pad was naar de tambaks. Het heeft de hele nacht geregend en op dit ogenblijk stroomt het water nog steeds uit de lucht, zoals het alleen in de tropen kan regenen. Dik in onze kleren gestoken, ´n oliejas aan en ´n zuid-wester op, stappen wij langs de kronkelende paadjes die hun einde vinden in ´n open gat tussen hoge struiken aan de rand van het bos. Tot dusver heeft de regen ons niet veel gehinderd. Maar nu wij op punt staan het bos te verlaten, missen wij de natuurlijke regenscherm van het oerwoud en dalen af langs het dichte struikgewas waarin ´n zware mitrailleur verscholen staat. 5 meter verder liggen de tambaks, midden in ´n ontzettende regenbui. Wij volgen moeizaam het paadje dat over ´n smalle dijk tussen 2 tambaks ons tot de pilboks leid. Eenmaal op onze bestemming aangekomen lossen wij de 2 man af en nemen hun plaats in. Binnen sluiten wij de stalen deur. Wij ontdoen ons van onze oliejassen en zuidwester en leggen onze kleding, nat als het is, op ´n rustbank achter bij de buitendeur neer. Ons nieuwe flat is klein en rond maar ruim genoeg voor nog 2 man. Voor ons staan 2 kleine mitrailleurs door lange smalle gleuven naar buiten te kijken. Wij kontroleren de wapens, gaan er achter zitten en proberen de ruimte voor ons door de spleten te bestrijken. Wij oefenen ons ´n beetje door de mitrailleurs heen en weer te bewegen om te zien hoever wij kunnen gaan als de vijand ooit probeert ons aan te vallen. Wij voelen ons betrekkelijk veilig binnenin behalve dat honderde muskieten ons van hieruit beginnen te attakeren. Ik was de kommandant van deze post en meld mij per telefoon aan door eenvoudig de hoorn op te lichten. Ik hoor de stem van Majoor Aalbersen.

“Goed. Alles in orde dus. Maar let nu op. Onze vloot verlaat Soerabaja vanmiddag om 6 uur op zoek naar de vijand. Tel de schepen zover je dit kan waarnemen en rapporteer wat je gezien hebt.”

“O.K. Majoor. Ik zal dit u zo gauw mogenlijk laten weten. Ik zal de schepen tellen.” Ik hang de hoorn weer op zijn plaats en vertel mijn maat wat de Majoor gezegd heeft. We hebben nog ´n paar uur de tijd volgens mijn horloge. Wij trekken onze oliejassen weer aan en de zuidwesters op, doen de zware deur open en stappen naar buiten in de stromende regen, eerstens om de muskieten te ontvlugten en twedens om wat frisse lucht in te ademen. ´n Gordijn van regen belemmert ieder uitzicht. Voor ons stroomt de zee in de Straat Madoera. Maar van het eiland zelf is niets te zien. De grijze nevel van stromende regenwater belemmert de uitzicht. So af en toe gaat een van ons terug om te zien of alles veilig is in de pilboks ….. wij nemen stelling in op ´n kleine heuvel vlakbij de zee.

Het is ongeveer 10 minuten over 6 toen wij de voorste kruiser geruisloos door het gordijn van water zien uitkomen. Eerst de boeg en langzaam aan het hele schip. Het vage silhouet van deze kruiser moet die van de “de Ruyter” zijn met Schout-bij-nacht Doorman als Kommandant van het geallieerde Eskader aan boord. Dan volgen nog 4 kruisers en daarachter 9 torpedojagers. Wij hebben ze allemaal goed geteld. 14 Schepen bij mekaar. Als ´n reusachtige waterslang trekt deze kleine vloot geruisloos voorbij, de vijand tegemoet.

“Bolle,” zegt mijn maat, “Geloof jij dat zij het zullen winnen? Ik geloof het niet. Daar zullen maar weinig van die kerels overblijven. Zij hebben het geweten. Ons zeevolk is helden.”

“Dit zijn zij inderdaad, Jan. En wat mij verbaasd is, hoe zij de moed hebben om te gaan met de wetenschap dat dit ´n verloren strijd zal worden. Dit is je dood tegemoet gaan, willens en wetens. Op zee kan jij jou niet ingraven en dekking zoeken. Je kunt je niet terugtrekken en elders ´n andere stelling innemen. Voor uur na uur is het doelwit jou stalen fort waar jij in begraven bent en terug vuurt. Het is jij of de vijand. En de vijand is groot in getal. De mariniers zijn maar ´n handjevol. Wij moeten bewondering hebben voor de moed van deze mensen.”

“En als dit voorbij is zullen wij hun voorbeeld hier moeten volgen,” zegt Jan. “Je kunt je alvast afschrijven, Ouwe. Maar we zullen ons best doen.”

We gaan terug de pilboks in en ik haast mij de Majoor op te bellen. Hij is het met mij eens dat er grote moed voor nodig is om ´n zeeslag aan te durven en uit te lokken tegen ´n vijand die 10 maal sterker is. “Allemaal aan boord hebben het geweten en allemaal zijn bereid hun leven te geven voor ´n verloren zaak,” zegt hij. Dan zwijgt hij ´n tijdje, bedankt mij voor de inlichting en legt de spreekbuis op de haak.

´n Paar dagen later vertelt de radio het laatste nieuws. Wij hebben ´n enorme zeeslag geleverd. Al onze schepen zijn gezonken maar de Jap heeft zijn overwinning duur moeten betalen. Wij waren allen diep onder de indruk over deze titanen strijd. Dit zal het einde van alles zijn. ´n Kwestie maar van ´n paar dagen en dan ……? Wat gaat er met ons gebeuren? Frits Kramer geeft de moed alvast op. Wim Roozenboom en Simon Bronkhorst denken daar ook zo over. Tommie Sanders meent dat onze Marine het voorbeeld gegeven heeft. Wij zullen moeten vechten tot de laatste man. Daar ontstaan meningsverschillen. Totdat Gert Verstraten tussenbeide komt en zegt:

”Als de vijand voor onze poorten staat zullen we ze warm ontvangen. We zijn te min in aantal maar we zullen vechten. Ieder maakt wat hij ervan maken kan, tot het onze beurt is om te sterven, net als die Mariniers.”

“Dit is waar, “ zegt Korporaal Zimmer, “tenzij daar ´n wonder gebeurd. Dit hangt van onze Overste af. Wat gaat hij doen? Wat gaat de Inheemse militie doen? Ik ben er zeker van dat zij zullen muiten. Daar zijn meer mensen die dit willen doen. Maar wij zullen samenstaan. Wij móeten samenstaan, jij en jij en jij en ik. Allemaal.” Hij wijst ons stuk voor stuk aan. Dan kijkt hij Frits scherp en onderzoekend aan.

“En wat ga jij doen, Frits?” vraagt hij. “Loop jij weg of blijf jij bij ons?”

“Ik ben niet van plan voor laffaard te spelen, Zimmer,” zegt Frits kwaad en vervolgt: “Jij moet dit niet van mij denken. Vóór het mijn beurt is zal ik minstens 10 Jappen naar hun eigen hel sturen. Maar het neemt niet weg, dat ik de kans op ´n overwinning volkomen uitsluit. Is dit naar jou zin, Zimmer?” Daar is twijfel is zijn stem. Dit is moed en angst doormekaar wat zijn stem verschillende malen laat overslaan.

“O.K. Frits, dit is goeie taal. Dan ben jij een van ons.” Zimmer reikt hem de hand. Frits neemt het aan. Meent hij dit of wil hij hiermee zijn bangheid verbergen?

Tegen de avond komt het nieuws door, dat Singapore gevallen is. En met deze gebeurtenis is de inval in Java elk ogenblik te verwachten. Van Batavia tot Soerabaja, langs de Noordkust, heeft Nippon landingstroepen aan wal gezet. Bandoeng moest zich overgeven en dit was het einde. Onze Gouverneur-Generaal en de Legerkommandant hebben per radio laten weten dat het Nederlands-Indiese Leger als eenheid opgehouden heeft te bestaan. Wie door wil vechten doet dit op eigen verantwoordelijkheid.

De verslagenheid in ons fort was groot. Iedereen praat met iedereen hierover. Wat gaat met onze vrouwen en kinderen gebeuren? Wat moeten wij doen? Veel goeds verwachten wij niet van de vijand. De radio heeft al genoeg over hun wreedheden verteld.

Ik was al geruime tijd aan het sukkelen met tropenzweren aan mijn voeten. Om die reden heb ik mijn schoenen aan de voorkant opengesneden. Elke dag was ik in het hospitaal voor behandeling. Op ´n dag loop ik, op weg naar het hospitaal, langs de barak van Majoor Aalbersen. Hij wenkt mij nader te komen en laat mij ´n hoeveelheid landgranaten zien. Voortaan zal ik ´n 8 tal van dit gevaarlijke goedje aan mijn gordel moeten hangen. Hij wijst mij hoe ik de detonators in de cylinders moet doen en hoe ik ´n geladen handgranaat moet weggooien. Hij geeft mij de 8 detonators los in ´n wollen doekje en doet dit boven op mijn patronen in een van de patroontassen. “Bewaar het hierin,” zegt hij, “en wees er voorzichtig mee. Laat het niet uit je handen vallen of speel er mee. Dit is jou risico.” Met de detonators in de patroontas, de cylinders aan mijn buikriem en dit geweer over de schouder, strompel ik verder naar het hospitaal. Daarvoor moet ik eerst de kantine voorbij waar aan een van de tafeltjes “Rooie” achter ´n glas bier zit. “Rooie” is onze kwartiermeester. Zijn rossig sproeterig gezicht en rood blonde haren hebben hem die bijnaam bezorgd.

“Hé, Bolle,” roept hij al vanuit de verte. “Wat loop jij gevaarlijk? Kom hier en laat mij zien wat jij voor spul aan jou pens heb hangen.” Ik kom nader en als ik vlak voor hem sta grijpt hij naar een van de handgranaten, bekijkt het vlugtig en vraagt dan:

“En waar zijn de detonators? W-a-a-r  z i j n  z e ?”

“In mijn tas, hier,” Ik toon hem de springstof.

“Verdomme, kerel, wat doe jij gevaarlijk. Heb jij wel eens gehoord van zelfontbranding? Jij ploft zomaar uit mekaar voor dat jij het weet. Wie het dit aan jou gegeven?”

“Sergeant Majoor Aalbersen, Rooie. Daar kom ik net vandaan.”

“Geeft dit maar gou terug en zeg maar, met de komplementen van Rooie, dat jij niet bevoegd bent hier die bomme te dragen. Bovendien is dit nonsens om hier op dit eiland, met handgranaten te gaan gooien met al die laag hangende takken rondom. Er is te veel bos. Uitgesloten, kerel. Jij zal niet ver kan gooien. Zeg maar, blaas jezelf op en laat mij met rust.” Hij kontroleert of alles goed zit en de detonators veilig in de patroontas zitten en vervolgt dan:

“In 5 minuten kun je daar zijn. Als ik binnen die tijd ´n ontploffing hoor, weet ik wie niet meer bestaat.”

Het is niet nodig mijn gevoelens te beschrijven. Elke stap die ik te doen heb is tevoren berekend. Ik heb elke steen vermeden. En toen ik met ´n kloppend hart bij de Majoor aankom, heb ik hem alles terug gegeven met de komplementen van Rooie en hoe hij erover dacht. De volgende dag hebben wij van de Majoor geleerd hoe met handgranaten om te gaan en hoe we er mee gooien moeten.

 

Wij vernemen dat Sergeant Majoor Aalbersen bevordert is tot Adjudant onderofficier. ´n Felicitatie waard, want hij heeft het werkelijk verdiend. Van alle kanten word hij gelukgewenst. Het is jammer dat deze benoeming zo laat gekomen is nu de Jap voor de deur staat. Van feestvieren is dus geen sprake.

De aktiviteit van de vijand neemt dagelijks toe. Wij krijgen meer en meer bezoek van laagvliegende verkenners. In een geval zie ik ´n Hollander achter ´n Japanner jagen. Rookkogels kunnen hem niet raken. In allerlei wendingen weet hij te ontkomen. Later is diezelfde Hollander in brand geschoten. Laag vliegt de Dakota boven de zee in de richting van ons eiland. Op 20 meter hoogte boven de tambaks springt de waarnemer uit het brandende vliegtuig. Hij land midden in ´n modderpoel wat hem ongetwijfeld het leven gered heeft. 200 meter verder slaat de Dakota tegen ´n boom te pletter.

Soms vliegt de vijand met 40 bommenwerpers tegelijk in formasie hoog in de lucht. Dan duiken wij weg achter de bosjes of in bomkelders. Er is geen bom in ons fort gevallen. Aan de overkant van Straat Madoera zie ik ´n Japanse bomwerper 6 maal vergeefse pogingen doen om de witte vuurtoren te raken. Toen heeft hij het maar opgegeven. Goeie schutters zijn zij beslist niet. Dit is de enige troost.

Soerabaja word nu gebombardeerd. Door ´n opening tussen de struiken aan de bosrand kan ik dit zien. De Koninklijke Marine heeft ´n 20-tal schepen kris-kras in de haven laten zinken om eventuele vlootlanding te verhinderen. ´n Japanse jager schiet met grote snelheid brandend door de lucht en ploft ergens in zee. Ik hoor de ontploffingen en zie de branden vanuit mijn schuilhoek. Het is nu gedaan met Soerabaja. Als ik naar mijn barak terug strompel, denk ik aan mijn bezittingen die ik in die stad achtergelaten heb. Ik zal het niet meer terugzien. Mijn gedachten gaan vèr, vèr weg overzee naar mijn Ouders en Broer in Holland. Ik weet dat zij bekommert zijn over mij en mijn zuster, die met haar familie in Bandoeng wonen. Nu, vandaag, weet ik dat ik arm ben. Ik bezit niets meer behalve mijn diploma, mijn zakbijbel en ´n paar familiefoto´s. Ik troost mij met de gedachte dat ik niet alleen ben die alles verloren heeft.

Ik sta ´n ogenblik stil, bekijk de grond rondom mij. Die wilde grijsgroene en grijsbruine natuur, zo ongerept zoals dit hier voor mij ligt. Ik zie de hagedissen, kevers, mieren, die allemaal hun eigen strijd om het bestaan strijden. Is dit het eiland, die stoffige schaduwmassa met zijn lepera bewoners, zijn miljoenen bromvliegen en muskieten, waar ik zal moeten sterven? Zomaar ergens tussen de struiken of daar langs de tambaks? Is dit de beloning voor wat mijn Ouders mij gegeven hebben, opvoeding, beschaving?

Langzaam sla ik het zijpaadje in. 50 passen dieper in staat mijn barak. Daar zijn groepjes mannen die de situatie van vandaag met mekaar bespreken. Ik kan dit zomaar horen als ik er langs loop. De gezichten zijn ernstig. Hoe lijkt de mijne? Ik loop recht mijn barak in, ontdoe mij van mijn geweer en patroontassen, gooi mijn kraag open en loop zonder helm of bivakmuts weer naar buiten. Als ik rond kijk zie ik 5 man aan de lange tafel zitten. Langzaam nader ik het groepje en neem plaats aan het einde van de tafel. Ik hoor net Gert Verstraten, de beroepssoldaat zeggen:

“Wat maak dit zaak wie jij raak schiet, zolang jij jou kogels niet vermors. Op zijn kop is natuurlijk het beste, maar dit is tegelijk de bewegelijkste schietschijf. Zo 20 centimeter lager heb jij ´n groter oppervlak.”

Ik verwonder mij over deze bloeddorstige uitspraak. Dan hoor ik Tom Sanders zeggen:

“Zo denkt de vijand ook.”

“Ik denk niet zo,” vervolgt Gert. “Zij zijn geen scherpschutters. Vergis je daar niet mee. Zij schieten omdat zij mòeten schieten. Zij volgen de Japanse instruksies hoe om raak te schieten.”

“Ho-ho,” valt de rest in.

“Wat is het verschil?” wil Simon Broekhuisen weten. Gert legt uit:

“Het verschil is dit, dat zij 5 maal moeten schieten om eenmaal te raken. En wij doen dit slechts eenmaal, verstaan?”

“Ik denk niet dat ik ooit op ´n menselijke schijf kan schieten”, meent Frits. “Zie jij, ik kan niet moorden op kommando. Dit is mij nooit geleerd. En nou dwingen jullie mij om dit te doen.”

Ik zie zijn gezicht bleek worden als hij deze woorden uitspreekt. Daar is vrees in zijn ogen.

“Dit is dienst weigeren, Frits. Meen jij dit?” Die vraag komt van Wim Roosenboom.

“Kijk, Wim,” probeert Frits uit te leggen. “Ik zal jou zeggen hoe ik hierover denk. Ik ben Christelijk opgevoed. Mijn Ouders hebben mij altijd geleerd om ´n goed mens te zijn en het beste in mijn vermogen te geven. Ik zal niet stelen en ik zal niet doodmaken. Maar als daar iemand is die mijn leven wil nemen, zal ik mij verdedigen. En als er van die scheefogigen voor mij staan, die eerst voor mij gebogen hebben toen ik hun winkel in kwam om iets te kopen, noem ik hen maar barbaren. Maar ik kán niet schieten – ek kán – ik sal – het niet!” Dan springt hij op, slaat met zijn vuist op tafel en schreeuwt het uit: “Ik ben geen dienstweigeraar. Ik ben geen lafbek omdat ik niet kàn schieten. Verstaan jullie. V e r s t a a n  jullie!!”

Frits kijkt ons een voor een aan. Helemaal overstuur probeert hij nog iets te zeggen, maar zijn stem blijft in zijn keel steken, zijn lippen en zijn schouders en armen zijn een en al beweging. Hij raakt meer en meer opgewonden, vooral omdat niemand iets terug zegt. Dan ploft hij neer op de zitbank, bedekt zijn gezicht met zijn handen en uiteindelijk gooit hij zijn hoofd op zijn armen en begint te huilen.

Wim staat op, loopt naar hem toe en slaat zijn arm broederlijk om Frits zijn schouders. Daarbij klopt hij hem gemoedelijk op zijn bovenarm om hem tot bedaren te brengen.

“Nee, nee, Frits, wij weten beter. Jij bent geen lafaard. O nee. Jij bent alleen maar bang voor wat er gebeuren gaat. Jij weet niet hoe die strijd tegen ons gaat beginnen. Wij moeten het verleden vergeten, ouwe jongen, en de werkelijkheid manmoedig in de ogen zien. Net als onze vrouwen dáár, zo moeten wij hier dapper zijn. In de korte tijd dat wij in Menari zijn hebben wij jou leren kennen, goed leren kennen. Jij bent een van ons vrienden geworden. En dit zullen wij blijven. Wij laten elkaar nooit in de steek.” En tot de anderen zegt hij: “Wat zeg jullie, kerels? Is Frits onze vriend of niet?”

“Natuurlijk is hij, “ beamen wij spontaan in koor. Ik haal haastig mijn mok, vul het met koud water en geef dit aan Frits. “Hier, Frits,” zeg ik. “Drink wat.” Met bevende hand neemt hij de beker op en drinkt ´n paar lange teugen van het frisse water. Dan begint hij te kalmeren.”

“Vergeef mij, mensen, dat ik zo kinderachtig geweest ben,” zegt hij zenuwachtig. “Ik weet dat jullie mijn vrienden zijn. Ik wil vergeten wat ik gezegd heb.”

“Dat zullen wij, Frits. Dat beloven wij.” Het is Tom Sanders die deze woorden uitspreekt en Frits de hand rijkt. “Wij zijn niet bang zoals de Inheemse militie. Zij kunnen maar de benen nemen, de een na de ander. Wij zullen hun taak wel overnemen en dat zullen we goed doen. Wij blijven hier al breekt de hel los. Wat zeg jij, Bolle?”

“Wel,” zeg ik. “Wij zijn geen burgers meer. Kijk maar naar mijn “diner suit” Van hetzelfde maaksel als die van jullie. Wij hebben dezelfde wapens om dit voor hetzelfde doel te gebruiken. En als wij gereed moeten doen. Dan maakt dit ook geen zaak wie aanvalt, de keizer van Japan of de straatveger uit Tokio. Hij zal zijn portie krijgen. Maar ik ben benieuwd of dit ooit zal plaats vinden. Kijk, Nederlands Indië bestaat niet meer en ons leger bestaat ook niet meer. Al 2 dagen is dit zo. Ons fort is de laatste van al de verdedigingswerken wat nog onaangetast is. Denk jullie dat Kapitein Durandt hem zal overgeven met 6000 Jappen voor de deur en nog geen 1000 man in zijn fort? De vijand kan versterking krijgen, wij niet. Of denk jullie dat hij ons allemaal zal opofferen voor zijn trotse wil?”

“Dan ken jij hem niet, Bolle,” zegt Gert. “Die kop van hem is niet voor niets ´n bantengkop. Hij deinst voor niets terug. Hij geeft niks om j o u leven. Als hij zijn plicht maar gedaan heeft, dood of levend. Ik zeg dit jou.”

“Ja, maar daar is nog ´n Overste die boven hem staat.”

“Die praat hij wel om.”

“Vergeet dat maar,” zeg ik beslist. “Zover ik de Overste ken, is hij uit heel ander hout gesneden. Hij is niet die bullebak als de Banteng. Hij denkt eerst en zegt niet veel. Maar wàt hij zegt betekent gezag. En het maakt voor hem geen verschil wie voor hem staat, zelfs niet de Banteng. Wij zullen zien.”

Die nacht waren wij allen op onze posten. De pilboksen waren bezet en rijk voorzien van amunitie. De lichte mitrailleurs, de zware machinegeweren, kanonnen, luchtafweer, alles was gereed voor de komende infiltratie. De infanterie is reeds in de loopgraven. Ik, met mijn zere voeten, moet morgenochtend vroeg de Kommandopost van Kapitein Kersten aflossen.

Dan kan ik dus nou maar vast gaan slapen, want morgen zal het ´n dag van spanning betekenen. Morgen of overmorgen verwachten wij de grote aanval. Vast niet later. Alsde eerste schoten vallen zal dit op onze zenuwen werken. Dit zal de vuurdoop zijn. Dan is het ´n kwestie van je kop gebruiken, als die nog op jou romp staat. Ik geloof niet dat het zover zal komen. 1000 tegen meer dan 6000. Wij zullen uitgedund worden, maar zij behouden hun aantal. Daar zijn er nog meer achter hun. Wij kunnen niet terug vallen op ´n andere linie. De zee is daar.

Hoe langer ik hierover nadenk, hoe meer ik mij kwaad maak op de Banteng. “Als die kerel ook zijn kop gebruikt, zal hij toch moeten toegeven dat dit zelfmoord betekend. En waarvoor, voor welk doel die zinloze massa-moord”, zeg ik zo in mij zelf.

Ik vermoei mij met al die gedachtes en veronderstellingen, hoe de strijd zal beginnen, hoe dit zal aflopen als wij zullen moeten vechten en wat er zal gaan gebeuren indien wij ons moeten overgeven. Ik weet het op het laatst niet meer en val in ´n diepe slaap.

 

Om 6 uur, klokslag, lig ik achter mijn karabijn-mitrailleur moederziel alleen in ´n grote kuil achter het hoofdkwartier van Kapitein Kersten. Adjudant Aalbersen heeft mij vooraf al gewaarschuwd voor de te verwachte muiterij van de kant van de Inheemse militie. Zoals hij dit mij uitgelegd heeft moet ik het hoofdkwartier beschermen tegen eventuele onverwachte aanvallen van binnen het fort.

Het is muisstil. Niemand komt voorbij. Daar is gedurende de tijd dat ik achter mijn karabijn-mitrailleur lig geen inspectie geweest. Dit verwondert mij en ik krijg het gevoel of het hele eiland in spanning de komende aanval verwacht. Mijn maat in die andere kuil achter mij, ´n eindje verderop, zegt ook geen woord. Hij ligt en kijkt en tuurt net als ik. Wij dekken elkaar in de rug. Ik zie kip noch kraai en het is net alsof de natuur aan deze geheimzinnige stilte meewerkt. De wind is gaan liggen. De bladeren van de bomen hangen in rust omlaag. Daar is geen stem, geen geluid wat enig teken van leven verraad. 2 Uur lig ik al in deze positie en wacht maar. 2 Uur lang lig ik maar te loeren naar die open plekken aan de overkant waar het bos even ophoud. Maar niets gebeurd. Ik zweet van inspanning. Mijn ogen beginnen pijn te doen. Ik oefen inmiddels mijzelf in snel richten. Dàn mik ik op ´n opening in het bos, het volgende moment is mijn loop gericht op het rechter zijpaadje. ´n Stapel patroonhouders ligt langs mij, gereed voor het grijpen. ´n Goed gerichte handgranaat in mij kuil zal mij ongetwijfeld onschadelijk maken. Maar hoe kan ´n mens hier met handgranaten gooien. Het is onmogenlijk met die wilde natuur rondom. Ik loer naar ´n plek vanwaar dit eventueel zou kunnen komen. Laat niemand het proberen. Kom maar op als je durft. Mijn spuit zal eerst zwaar blaffen en velen van hen zullen de zon niet meer zien ondergaan …. Waar blijven zij nou? Komop, kerels, waar zijn jullie? Ik word ineens dapper en ongeduldig tegelijk. Of is het bangheid of zenuwspanning? Ik probeer mijzelf te kalmeren.

Tegen deze tijd moeten de vijandelijke bommenwerpers al over ons vliegen. Maar nou blijven ze weg. Vreemd. Zij komen niet. Wat is de oorzaak hiervan? Daar moet ’n oorzaak zijn. Dan ineens schrik ik op. Daar ergens kraakt ´n tak, en nog een. Ik tuur in die richting, daar links voor mij, in het kreupelbos. Iemand probeert mij te besluipen, denk ik en op hetzelfde moment wijst de loop van mijn wapen naar die plek. Nu houd het kraken op. Dan verbreekt ´n stem de stilte.

“Hou op, kerels, niet schieten. Ik ben ´t, Adjudant Aalbersen.” Ik kijk in de richting vanwaar de stem komt maar zie niets.

“Is alles veilig. Ik kom nou voorwaarts. Niet schieten, verstaan jullie mij?” Ik herken de stem van de Adjudant.

“Alles veilig, Adjudant,” roep ik terug. “Kom maar uit je schuilplaats.”

Voorzichtig worden de takken opzij geduwd en even later treed de Adjudant uit het bosje op het open gedeelte voor  mijn schuilplek.

“Kom er maar uit. Alles is voorbij. Wij hebben ons overgegeven. Dit bericht is net van het kommando-kwartier gekomen.”

“Wat, Adjudant,” vraag ik verbaasd. “Wij vechten dus niet?”

“Nee. Daar is heftig over gedebatteerd. De Banteng wou niks van overgeven weten. Maar Overste van Rijnsburg ziet echter de noodzakelijkheid van doelloos bloedvergieten niet in. Een enkel schot van onze kant zal het einde van ons allemaal betekenen, heeft hij gezegd. Wij hebben geen bergen achter ons waarop wij ons kunnen terugtrekken. Met de rug tegen de zee zullen wij totaal uitgemoord worden, wanneer wij ons niet overgeven. Die twee hebben gebekvecht, de Banteng en de Overste. Maar de Overste heeft het uiteindelijk gewonnen. Ik denk, hij heeft wijs gehandeld. En nou, leg jullie wapens maar in mijn hut en ga je eigen tampat opzoeken. Wacht daar voor verdere instructies.”

Samen verlaten wij onze schuilplaatsen, doen de patroonhouders weer in de patroontassen en leggen de karabijn-mitrailleurs en amunitie in de hut van de Adjudant zoals hij dit gezegd heeft. Dan lopen wij zwijgzaam en terneergeslagen in de richting van onze barakken. Mijn maat zwaait rechtsaf en ik volg de linkerkant van het pad. Onderweg ontmoet ik Frits Kramer.

“Wat nou, Bolle? Wat gaan ze met ons doen, denk jij?”

“Ons gevangen nemen, wat anders?” zeg ik.

“Voor hoe lang?”

“God weet hoe lang. Hoe kan ik dit weten? De oorlog is net aan de gang. Wat wij nou moeten doen is oppassen dat wij niet uit het leven glippen door de een of andere onbezonnen daad, Frits. Wij zullen nu in ons lot moeten berusten en geduldig de verdere gebeurtenissen afwachten, hoe moeilijk dit ook mag zijn. Denk jij ook niet zo?”

“Dat zal wel moeten. Weet  jij, Bolle,” vervolgt Frits na ´n ogenblik van stilzwijgen. “Eigenlijk ben ik blij dat het over is. Ik kan met ´n gerust geweten zeggen dat ik geen mens vermoord heb.”

“Dit is ´n standpunt. Maar daar is nog ´n ander. Wij hebben tenminste nog ´n kans om voort te bestaan, al is dit maar min. Het leven wat nou voor ons ligt, zal niet gemakkelijk zijn. Prepareer je daar maar op.”

            “Hei, Gert,” roep ik naar Gert Verstraten die ik nou uit ´n zijpaadje zie komen. Hij kijkt voortdurend naar de grond en schopt elke tak of steen voor zijn voeten weg terwijl hij af en toe zijn vuisten balt. Als hij mijn stem hoort kijkt hij op en zegt:

“Gaat dit jou hart niet breken, Bolle, Frits, als jij zo lang op die geel rotte zit te wachten met 10000 patronen naast je en jij kan geen enkele van die blauwe bonen in hun basten schieten? Heb ik daarom zoveel jaren mij fit gemaakt voor deze gelegenheid? Heb ik daarom voor niets schiet- en schermbrevetten gehaald? En nou moet ik mij zomaar zonder slag of stoot overgeven. Dit is geen eer voor mij.”

“Toch geloof ik dat dit het beste is wat wij kunnen doen. Gert,” zeg ik. “Ga maar na. Wie van ons zal dit overleven als onze Overste niet toegegeven heeft. Wij hadden het toch verloren. Hoe wil jij dit fort met ´n handjevol mensen verdedigen tegen ´n overmachtige vijand? Voor welk doel? Alleen voor jouw eer?”

“Dit is waar,” zucht Gert. “Jij hebt nog gelijk ook. Wij moeten de bittere pil maar slikken. Maar de toekomst zal niet fraai voor ons uitzien. We zullen maar afwachten wat er nou gaat gebeuren.”

Uit alle richtingen komen de mannen op weg naar hun barakken, moe en terneergedrukt, sommigen met tranen in hun ogen. Je kan het zo maar zien. Het brede grintpad loop vol. Van alle kanten komen zij, uit de bosjes, van de zijpaadjes, van overal. Net als Tommie Sanders, Wim Roosenboom en Korporaal Zimmer, die ik daar zie lopen, en net als Hans Vermeulen en zoveel anderen, behoor ik ook tot die teleurgestelden. Wij kijken mekaar aan met ´n andere blik als wij gewend zijn. Ik voel het zo aan. Daar is dat gevoel van: wat doe ik met dit pakkie aan. ´n Grijs-groen uniform zonder wapens, wat is dat voor ´n dracht. Leeglopers en niksdoeners zijn we nou. Geen militairen meer, soldaten van niks.

Ik zou wel eens willen weten wat die gedachten zijn van al die mensen die nou allemaal op weg zijn naar hun barakken. Wat gaat er in die koppen om? Wat is hun opvatting van die situatie waarin wij zo onverwachts beland zijn? De toekomst zal het mij vertellen.

“´n Ongestreden strijd, oneervol,” zijn de woorden die Hans Vermeulen tot mij richt als hij naast mij loopt. Dan blijft hij met ´n ruk staan.

“Dit is beter zo, Bolle,” vervolgt hij. “Wat gebeurd gebeurd, maar wij gaan door met O en O. Als wij de kans krijgen zullen we weer ´n kabaretvoorstelling geven.”

“Jij bent nogal optimisties, Hans. Jij geeft tenminste de moed niet op.”

Wij naderen onze barak. Wie nog wapens bij zich heeft levert het in. Ik ga naar mijn slaapplek, zoek in mijn ransel naar mijn portefeuille en zakbijbel, steekt de eerste in mijn binnenzak en de kleine Bijbel in mijn buitenzak. ´n Ordonans van het Hoofdkwartier verschijnt en laat weten dat wij ons onmiddelijk op de aloon-aloon moeten verzamelen. Ik kijk nog goed of ik niets vergeten heb en begeef mij op weg naar het sportveld. Mijn tekengerei en tekeningen laat ik op goed geluk achter. Die kan ik niet meenemen. Onderweg denk ik aan alles wat ik voor altijd vaarwel moet zeggen. Ik denk aan mijn nabestaanden, mijn betrekking, mijn bezittingen. Ik zal dit allemaal maar moeten vergeten en in de eerste plaats aan mijn eigen gezondheid moeten denken. Eén ding heb ik mij vast voorgenomen. Ik zal zo vèr mogenlijk uit de buurt van de Jap blijven.

Het voetbalveld loopt zo langzamerhand vol mensen. Seksie voor seksie staan daar in afzonderlijke groepen bij elkaar. Ik zoek mijn groep op. Onderofficieren lopen overal rond om hun manschappen bij elkaar te krijgen. Officieren zie ik niet. De stemming was niet bepaald plezierig. Groepen Indo´s staan hier en daar los van de blanken. Ik bespeur ´n soort vijandelijke houding tussen hen en ons. Daar word over en weer in Maleis en Nederlands op mekaar gescholden. Ik vrees elk ogenblik ´n handgemeen. De bevelen van de onderofficieren worden in de wind geslagen. Ons leger heeft opgehouden te bestaan en dus is er ook geen discipline meer. De onverstandigen hebben van deze gelegenheid dankbaar gebruik gemaakt om elk bevel te ignoreren. Ondersteuners van het militaire gezag proberen de orde te herstellen, zonder resultaat. De weerstand van sommige groepen kan elk ogenblik uitlopen op ´n openlijke opstand tegen het gezag.

Daar komt Adjudant Aalbersen op het terrein. Hij beschouwt kalm de situatie en roept de onderofficieren bij mekaar. Als hij zijn instructies gegeven heeft nemen de sergeanten hun posities in. Dan verheft de Adjudant zijn stem. Hij deelt ons mee dat onze officieren nog door de Japanners vastgehouden worden en dat hij nu waarnemend kommandant is. Daar is gehoon hier en daar, maar de Adjudant trekt zich hiervan niets aan. Nu strekt hij zich in zijn volle lengte uit en dan dondert de stem van de 6-voeter over het veld. Hij waarschuwt iedereen die probeert zijn bevelen te veronachtzamen voor de gevolgen die wij allemaal zullen moeten dragen. De Jap zal elk ogenblik hier zijn. Daar word ´n geordende troep verwacht. Als daar geen orde is, zullen zij het recht in eigen hand nemen met de gevolgen voor de raddraaiers.

De verstandigen hebben gelukkig ingezien dat met ´n chaos niets te bereiken is. Dus hebben zij de Adjudant heelhartig steun toegezegd en hun afkeuring tegenover mopperaars en opstandigen uitgesproken. Uiteindelijk is de rust hersteld. Nu moeten wij, op last van de Adjudant, alle wapens en messen, wat wij nog in ons bezit hebben, op ´n hoop gooien. Onder messen word ook verstaan zakmessen van enige grootte. Verder moeten wij kalm afwachten op de komst van ´n Japanse verkenner die straks over ons zal vliegen. Als hij ons opgemerkt heeft, zal hij ´n lichtsignaal geven.

Het regent nu messen en zakmessen op de door de Adjudant aangewezen plek. Sommige verdwijnen diep in het aangrenzende bos met ´n enorme zwaai door de lucht. De mijne ligt in ´n diepe kuil ´n eind verderop tussen de struiken. Als die messenregen over onze hoofden geeindigd is, zijn wij allen klaar om de Japanner te ontvangen.

Het verre gezoem van de verkenner dringt tot ons door. Wij kijken op in de richting waar het geluid vandaan komt. ´n Vliegtuig komt nader en cirkelt hoog boven ons. Wij wachten op het lichtsignaal als teken dat de piloot ons gezien heeft, maar niets gebeurd. Dan, met ´n wijde boog, verdwijnt het vliegtuig in de richting vanwaar het gekomen is. Gemompel onder ons:

“Die knaap is zeker kleurenblind. Hij kan niet zien met zijn spleetogen.”

Adjudant Aalbersen heeft aan al onze gissingen maar ´n einde gemaakt.

“Jassen uit, mannen,” kommandeert hij. ´n Ogenblik later staan wij in onze witte hemden. “Zijlstra en van Kampen, gaan jullie twee als de bliksem ´n laken van mijn bed halen. Je weet waar ik woon. Ik verwacht jullie binnen 5 minuten terug.” Als de 2 man klaar staan om aan zijn verzoek te voldoen roept hij hun nog achterna: “Eh … wacht even … breng 2 stuks, wil je?”

Als een pijl uit de boog schieten Zielstra en van Kampen vooruit in de richting van de barak van Adjudant Aalbersen. Dan verdwijnen zij in het oerwoud waar ergens achter 2 beddelakens op hun liggen te wachten. De 5 minuten worden 10. Dan eindelijk komen ze aan gehardloop. 8 man hebben 2 lakens op het veld naast mekaar uitgespreid terwijl wij ongeduldig blijven staan en wachten op de eventueele terugkomst van de Japanse verkenner. Zal hij terug komen? Minuten verstrijken, ´n half uur gaat heen en nog geen vliegtuig in de lucht. Dan eindelijk horen wij het verre gezoem van ´n verkenner. Nou móét hij ons vinden. Als hij nou die 2 witte beddelakens en de bijna 1000 man in witte onderhemden niet kan zien, dan is hij beslist blind. Het geluid van de zoemende motor komt nader en dan ineens zien wij hem. Nou cirkelt hij boven onze hoofden en dan flits ´n fel wit licht van onder de cockpit aan en uit. Hij heeft ons ontdekt. ´n Hoera-geroep door de meesten van ons stijgt op en ´n gezwaai van armen als teken dat wij hem begrepen hebben moet de piloot gezien hebben. Want nu draait hij met ´n sierlijke boog terug en verdwijnt vanwaar hij gekomen is. Het is nu ´n kwestie van geduldig afwachten op de komst van de Japanners.

Ruim 2 uur hebben wij in de hete zon op hen gewacht. Merkwaardig zoals het weer veranderen kan. Gisteren nog regende het pijpestelen en vanmorgen is het de wind gaan liggen en breekt de zon door de wolken. De lucht is opgeklaard. Ons geduld word danig op de proef gesteld.

Dan eindelijk horen wij ´n hels gekrijs wat uit de bossen achter ons komt.

“Blijf staan waar je staat en in het gelid, alsjeblieft,” beveelt de Adjudant. Ik kijk om en zie achter mij ´n beweging tussen de struiken. Uit twee richtingen stormt ´n dozijn dwergapen met machienegeweren en patroontassen gewapend schreeuwend en gillend uit het oerwoud. In ´n ommezien zijn de vier hoeken van de aloon-aloon ingenomen, de machienegeweren opgesteld en op ons gericht.

Hans Vermeulen staat naast mij en zegt lakoniek:

“Ze zijn zeker bang voor ons.” Ik lag zo´n beetje. Omdat ik vooraan sta kan ik de linker Japanner duidelijk zien en goed observeren. Het kereltje is zeker niet groter dan 5 voet. Zijn kakiekleurig uniform is aan alle kanten gescheurd en opgelapt. Op zijn kale kop prijkt ´n kakie petje van de zelfde stof als zijn uniform, wat lijkt op ´n afgeknotte kegel met ´n slappe klep voorop en ´n hoeveelheid korte lappen aan de achterkant. Waarschijnlijk om zijn nek tegen zonnebrand te beschermen. Hij draagt rubber schoenen waarvan het voorstuk gespleten is. De kleinste ruimte is voor de grote teen en de rest voor de overige tenen. Zijn armen zijn te lang in verhouding tot zijn lichaam en zijn benen abnormaal kort. De donkere spleetogen en de dikke wenkbrauwen daarboven, de vooruitgestoken mond, platte neus en brede jukbeenderen, doen mij onwillekeurig denken aan ´n dronke aap die af en toe zijn witte tanden laat zien. Moord en triomf word hiermee duidelijk gedemonstreerd. Ik kan niet nalaten ´n diepe minachting voor dit soort aardbewoner te hebben. Ik ben toch heus niet de enige die er zo over denkt want Hans, naast mij, fluistert:

“Moeten wij nou voor dit onkruid buigen?”

“Het lijkt zo,” sis ik terug. “Ik verwacht niet veel goeds. Als er nou maar niemand ´n fout maakt, zal het nog met ´n sisser aflopen.”

De tropenzon staat al hoog aan de hemel. Het is warm. Hoe lang wij daar gestaan hebben weet ik niet precies, maar eindelijk komt er verandering in de situatie door de komst van ´n Japans officier met zijn gevolg, die ons in het Maleis komt vertellen, dat wij nu krijgsgevangenen zijn en dat elk verzet gestraft zal worden. Wij moeten nu naar onze barakken terug gaan en daar blijven tot wij bericht krijgen wat wij verder moeten doen. Niemand mag zijn barak verlaten. Enig iemand die zich daar buiten beweegt, word op staande voet doodgeschoten.

“Het begint al goed, Bolle,” zegt Gert achter mij.

“Wij zullen straks nog de zon moeten aanbidden, let op,” zeg ik.

Bij thuiskomst waren alle geweren en patronen al weggehaald en op vrachtauto´s geladen. Haastig ga ik naar mijn krib, onderzoek mijn bagage maar ontdek geen sporen van diefstal. Alles is nog net zo op zijn plaats als ik het heb achter gelaten. ´n Pak van mijn hart.

Wij krijgen eindelijk ons avondeten en als alles zijn weg naar onze magen gevonden heeft en de pannetjes onder de kraan schoongemaakt zijn, kruipen wij de barak in en blijven daar voor de rest van de nacht. Zo tegen de avond, als het bijna donker geworden is, horen wij ´n geschreeuw van Japanners aan de overkant van de weg. Wij gluren door de deuropening en de ramen en zien en 6-tal kleine Japanners op kinderfietsen voorbij trekken.

“De sirkusvoorstelling gaat beginnen,” zegt een van ons.

“Oppassen, mannen. Laat je niet zien. Ze maken nog rookvlees van je,” merkt ´n ander op.

“Gut, gut, wat ben jij grappig,” zegt n andere stem. “Zeker de leukste thuis, niet?”

“Op de kat na, ja. Maar die is kortelings overleden en nou ben ik de meest getapte.” Wij lachen zo´n beetje om de grap. Daar is tenminste nog iets van humor overgebleven.

´n Paar dagen later komt de mededeling, dat wij ons vrij door het kamp kunnen bewegen. Om incidenten te vermijden, is het gewenst de Japanners te ontwijken. En wanneer wij per ongeluk een tegenkomen, moeten wij halt en front maken en dan buigen.

“Moeten wij daarbij nog wat zeggen, Sergeant?” vraagt David.

“Jij zegt niks. Jij denkt alleen maar wat. Verzin maar iets, als je ´t maar voor jezelf houd.”

Zimmer lacht al bij de gedachte wat hij gaat denken als hij er een ontmoet. Dit zal niet veel goeds zijn. Stel je voor dat het nog uitkomt.

Wij krijgen nu les in Japans. Wij leren alleen de voornaamste woorden, zoals bevelen en tot-10-tellen. Wij leren ook wat wij moeten uitschreeuwen zodra er ´n Jap in de buurt is, hoe wij bij dit schreeuwbevel moeten halt-en-front maken, hoe wij bij de 2e schreeuw moeten buigen en wat wij moeten doen zodra het 3e en 4e bevel op die buiging volgt. Zulke repetities waren pracht vertoningen wat op onze lachspieren werkten. Onze leermeester is ´n officier, de enige die wij voor ´n lange tijd gezien hebben. Waar zijn de anderen? Worden zij van ons gescheiden gehouden?

De volgende dag, op mijn wandeling door het kamp, zie ik tot mijn verbazing Kapitein Kersten voor de hut van Adjudant Aalbersen op ´n stoel zitten. Hij leest ´n boek. Ik denk niet dat de inhoud hem erg interesseert. Hij staart meer voor hem uit dan dat hij leest. Wat gaat er in hem om? Hij is de kalmte in persoon als ik hem zo op ´n ongeziene afstand observeer. Ik heb altijd ´n grote bewondering en respekt voor hem gehad. Maar vandaag doet het mij vreemd aan dat ik hem daar zo rustig in zijn stoel zie zitten nietsdoen. Adjudant Aalbersen heeft mij later van hem verteld, en hoe het in Hoofdkwartier toeging toen de Japanse Kommandant in Maleis het gehele officierenkorps toesprak en eiste dat alle officieren hun wapens op ´n tafel moesten leggen. Onze Overste heeft toen de officieren aan de Japanse Kommandant voorgesteld. Daarna moesten de officieren beloven dat geen tegenstand ondernomen word waarvoor ´n eed van trouw aan het Japanse gezag gezworen werd. Na deze onbehagelijke plechtigheid heeft hij aan onze officieren hun pistolen teruggegeven. Alleen Kapitein Kersten heeft geweigerd dit aan te nemen. Verwonderd heeft de Japanse Kommandant onze Kapitein gevraagd waarom hij niet bereid was zijn pistool terug te ontvangen, waarop Kapitein Kersten antwoordde:

“De sabel is onafscheidelijk verbonden aan de rang van officier. ´n Officier zonder sabel is geen officier meer. Het spijt mij om te zeggen, dat de ontneming van mijn sabel voor mij ´n degradatie betekend, ´n oneer wat niet vergoed kan worden door mij mijn pistool terug te geven. Ik weiger u aanbod.”

            “Zo is Kapitein Kersten,” vervolgt de Adjudant. “´n Man met ´n karakter, rustig en niet bang. Alle officieren hebben ´n afstraffing verwacht, maar dit is uitgebleven. De Japanse Kommandant heeft hem lang en strak aangekeken. Toen heeft hij geglimlacht en gesalueerd. Nou loopt onze Kapitein rond zonder sabel en zonder pistool.

 

Vòòr de Japanse bezetting heb ik verscheidene tekeningen gemaakt van het soldatenleven in Menari. Nu heb ik gemeend mij toe te spitsen op pen-en-inkt illustraties van het kamp zelf, van de omgeving en de verdedigingswerken. Daar was voorlopig volop tijd om dit te doen. Behalve dat het soms mijn beurt was om wachtdienst te doen, kon men mij in de ochtend en middag op verschillende punten druk bezig zien. Daar was niemand die mij in mijn werk stoorde.

Op een van die wachtdiensten moet ik bij een van de rivieren een landingsplek bewaken. Die morgen sta ik moederziel alleen en ongewapend op post naast een ven de betonnen “pilboksen”. Ik tuur over het landschap rondom mij en als ik dan de stroming van de rivier volg zie ik een Japans landingsvaartuig naderen. Voorop staat een in het wit geklede officier en in het vaartuig een groep Japanse soldaten in kakie uniformen. Als de soldaten even later aan wal stappen krijg ik voor de eerste keer de gelegenheid om Japanse stoottroepen van nabij te bekijken. Ik breng het militaire saluut en maak een buiging dat door de officier beantwoord word. In minder dan geen tijd word ik omringd door de kleine 5-voeters. Iedere soldaat heeft zijn eigen kinderfiets bij hem, Mijn Fongersfiets, waarmee ik naar dit punt gekomen ben, staat tegen de pilboks geleund. Niet zodra de Japanners mijn fiets in de gaten krijgen, word dit van alle kanten bekeken en getoetst. Uit hun gebaren en het woord “Amerikano” maak ik op dat zij mij voor een Amerikaan aanzien.

“No,no,” schud ik met mijn hoofd. “Ik, Hollander, Hollanda.” Zij worden een beetje vrijpostig, betasten mij van voor en achter, trekken aan mijn uniform en voelen de grootte en mischien ook de kwaliteit van mijn spieren. Ik voel mij een beetje onbehagelijk tussen die dwergen, wat hun officier vermoedelijk opgemerkt heeft. Met een paar onverstaanbare woorden heeft hij aan die vrijpostigheid een eind gemaakt.

            Inmiddels word mijn Fongersfiets van alle kanten bekeken en beproefd. Het gewicht word getest en om hun verbazing hierover uit te spreken, word mij een van hun fietsen aangeboden. Om de dwergen een beetje tevreden te stellen til ik dit kleine fietsje met mijn pink op, ga dan wijdbeens staan en laat het vehikel zonder moeite onder mij door lopen tot groot vermaak van de omstanders. Zelfs de officier heeft er schik in. Maar dan geeft hij een teken en even later rijd de hele troep over de tambak paadjes weg. Ik slaak een zucht van verlichting, blij dat ik van ze af ben.

Op een andere dag zijn wij, 2 Indo´s en ik aan het kleine havenhoofd, bezig met pannekoeken met garnalen bakken. Het was daar rustig en de pannekoeken smaakten heerlijk. Maar dan ineens word de rust verstoord door de komst van 2 dronken Japanners. Wij hebben ze niet zien aankomen, zodat wij geen kans hebben gehad om in te pakken en de benen te nemen. Maar nu ze ons bezig gezien hebben moeten wij de ene pannekoek na de ander voor de heren bakken. Het deeg en de garnalen raken op. Een van de Indo´s ziet kans ongemerkt de laatste hoeveelheid garnalen in zijn broekzak te steken. Terwijl de Japanners met hun lange bajonetten de pannekoeken doorsnijden en onder luid gelach oppikken en naar hun mond brengen, zien wij kans ongezien te verdwijnen. Eenmaal ver weg in de dichte bosjes horen wij een woedend gegil en geschreeuw. Een hels lawaai barst los. We gluren door opening in de struiken en zien de dronken soldaten in hun woede al ons kookgerei stuk slaan en in elkaar trappen. Ook de bank waar zij op gezeten hebben moest het ontgelden.

 

De tijd is nu gekomen om het eiland te verlaten. Ransels en koffers worden volgepakt. Wat geen plek in de ransels kon vinden word ik de kompies dekens ingerold en bovenop vastgebonden. Klein goed gaat in de jas- en broekzakken. Mijn ransel is vol gepropt, netjes opgevouwen en oordeelkundig als een legkaart gerangschikt. Open plekken is opgevuld met naaigerei, tekengereedschap en mijn Gilette aparaat met de reserve mesjes. Een tweede paar schoenen hangt aan weerskanten van mijn ransel. De kompies pannen, model ingepakt en opgevuld met klein goed, hangen onderaan. Mijn mok en veldfles hangen aan mijn gordelriem. De deken en slaapmatje zijn opgerold en bovenop vastgebonden met een stuk touw. Tekeningen en tekenpapier heb ik netjes opgerold met een touw om mijn nek hangen. Alleen voor mijn opvouwbare tekenkruk heb ik werkelijk geen plaats kunnen vinden. Maar heb ik dit voor op mijn borst vastgemaakt. Nou heb ik tenminste mijn beide handen vrij. Zonder de hulp van anderen zou ik die hele vracht nooit op mijn rug gekregen hebben. Ik ben klaar voor de aftocht. Hans ziet mij staan en komt naar mij toe. Wij lopen vast vooruit naar de verzamelplek. Op de aloon-aloon leggen wij onze vrachten naast die van anderen neer. Het veld begint vol te lopen. Sommigen dragen hun hebben en houwen aan bamboes. De zware kisten hebben zij maar achter gelaten en de inhoud in pakken of petroleumblikken verdeeld. Van alle kanten komen ze nu opdagen krom van de lasten op hun ruggen en in de handen.

Dan worden we geteld en als dit voorbij is marcheren wij af naar de grote steiger, waar een paar Marine motorboten al klaar op ons wachten. Onze boot is reeds half ingenomen door soldaten en officieren. De laatsten hebben het voorschip in beslag genomen. Officieren horen nu eenmaal bij officieren. Dit is voor de eerste keer sinds de Jap ons krijgsgevangenen gemaakt heeft dat ik weer eens officieren zie. Hans en ik vinden een plek aan stuurboord en leggen onze bagage bij mekaar neer.

Tommie Sanders heeft ons aan boord zien gaan en komt nu naar ons toe. Ik zie aan zijn gezicht dat er wat aan de hand is.

“Wat scheelt er aan, Tom? Heb je nieuws voor ons?” vraag ik.

“Zie jij hun ook?” zegt hij opgewonden.

“Wie bedoel je?”, wil ik weten.

Hij wijst in de richting van de officieren. “Zien jullie niks bizonders?”

Ik kijk naar een groepje officieren die daar bij mekaar staan te praten maar kan werkelijk niets vreemds aan hen zien behalve natuurlijke dat zij ongewapend zijn.

“Nee,” zeg ik. “Ik zie niets bizonders aan ze. Ze zijn ongewapend missen hun schouderriem. Maar dat is ook alles.”

“Nee man, kijk goed. Zie jij die Luitenant daar . . . . en daar die Kapitein . . . . en dan die 2 andere Luitenants links van die kapitein?”

Hij wijst ze stuk voor stuk aan. “Kijk goed, dan zal je ontdekken, dat ze geen sterren meer hebben. Zie je het nou? Wat de hel hebben ze met hun sterren uitgespookt?”

Nu zie ik het ook. Ik staar Hans aan. Die heeft het ook al ontdekt. Wij kijken naar de kragen van die 2 Luitenants. Weg zijn de sterren.

“Heb je ooit van je leven ….. “ zegt Hans verbaasd. “Die een daar, is hij niet Luitenant de Jongh die jou op de 2e Kerstavond met zijn pistool gedreigd heeft, Bolle? En die andere, daar naast hem, ken ik ook. Allebei Landstormers. Een pracht voorbeeld van heldhaftigheid.”

“Zij schamen zich blijkbaar,” zeg ik. “Zie je? Zij durven niet onze kant op te kijken.  . . . . Daar verderop zijn er nog een paar, maar die hebben hun sterren aan een kant van de kraag zitten.”

Nou maak ik mij los van mijn groep, maar Gert, die zich ook bij ons aangesloten heeft, houd mij tegen.

“Wat ga jij doen, Bolle?” vraagt hij.

“Ik zoek Kapitein Kersten,” zeg ik. “Waar is hij?”

“Die zit in zijn eentje aan de andere kant van het dek,” antwoord Adjudant Aalbersen, die ons ongemerkt genaderd heeft.

“En wat van hem, Adjudant?” vraag ik. “Behoort hij ook tot . . . .“

Adjudant Aalbersen weet al wat ik wil zeggen en breekt mijn zin af.

“Nee, hij niet, Bolle. Hij heeft al zijn sterren nog. Het is juist daarom dat hij alleen zit. Hij wil niks met die andere officieren te doen hebben. Ik kom net van hem vandaan. Een fijne kerel, waar je staat op kan maken. Wij moeten achter hem staan, jongens. Wij moeten hem niet in de steek laten.”

Gert springt in de houding en salueert. “Adjudant,” zegt hij, “onze Kompie blijft onder zijn aanvoering. Zolang als dit mogelijk mag zijn, Kapitein Kersten is onze Kommandant. Ik zal dit aan die andere manschappen doorgeven.” Hij voegt de daad bij het woord. Wij kunnen zien hoe hij zijn makkers bij mekaar trommelt en druk staat te praten en te gestikuleren. Dan draaien de koppen onze richting op en een tik aan de stroohoed in een halve saluut bewijst dat wij op hen kunnen rekenen.

“Frits is blij dat wij ons zonder slag of stoot overgegeven hebben. Is dit niet zo, Frits?” Wim stelt die vraag en draait zich naar hem om. Frits knikt bevredigend maar zegt niets.

Onze motorboot is nu stampvol mannen en bagage. Wij varen af, dwars door de golven van het onstuimige water, die tegen de boeg opspatten en uiteenscheuren. De lucht is weer grijs maar het regent gelukkig niet. Wij omzeilen de mijnen, die nog niet helemaal opgeruimd zijn, en varen kris-kras in de richting van de haven van Soerabaja. Het havengebied ligt vol gezonken schepen waarvan de masten en een enkele pijp nog boven water uitsteken. Dit is het werk van onze Marine. De pakhuizen en loodsen liggen grotendeels in  puin. Grote kranen liggen waardeloos en volkomen onbruikbaar opgevouwen als een in elkaar gefrommelde krant naast bomgaten en verbrande gebouwen. Hier en daar zien wij kanonnen met opengescheurde affuiten. Net als in Menari heeft de artillerie ook hier geen kanon heel achter gelaten.

Eenmaal aan de steiger stappen wij aan wal en klimmen in de gereedstaande vrachtauto´s. Dan rijden wij weg naar het Jaarmarkt-terrein, ons eerste werkelijke concentratiekamp. Onderweg staan vele vrouwen ons zwijgend na te staren. De meesten hebben tranen in hun ogen; sommigen begroeten ons stilzwijgend met de duimen omhoog als teken dat wij niet de moed moeten verliezen. Wij kijken rijkhalzend naar bekenden en familieleden. Ik heb mijn buurvrouw gezien met mijn hondje “Flip” op haar arm. Zij heeft mij opgemerkt en Flip gewijst “daar is jou baas”. Mannen waren er prakties niet langs de weg. Van de inheemse bevolking heb ik ook maar bitter weinig gezien. De Chinezen die wij tegen komen nemen hun hoeden af.

De eerste truck stopt voor de gesloten poort van het Jaarmarkt-terrein. Een paar Japanse schildwachten komen aangedraven. Het was buigen voor en na. En dan word de poort geopend. Wij rijden binnen.

De Jaarmarkt, oorspronkelijk een groot feestterrein, waar jaarlijks tentoonstellingen en karnavals gehouden worden, is nu omgeschept in een concentratiekamp; eigenlijk is het meer een soort doorgangskamp. Hier zullen wij een tijdelijke verblijfsplaats krijgen in afwachting op verdere deportatie naar onbekende bestemming. Het Jaarmarkt-terrein is nu de verzamelplaats van krijgsgevangenen van de omliggende forten en stellingen die door de Jap ingenomen zijn. Nog onbekend wat ons te wachten staat stoppen wij nu op het voorplein. Direct achter de poort, aan de rechter kant, staat het kantoor van de wachtkommandant. Wat dieper in, maar dan aan de linker kant bevind zich het bekende stenen gebouw wat nu als verblijfplaats voor de officieren dient.

Wij moeten uitstappen. Van alle kanten komen half geklede soldaten nieuwsgierig naar de nieuwkomers kijken. De verwelkoming bevalt mij niet bijster. Ik meen een atmosfeer van opstandigheid en uitgelaten anti-militairisme bij de inwoners te bespeuren. Een groep raddraaiers heeft het voornamelijk op onze officieren gemunt. Een regen van verwensingen en beledigingen word naar hun hoofden geslingerd.

“Waarom gooi jullie jou sterren niet weg, hééi? … Wil jij het gezag nog handhaven? Dit bestaat al lang niet meer. Maak je daar maar niet blij mee …….. hééé. Kaptein, als jij ´n slaapplek zoek moet je daar in die goudvissenkom wezen, niet bij ons . . . . Verlies je sterren niet  per ongeluk . . . .” Ik krijg een gevoel van mislijkheid als ik al die beledigingen aanhoor. Dit heb ik niet het minste verwacht. Toorn komt in mij op en tegelijk vrees voor een openlijk handgemeen zodra de Jap weg is. Wij kijken mekaar aan. Waar zijn wij nu terecht gekomen?

Nadat onze bagage door de Jap onderzocht is kunnen we maar inrukken. De meesten van de Menarigroep zijn zondermeer uiteengegaan behalve onze Kompie. Kapitein Kersten gelast aantreden. We staan netjes en demonstratief in gelid. Dan kommandeert hij “Geef acht – rechts richten – nummeren – staat.” En als daarop nog volgt “op de plaats rust”, begint hij ons toe te spreken. Een daverend gelach overstemt zijn woorden. Honende opmerkingen worden naar zijn hoofd geslingerd, maar onze Kapitein behoud zijn waardigheid en laat hem niet van zijn stuk brengen. Als een van de omstanders weer met een hatelijke opmerking komt, draait Adjudant Aalbersen zich om en sist venijnig terug: “Hou je smoel, varken. Ik zie je straks.”

In zijn toespraak hoopt Kapitein Kersten dat wij ons gezonde verstand zullen behouden en niet zullen meegeven aan enige vorm van opstandigheid. Wij zijn en blijven militairen, ook in gevangenschap. Behoud de goede geest. En dan eindigt hij met een “ingerukt marsch”. Als hij salueert beantwoorden wij zijn groet door eerbiedig de hand aan rand van de hoed te slaan. Wij draien zoals het behoort om de hakken, zoeken onze bagage op en maken ons gereed om een slaapplaats in een van de barakken te vinden. Maar niet zo Adjundant Aalbersen. Gevolgd door mijn persoon en nog 3 anderen, stapt hij regelrecht naar die grootschreeuwer die onze Kapitein zo beledigd heeft. Nu staat hij recht voor hem terwijl de raddraaier rustig in zijn stoel blijft zitten.

Dan zegt de Adjudant scherp en gebeten:

“Wat jou Kapitein voor julie geweest is, gaat mij niks aan. Maar van onze Kapitein blijf jij af, verstaan. Jou hondse opmerkingen raakt ons niet, schoft. Als jij nog eenmaal jou grote bek open zet, zal ik die draadversperring van jou eigenhandig dicht klap, voor altijd dicht klap. Heb jij mij verstaan?!!”

Hij staat nu vlak voor die man die maar uitdagend op zijn stoel blijft zitten zonder iets terug te zeggen. Dan grijpt de Adjudant hem onverwachts bij zijn jas, trekt hem uit de stoel en schreeuwt hem in zijn gezicht:

“Ga in de houding staan, laffaard, wat jij behoort te doen als jij tegenover een meerdere staat. Jou zwijn. Jij bent maar een misselijk vuil kereltje en een grote schoft om zo op te treden tegen een man van eer als onze kaptein. En donder nou op voor ik je weg schop.”

Met zoveel omstanders rondom hem en niet een die hem helpt, blijft voor hem geen andere keus over dan om te draien en weg te lopen. Wij met ons vieren stonden al die tijd klaar om in het uiterste geval adjudant Aalbersen ter zijde te staan. De wijde kring van tegenstanders vind het beter om ook maar de benen te nemen.

Ik vind een plek naast Gert Verstraten. Daar staat zowaar een bed. Ik pak mijn spullen uit en begin alvast mijn klamboe te spannen. Als ik met de opmaak van mijn bed klaar ben ga ik op verkenning uit. Daar zijn, om bij het voorplein te beginnen, de openbare stortbaden in het midden van het terrein en juist achter het voorplein. De douches zijn gedeeltelijk afgeschud, maar toch niet voldoende om mekaar in ons volle naaktheid te zien. Achter de douches is het hospitaal. Rechts van het terrein staan de barakken van bamboe en stap, gevolgd door een andere, meer modernere groep barakken van palen en een zinken dak. Mijn bed staat onder zo´n zinken dak. Aan het einde van de rij barakken begint de afdeling toiletten en wasgelegenheden. De laatsten staan net voor en links van de poort die toegang geeft tot de latrines. Deze latrines bestaan uit naast elkaar in de grond geboorde gaten van 15 voet diep, voorzien van een houten platform en een deksel. Zij nemen de hele rechter hoek aan de achterkant van het terrein in beslag. Precies op die hoek is een meters hoge bamboe uitkijktoren opgericht waar konstant een Japanse schildwacht op post staat. Om gebruik van de latrine te maken moet men, met een met water gevulde fles in de hand, halt en front maken zodra men binnen de poort is. Dan is het maar kalm afwachten tot de schildwacht op zijn hoog voetstuk naar je kijkt en dan moet onmiddelijk een buiging gemaakt worden. Wacht dan maar eerst af tot meneer terug buigt voor je kunt doorlopen.

            Van het standpunt van de hoge torenwachter lijkt het mij niet bepaald een frisse vertoning al die hurkende mensen onder jou te zien. Het is verre van plezierig om eerst een buiging te maken, maar gezien de Keizer van Japan dit vastgesteld heeft, moeten wij zijn wetten maar gehoorzamen. Gelukkig voor de torenwachter dat hij geen idee heeft welke verwensingen er bij elke buiging in zijn richting zachtjes worden uitgesproken.

Ik vervolg mijn inspektie, loop links af aan de achterkant van het hospitaal en kom dan uit op een rij werkplaatsen, ondergebracht in open stenen gebouwen. Hier zie ik allerlei gereedschap netjes opgestapeld en gesorteerd liggen. Daar waren schoppen, pikhouwelen, hamers, emmers en blikken, bezems enzovoort. En ergens staat een zelfgemaakte draaibank van fietsonderdelen. Een van die kerels heeft net zijn mes daarop geslepen en is nu bezig met snijwerk uit hout. Ik kan niet goed zien wat het voorstelt en daarom vraag ik hem belangstellend: “Wat ga jij daar maken, vriend?” Hij kijkt op en zegt, alsof er geen oorlog voor hem bestaat: “Ik probeer een pijp te maken. Als ik daarin slaag ga ik een pijpen-fabriek beginnen.”

Verderop is iemand bezig met de vervaardiging van asbakjes uit blik. Een ander maakt een olielampje van een jampot met een metalen deksel daarop waarin hij nu bezig is een gaatje met een spijker te slaan. In dit gaatje past straks een dun koord of schoenveter, wat in de jampot komt te hangen. Als die straks met olie gevuld word zal het maar een zwak licht geven.

Zo zijn verschillende mensen bezig hun tijd produktief te maken voor algemeen welzijn.

Nog verder naar voren staat het stenen gebouw dat tot verblijfplaats van de officieren dient, algemeen bekend als “de goudvissenkom”. Hoofdofficieren dragen hun sterren op een goud padje; vandaar deze bijnaam. In dit hoofdkwartier is dag en nacht  ijskoud drinkwater te verkrijgen. Het is open gesteld voor iedereen en daar word ook dankbaar gebruik van gemaakt, niet dan tot ergernis van de officieren.

“Jij kan daar zomaar in lopen en trek je van de sterrenhemel niks aan,” verzekert mij iemand. Ik heb het dan ook gedaan, niet zo zeer omdat ik dorst had, maar louter uit nieuwsgierigheid. Eerst moet ik geduldig in de rij op mijn beurt wachten. Eenmaal in het gebouw observeer ik de officiers verblijfsplaats. Daar zie ik ze lopen, gekleed en half gekleed. Sommigen liggen op hun bed een boek te lezen, anderen zitten op de rand van hun bed of op een stoel met elkaar te praten. Uniformen hangen over een stoel of aan een spijker in de muur. Ik krijg een gevoel van medelijden voor deze mensen, officieren waarvoor wij eens in de houding moesten staan en nu alle gezag verloren hebben. Verloren waardigheid, geminacht door de meeste van hun soldaten, uitgemaakt voor laffaards, bespot en uitgescholden door een groep raddraaiers. En dit alleen omdat een paar officieren uit angst voor de vijand de sterren van hun kragen verwijderd hebben. Ik persoonlijk geloof niet aan de praatjes die het kamp rondgaan, dat alle officieren laffaards zijn, alleen omdat sommigen een onbeschreven fout gemaakt hebben. Daar zijn genoeg voorbeelden van dapperheid onder hen bekend. Maar als de plaatselijke Kommandant zelf zijn post verlaten heeft en later in zijn landhuis, diep in de bergen in burgerkleren gearresteerd word, is het hek van de dam. Nou gelooft niemand meer in een officier.

Gelukkig zijn er nog mannen van staal en eer, die niet bang zijn voor enige konsekwensies van een overgave. Zij zijn en blijven officier. Trots op hun rang zijn hun handelingen overeenkomstig hun positie in het leger. Om bij Menari te blijven, zie bijvoorbeeld Overste van Rensburg, Kapitein Durandt, Kapitein Kersten, Luitenants Kooimans en Berenschot. Ik heb gehoord van gevechten in Kalidjati en ik weet dat er in de bergen nog steeds gevochten word. Nee, wij hebben nog helden genoeg. Maar het zijn juist een handjevol bangbroek-officieren die de moraal van de soldaat gebroken hebben. Hoe kunnen we dit weer goed krijgen? Daar is een gemis aan organisatie wat hersteld moet worden. En dat kunnen de officieren alleen niet doen. Daar word gescholden en gevloekt. Soms komt dit tot een handgemeen, zoals het geval dat plaats gevonden heeft toen Ambonezen en Menadonezen elkaar te lijf gingen. De Japanse overheid heeft het niet verstaan dat bepaalde rassen nu eenmaal niet bij elkaar onder een dak kunnen wonen. Een groepje van deze mannen is dan ook slaags geraakt met de andere groep en een van hen is met een mes gestoken. Een paar blanken hebben met gevaar voor hun eigen leven de strijdende mannen gescheiden totdat de Japanse Kommandant de twee groepen in andere kampen heeft ondergebracht. Als ik mijzelf de vraag stel “wie van onze mensen heeft hier nu eigenlijk de leiding?”, dan kan ik daar beslist geen antwoord op geven. Ik besluit dit te onderzoeken. Ik stap uit de goudvissenkom, blijf bovenaan de trap stilstaan en overzie het terrein. Daar recht voor mij staan de open veldkeukens, overdekt met een gegolfd plaatijzer dak. De koks en koksmaats zijn druk bezig aan de voorbereiding van de dagelijkse kost. Daar kan ik dus niet heen gaan. Het krioelt daar buiten van mannen die niets te doen hebben en dan maar gaan wandelen of met mekaar een praatje maken. Als ik mijn blik over het veld laat gaan, zie ik een klein groepje mannen druk met mekaar praten. Ik heb mijn besluit genomen en beweeg mij stadig in hun richting. Onderweg daarheen heb ik mij voorgenomen de drie mannen niet met kameraden, of vrienden, aan te spreken. “Heren” lijkt mij beter, klinkt onmilitairisties. Als ik ze genaderd heb, vraag ik beleefd: ”Neem mij niet kwalijk, heren. Mischien kunt u (vooral u en niet jullie) mij vertellen hoe het hier in dit kamp toegaat. Ik ben een nieuweling, pas aangekomen, weet u.”

“Waar vandaan?” vraagt een van hen, ´n rooikop met sproeten op zijn gezicht.

“Van Menari,” antwoord ik. In het kort vertel ik hen wat wij daar hebben meegemaakt. Langzaam maar zeker kom ik tot mijn eigenlijke vraag: “Is hier niet een kampkommandant die de algemene leiding heeft, of doet de Jap dit?”

“Kommandant seg jij?” begint no 2. Zijn wipneus schiet omhoog en begint te snuiven. De andere twee beginnen te grinneken.

“Praat mij niet van een Kommandant,” vervolgt no 2. “Ja, wij hebben er een. Aangewezen door de Jap. Maar wij erkennen hem niet.”

En om in hun stijl van praten te blijven vraag ik zo langs mijn neus weg: ”Wie is die kerel?”

            “Hij is die Luitenant Kolonel, die onze troepen geinspekteerd heeft vlak voor ons vertrek naar onze stellingen. Hij is die man die zo mooi over vaderlandsliefde en verdediging van je land gesproken heeft. Zo echt op je gemoed gewerkt, weet je. En je denkt dat hij het meent. Wat zei hij ook weer, Willem?” Het is no 3 die deze naam draagt.

Dan antwoord Willem:”Dat weet ik nog goed. Hij heeft gezegd: ”Jullie weet het mannen, elke meter grond zullen we verdedigen. Leve de Koningin!!”

“O, is hij die man,” laat ik mij ontvallen. “Ik ken hem ook. Wat is met hem gebeurd?”

“Je zult het nooit raden,” zegt de sproetenkoning beslist. “Toen Soerabaja gebombardeerd werd had hij al de benen genomen, op weg naar zijn huis in de bergen. En ons laat hij maar aan de Voorzienigheid over. Wat er van komt, komt er. Maar hij is er niet bij. Ja, ja, ´n fraai heerschap. Maar de Jap heeft hem opgespoord. Ze vonden hem thuis in zijn sportbroek.”

Ik kijk hem verbaasd aan.”Dat meen je toch zeker niet? Het is toch zeker niet….”

“Ja, man, diezelfde vent. Je hoeft mij zijn naam niet te noemen. Wij willen hem vergeten. Het is al erg genoeg als we hem zien. Maar nu is hij hier en de Jap heeft hem tot Kommandant over dit kamp gemaakt. En nou zitten we met de gebakke peren.”

            De “sproet” kijkt rond en dan wijst hij in de richting van de keuken. Nou zie ik hem ook. Inderdaad, hij is die zelfde man die zelfde woorden ook tot ons gericht heeft toen wij op punt stonden met onze vrachtauto´s naar Menari te vertrekken. Op dit moment inspekteert hij de keuken in zijn korte kakie-broek en wit hemd. Op zijn rechter heup prijkt goud padje met 2 sterren erop. Als hij omdraait mist hij die onderscheiding aan de andere kant. Dat kan ik van hier duidelijk zien. Overigens ongewone plek om je distinctieven te dragen. Maar, zoals die derde man dit duidelijk gesteld heeft, heeft hij eerst  niets gehad. Toen heeft het aan zijn broekzak gehangen. En nou is het een beetje hoger op verhuisd. Hoe voornamer in aanzien, hoe hoger het padje komt. Dan komt het andere rangteken vanzelf aan de andere kant. Straks verschijnt de tweeling-ster op zijn kraag.

“Maar wat van die andere kant van zijn kraag?” wil ik weten.

“Daar zal de kleermaker wel voor zorgen, denk ik,” zegt de Sproet.

Ik weet nu genoeg, groet de heren en steek het veld over. Ik kan duidelijk de scheldwoorden horen die op deze Kommandant regenen. Merkwaardig genoeg staan de schreeuwers op een behoorlijke afstand. Vergezeld van Luitenant in uniform begint de Kommandant met de inspeksie van een ander gedeelte van de keuken. Sommige voorstanders voor handhaving van het gezag proberen de uittarters te overreden om tenminste hun fatsoen te bewaren. Tenslotte zullen wij tòch de militaire discipline moeten aanvaarden, willen wij niet allemaal  in moeilijkheden komen. Als dit niet gebeurd, zal de Jap dit van ons afdwingen. Het kader onder-officieren heeft dit heel duidelijk gezien en probeert geregeld de orde te herstellen.

Van de officieren hebben we maar heel weinig gezien. Voorlopig beperkt hun vrijheid zich tot de goudvissenkom totdat de algemene discipline herteld is.

Een paar dagen later. Een nieuwe groep krijgsgevangenen komt met vrachtauto´s het kamp binnen. Het is al heel gauw bekend dat dit de groep overlevende Mariniers is van de getorpedeerde kruiser “de Ruyter”. Nu zie ik ze in levende lijve, de helden van de Marine, waarover zo veel gesproken is. De meesten liggen ziek, uitgeteerd en uitgeput in de vrachtauto´s. Het personeel van het hospitaal is er gauw bij om de stumpers af te laden en op het gras te leggen. Die nog kunnen staan klimmen er moeizaam af. Van alle kanten komt hulp opdagen. Inderhaast hebben wij dekens en kussens van onze bedden gehaald en dit aan hen gegeven. Dokters en verplegers zijn gekomen om de diagnose van elkeen vast te stellen. De zwaar zieken worden onmiddelijk naar het hospitaal getransporteerd. De meesten hebben open wonden op hun ruggen en schouders en enorme zweren op hun benen. Zij worden overladen met lekkers, vruchten, zeep, ondergoed, handdoeken en dekens, maar de dokters hebben hun verboden iets daarvan te eten. Dit zal in het hospitaal langzaam opgevoerd worden, is gezegd.

Sergeant van Amstel van de Mariniers is de eerste die opgewonden raakt over zoveel blijken van vriendschap. Toen iemand hem ´n stuk zeep overhandigt is hij onmiddelijk opgestaan om ´n stortbad te nemen. Maar de dokter heeft hem voorgekeerd. Hij moest eerst onderzocht worden, volgens de dokter. Maar van Amstel kan niet wachten, stoot de dokter opzij en strompelt naar de douches. De dokter heeft hem maar laten gaan maar hij moest hem beloven onmiddelijk terug te komen voor nader onderzoek. De overige manschappen zijn maar rustig blijven liggen. Zij praten weinig en kijken je met grote diepliggende ogen aan. Hier ligt ´n kleine eenheid van het eens zo trotse Marinierskorps. Tranen van dankbaarheid en blijdschap, dat zij eindelijk uit de hel verlost zijn, komen in hun ogen.

Gert zegt tegen mij: ”Is dit voor die sterloze officieren niet om het schaamrood op hun kaken te krijgen. Zie hier die dappere vechters. ´n Handjevol is maar overgebleven. Waar zijn de anderen? Gekrepeerd zijn ze, stukgeschoten, verdronken, verbrand en doodgeslagen misschien. Dit is wat overgebleven is. En wat hebben wij gedaan? Niks.”

Tommie beweert dat: “wij geen kans gekregen hebben om dapper te wezen.” En ik zeg aan Gert: “Hoor ´s hier, Gert. Daar zijn maar ´n min aantal van die sterlozen waarover hij het zo straks had. Ik geloof niet dat zij allemaal over een kam geschoren moeten worden. Daar is in het binnenland plaatselijk gevochten. Daar zijn mensen gesneuveld. Zijn zij dan geen dapperen?”

“Ja, Bolle. Ze zijn er. Maar wij zien zo min van ze. Het valt niet op en daarom denk je er niet aan.”

Inmiddels is het grootste gedeelte van het hospitaal voor de arme Mariniers ingericht. Na ´n paar dagen heeft het grootste gedeelte het hospitaal verlaten en hun intrek genomen in een van de voorste barakken vlak bij het voorplein. Bezittingen hebben zij niet. De meesten hebben alleen maar ´n broek aan en sommige lopen kaalvoets.

Op mijn slaapplek heb ik aan deze stumpers gedacht zoals ik dit destijds in Menari gedaan heb toen ik de vloot zag voorbijtrekken. Herman komt mij nu vragen wat ik van dit geval denk.

“Wij hebben hiervan geleerd, Herman,” zeg ik. “Wij moeten nu voorzichtig zijn en goed uitkijken wat de Jap met ons van plan is te doen. Probeer gezond te blijven en blijf uit hun omgeving.”

“Ik denk er ook zo over, Bolle. Maar als je voor martelingen komt te staan zoals dit met die Mariniers gebeurd is, wat moet je dan doen? Je kan maar stil blijven en hopen. Je zult ze maar moeten gehoorzamen en het werk doen wat ze van jou verlangen. Je zult de kost moeten vreten wat ze je voorzetten. Je staat voor het feit. De oorlog is net begonnen en het einde is nog ver weg. Dit is Godsbeschikking als je er heelhuids uitkom, denk jij ook niet zo? Wij zullen het beste maar hopen. Ik voor mij vrees het ergste!”

 

´n Paar dagen later word ons meegedeeld, dat ´n verzoek van de vrouwenorganisatie buiten het kamp om hun mannen te bezoeken, is toegestaan. Inderhaast is ´n kommissie in het leven geroepen om hen waardig te ontvangen. Wij hebben het hele kamp netjes schoongeveegd. ´n Gedeelte van het kamp is afgezet en vrijwilligers worden gevraagd om de vrouwen naar hun respektieflijke mannen te geleiden. Wij hebben ze in groepen verdeeld. Daar is bijvoorbeeld de Menari-groep, de Madoera-groep en de groep Mariniers. Dan is er nog een groep wat uit het binnenland komt. Ik heb mij als vrijwilliger aangemeld omdat ik hier toch geen familie verwacht.

Op de vastgestelde dag word ´n zijpoort open gemaakt en ´n stroom van wachtende vrouwen en kinderen, volgepakt met koffers, sakken, pakken en dozen, komt binnen. Wij hebben ze naar de verschillende groepen geleid en de pakken helpen dragen. Het was ´n hartverscheurend weerzien. Kinderen hebben “Papie, Papie” geroepen en tegen hun vader opgesprongen van blijdschap. Het was ´n omarming en gezoen waarbij de tranen van vreugde niet wegbleven. Overal ligt het bezaaid met pakken en dozen. Daar waren zakken met appels en peren, paw-paws, manga´s, pisangs, dozen met van Houten´s chocolade-repen. Daar worden sigaren en sigaretten uitgedeeld en Van Nelle´s shag en sigarettepapier, pijpen en pijptabak, lucifers, garen, naalden en spelden, toiletzeep, sunlightzeep om de kleren mee te wassen. Te veel om op te noemen. Ik heb zelfs blikken met kaas en boter gezien, mandjes met eieren en klein keukengerei. Zelfs Gilettemesjes waren niet vergeten, alsmede potjes met jam, honing en ingemaakte vruchten. En dit alles lag op de grond verspreid onder de blote hemel. Ik verneem dat het overgrote gedeelte hiervan door de Chineese winkeliers gratis zijn afgestaan. Sommige winkeliers hebben de Njonja de gelegenheid gegeven dit na de oorlog te betalen. Gelukkig zijn die vrouwen en mannen die mekaar gevonden hebben. Maar wat van die arme vrouwen die met pakken in hun armen tevergeefs naar hun echtgenoot gezocht hebben om dan van iemand vernemen dat hij ergens in het onbekende gesneuveld is. Dan zijn wij, de vrijwilligers, de troosters.

Een van deze ongelukkigen zie ik daar op ´n stille plek staan. Zij heeft ´n paar dozen en pakjes in haar armen. Tranen staan in haar ogen. Zij kijkt rond of zij niet ´n bekende ziet. En dan ziet zij mij daar staan. Zij loopt naar mij toe en spreekt mij aan:

“Neem dit,” zegt zij. “Mijn man is dood. Hij is een van die Mariniers die de zeeslag niet overleefd heeft.” Dan begint zij te huilen. Ik probeer haar te troosten en haar te verduidelijken dat ik hier geen familie heb die mij kan opzoeken. Zij moet die pakjes maar weer meenemen want zij kan dit nu zelf beter gebruiken. Nee, dit wil zij niet. Ik zal nog ´n slechte tijd in het kamp tegemoet gaan, zegt zij, en dit zal beter zijn dat ik die pakjes maar aanneem. Ik heb het gedaan, haar tot aan de poort uitgeleide gedaan en haar vriendelijkheid bedankt voor wat zij aan mij, ´n onbekende, gegeven heeft.

Met al die goed in mijn armen loop ik naar mijn barak en verstop dit veilig onder mijn deken. Toen alles voorbij was heb ik mijn geschenken opengemaakt. Daar waren sigaretten, en sigarette-tabak, vruchten, kaas en sambal. In ´n andere doos vind ik wel 20 repen van Houtens chocolade. Ik heb dit netjes in mijn ransel weggestoken. Terwijl ik hiermee bezig ben komt Hans naar mij toe. Hij heeft ook wat van zijn vrouw gekregen. Zij was daar met haar kinderen. Hij was opgewonden van blijdschap hierover. Dit bezoek van slechts een uur was zeker te kort geweest. Maar nu is alles voorbij, voor altijd voorbij. Daar is nog lang over nagepraat.

´n Week later worden wij aangezegd dat wij het kamp moeten verlaten. Dit geld alleen de groep Menari. Wij pakken weer alles in en verzamelen op het voorplein. Vrachtauto´s staan al klaar. Wij laden op en klimmen in. Dan rijden wij weg, de poort uit. Waarheen nu? Aan de route die we volgen maken wij op dat het eindpunt wel het Lyseum zal zijn. En inderdaad zij we daar aangekomen.

Het Lyseum is ´n groot schoolgebouw voor hoger onderwijs. Dit heeft 2 grote pleinen die omringd zijn door klaslokalen en apartementen voor de staf. De 2 pleinen zijn gescheiden door ´n overdekte gang met ´n paar kamers voor het personeel. Aan de straatkant is de Directeurskamer dat nu in beslag genomen word door de Japanse Kampkommandant, en daarnaast is die voor de administratie van de school, nu dienstbaar gemaakt voor de Japanse Administrasie. ´sMorgens is dit meestal bezet, maar in de middag dikwijls ongebruikt. Aan de achterkant van de 2 pleinen zijn de klaskamers welke nu door onze mensen worden bewoond. De hoofdlokalen grenzende aan de Directeurskamer en die lokalen aan het rechtse plein zijn bewoond door de officieren van de Engelse, Amerikaanse, Australiese en Nederlandse eenheden. Ik het laatste lokaal aan het linker plein hebben ´n groep Engelse onderofficieren hun intrek genomen, terwijl de laatste groep lokalen aan het rechter plein door de dokters in beslag genomen zijn, de zogenaamde doktersboeg. Het eerste lokaal van deze laatste groep is de Eerste Hulp afdeling. Dan volgt de onderzoekkamer voor de diverse dokters en daarnaast die van het Laboratorium en Apotheek. De volgende lokalen zijn de toiletten en urinoirs die vanzelfsprekend alleen van buiten-af te bereiken zijn. Achter het linker plein is het hospitaalcomplex dat niets anders is dan ´n groep klaslokalen rondom ´n klein pleintje waarin in het midden ´n diepe put staat. Het heeft het aanzien van ´n verwaarloosde tuin. Maar het geheel is afgesloten door ´n poort dat het hospitaal van de rest van het gebouw afscheidt. Alleen aan het achterste gedeelte van de tuin, diep achterin, is het open. Daar loopt ´n pad langs en verder staat daar ´n hoge omheining dat extra beveiligd is met prikkeldraad. Die omheining loopt langs het hele gebouw. De ingang tot het hospitaal staat dus recht tegenover de achteruitgang. Vanaf de ingang kan dus nog iets van de omheining in de verte gezien word al is het gedeeltelijk gecamoufleerd door de waterput.

Ongetwijfeld is het hospitaal de rustigste plek van het hele schoolkamp. Aan de linkerkant van het hospitaal grenst de kompieskeuken. Dit is plek waar de koks en koksmaats vet worden van de gestolen lekkernijen voor zover dit in de keuken arriveerd voor het welzijn van de officieren. Als wij geen vlees krijgen, noch voldoende vet, is daar altijd nog ´n morgen-biefstukje voor de “Banteng”. En wat er nog bij komt, om niet te spreken wat sommige officieren in het bizonder en de rest van de staf van officieren van elke natie als extra lekkers ontvangen. Daar word in de keuken gestolen als raven door het kokspersoneel als het tenminste voor de inwendige mens bestemd is. Ik kan hun dat niet kwalijk nemen. Ze krijgen er de kans voor en ik zou het beslist ook gedaan hebben als ik in hun plaats was. ´n Mens is nu eenmaal ´n egoïst als het om het behoud van hemzelf  gaat.

Tussen de grote pleinen, maar dan meer aan de straatkant, is nog ´n klein pleintje waar alleen maar in het midden ´n stekelige palmboom zijn kruin tot aan het dak verheft. Van de straat af is deze boom duidelijk te zien. In de doorgang tot het inwendige van het gebouw bevindt zich de wachtpost van de Jappen. Toen wij het gebouw binnen stapten waren er reeds Engelsen, Amerikanen en Australiers, hoofdzakelijk officieren van leger en luchtmacht. Nu lopen wij recht door naar het sportveld. We steken het rechter plein dwars over en stellen ons op het sportveld op in rijen van 50 man met ´n officier aan het hoofd. Elke groep is dus 51 man sterk. Dan is daar nog onze Kapitein Kersten als hoofd van onze Compagnie. Wij leggen onze ransels en pakken voor ons neer en wachten de volgende bevelen af. Dan komt de order dat wij alles moeten uitpakken en netjes voor ons moeten uitspreiden voor inspectie. Ik ontpak  mijn ransel en leg de inhoud netjes voor me neer. Ik begin ´n beetje angst te krijgen voor mijn tekeningen en tekengereedschap. Als de Jap dit ziet zal hij het ongetwijfeld van mij afnemen. Hoe smokkel ik dit nu weg? Achter mij staat, met de rug naar mij toe, Jan de Beer, ´n Koloniaal.

            “Jan,” zeg ik zonder mij om te draaien. “ Als de Jap jouw spullen geinspekteerd heeft, zal ik mijn tekenwerk onder mij naar jou toe schoppen. Pik het op en steek het weg, anders ben ik het kwijt. Wil je dat voor me doen?”

            “Natuurlijk,” sist Jan terug. Dat komt in orde. Maar doe het vlug.”

Als de inspectie begint en Jan eindelijk zijn beurt gehad heeft, wacht hij kalm af tot de Jap bijna aan het einde van de rij is. Dan geeft hij mij met zijn voet ´n lichte tik achterwaarts tegen mijn voet. Ik wacht het moment af dat de Jap om de draai komt en schop haastig al mijn tekenmateriaal achter mij weg, ver genoeg om door Jan te worden opgepikt en haastig in zijn ransel weggeborgen. Dat was net op tijd, want nu komt onze rij aan de beurt. Ik loop er veilig doorheen. Mijn zakken worden gefoullieerd en ik kan maar inpakken.

            Na de inspectie worden wij geteld. De achterste rijen moeten zich omdraaien en achter hun man in gelid staan. De telling begint. Een Japanner voor en een achter beginnen nu de koppen te tellen en vergelijken de resultaten van hun telling. Daar klopt niet veel van, zo gezien. De voorste Jap telde 48 koppen, de achterste 42. Hoe kan dit? Er word over geteld. Weer wat het resultaat onbevredigend hoewel het verschil minder was. Voor de derde keer word geteld. Nu komt de voorste op 50 man en de achterste op 49. De Japanse officier gelast om ´n Chinees telbord te gebruiken. Opnieuw word geteld. Weer is daar verschil in telling. Hier die keer worden de voeten geteld, om het makkelijker te maken. Resultaat 50 – 50. De Japanse officier word ongeduldig. Daar moeten 51 man zijn zegt hij. Overtellen. Kapitein Kersten legt de Japanse officier uit dat daar 50 man staan plus 1 officier, dat maakt 51 man. Nu worden de koppen opnieuw geteld. Resultaat 50 – 50. “Plus de officier is 51,” schreeuwt onze Kapitein. Nu moet de officier ´n pas zijwaarts doen en opnieuw geteld worden. Het telbord word geraadpleegd. Beide kanten melden 50 man. Onze officier wijst naar hemzelf en zegt: “plus een is 51.”

            De Japanse officier begint kwaad te worden. Kapitein Kersten probeert hem uit de benarde situatie te redden en stelt voor dat hij het op zijn manier zal laten overtellen. Dat word toegestaan.

            Dan klinkt zijn kommando: “Rechts richten — staat – nummeren.” Alle koppen zijn naar rechts gericht en de voorste rij begint hardop te tellen. Diegene die zijn nummer opnoemt draait zijn kop onmiddelijk naar voren. “47, 48, 49, 50 —- en ik is 51”, schreeuwt de luitenant. De Japanse officier begint te grijnslachen. Hij knikt met zijn Japanse kop en Kapitein Kersten kommandeert: “Op de plaats rust.” De telling is voorbij. De rest van de troep voor ons was al lang klaar.

            Met behulp van het telbord worden alle resultaten geteld en dan begint de toespraak van de Japanse Kommandant. Daar staat hij op een verhoging van kisten en begint zijn toespraak in Japans.

            “Kan jij hem verstaan, Bolle?” vraagt Gert naast mij.

            “Ik mag doodvallen as ik weet waarover hij het heeft,” zeg ik.

“Maar luister liever naar de vertaling van de Chineese tolk in het Maleis.” Zin voor zin word vertaald en luid genoeg dat wij het allemaal kunnen verstaan. De hele ceremonie heeft zowat ´n uur geduurd. Blij dat alles over is, word de vergadering ontbonden en zoekt iedereen haastig ´n plek in een van de beschikbare klaslokalen. Herman, Anton en ik blijven bij elkaar en wij vinden in een van de achterste klaslokalen ´n geschikte slaapplek op de cemente vloer. Wij rollen onze slaapmatjes uit en maken ons bed op. Als alles netjes en bij mekaar gerangschikt is gaan wij met ons drieën naar buiten om te zien hoever anderen staan.

            “Wij hebben geluk,” zegt Herman. “Kijk naar die kerels daar. Die moeten maar buiten in de galerijen slapen. Die zullen het wel koud vinden vannacht en vooral als het gaat regenen.”           2000 man hebben eindelijk hun slaapplek gevonden. Wij behoren gelukkig tot de bevoorrechten met onze klaskamer.

 

            De toiletten waren niet berekend op zoveel man. De septictanks kunnen al de urine niet naar behoren verwerken en de urinoirs beginnen over te lopen. De goten worden gevuld maar de afvoerpijpen raken verstopt en het water kan niet verder komen. Maar het moet toch zijn uitweg vinden en nu beginnen de goten over te lopen. Het grote binnenplein krijgt langzamerhand het aanzien van ´n modderpoel. De grasplekken rondom de lage plantengroei, wat eens ´n fraai onderhouden tuin geweest is, komen u ook al onder water te staan. Om de toiletten te bereiken zijn op korte afstanden  bakstenen gelegd, de enige mogelijkheid om de schoenen droog te houden. Maar ook dit was van korten duur. ´n Onaangename stank verspreid zich rondom dit plein en drinkt door tot in de diepste hoeken van de aangrenzende klaslokalen. Voor diegenen die in de galerij hun slaapmatje hebben uitgerold was dit niet om uit te houden.

Van verhuizen was eenvoudig geen sprake. Daar was geen andere plek meer te vinden. Dokters en officieren beraadslagen de situatie. ´n Klacht bij de Japanse Kommandant blijft zonder resultaat, totdat uiteindelijk de Japanners daar ook zelf last van beginnen te krijgen. Onze Kampleiding krijgt de order om ´n paar nieuwe septictanks te bouwen.

            Vrijwilligers zijn aangesteld om ´n begin met graafwerk te maken. Rubber laarzen waren er niet zodat besloten word om maar blootsvoets de zaak aan te pakken. Tegen de tijd dat de 2e tank klaar was begint het vuile water langzaam weg te zakken om verder totaal te verdwijnen. Tegelijkertijd worden de afvoerpijpen doorgestoken, voorzover dit mogenlijk was, en de goten beginnen leeg te lopen. Voor weken blijft de lucht in de kamers hangen.

            In mijn klaskamer heb ik kennis gemaakt met ´n jonge Landstormer van ongeveer 35 jaar. Anton Schouten, zo heeft hij zich voorgesteld, was van beroep handelsvertegenwoordiger bij ´n handelsbank. Hij ontpopt zich als ´n taalwonder en philosoof. Behalve Nederlands spreekt hij vloeiend Frans, Duits, Engels en Spaans. Daarnaast heeft hij zich de Maleise taal eigen gemaakt en tijdens zijn verblijf in Medan nog wat Atjees bijgeleerd. Kort voor het uitbreken van de oorlog was hij bezig met de vier graden van de Javaanse taal. Hoewel hij voor Chinees ook grote belangstelling had kon hij hieraan jammer genoeg geen begin mee maken. Dit zal hij doen zodra hij het Javaans onder de knie heeft. De oorlog heeft echter aan zijn studie ´n einde gemaakt.

            Anton is buitengewoon kalm en rustig. Hij zal zich nooit opwinden. Hij vat het leven op “zoals het opgediend word,” waren zijn woorden. Om met hem te praten en te filosoferen is werkelijk ´n openbaring. Van hem heb ik dan ook geleerd hoe je ´n mens moet bekijken en beoordelen. Een van zijn filosofiese opmerkingen bijvoorbeeld was:

            “Ieder mens heeft zijn eigen karakter in ´n brandkluis opgesloten en de sleutel netjes veilig opgeborgen, zo goed, dat hij zelf niet weet waar hij het verstopt heeft. Niemand kan er in komen. Maar nu komt er ´n explosie. De oorlog breekt uit en alle eigendommen worden vernietigd, de brandkastdeuren worden open gerukt en de sleutels passen er niet meer op. Hij probeert nog alles bij elkaar te houden maar het glipt door zijn vingers en ligt overal verspreid. Nu kan je maar lezen wat je wil. Weg is de adel van je beroep, weg alle fatsoen en beschaving. Kun je die 2 nog bij mekaar houden, dan ben je ´n bevoorrecht mens. De meesten kunnen dit niet. Ze zijn weggewaaid of vernietigd. Zo iemand bezit niet meer de voornaamheid van zijn persoonlijkheid, want hij is dezelfde als ieder ander en hij ondervind ook hetzelfde als ieder ander. Hij kleed zich als de anderen in hetzelfde uniform. De dierlijkheid, dat in de mens aanwezig is, krijgt nu de overhand. Als hij nog iets van ´n persoonlijke wil bezit zal hij zich hiertegen verzetten. Als hij zich nog iets kan herinneren wat hij bij zijn opvoeding gekregen heeft, zal hij dit ongetwijfeld doen. Maar de meesten zijn het vergeten.  God heeft de mens geschapen als ´n veredeld dier dat aan de ene kant moord en diefstal bestraft en aan de andere kant rustig enige misdaad pleegt om hemzelf in leven te houden. Zelfbehoud treed naar voren. Dit is het werk van de oorlog. Let maar op hoevelen dit doen. Daar zijn er maar weinig die nog naastenliefde kennen. Wij zijn geen individuen meer van wie persoonlijke prestasies verwacht worden. Wij zijn kuddedieren aangevoerd door ´n “sterke man”, de aanvoerder van de troep, aan wiens genade wij zijn overgeleverd. Wij zijn geroepen geworden om te strijden voor ´n beginsel, die van vrijheid en zelfbeschikking, die van verdediging van ons liefste en beste bezit, voor ons land, onze kolonies, maar uiteindelijk voor onze gezinnen en onze persoonlijke bezittingen. Maar nu wij de strijd verloren hebben is alle gehoorzaamheid aan onze leiding verloren geraakt. Wij zijn de slaven geworden van ´n ander volk, van ´n vreemd volk dat met onze leefwijze verschilt. Losgeslagen zullen we toch ons moeten verenigen willen wij niet helemaal verloren gaan. Je kunt wijsheden hieromtrent in de Bijbel vinden maar je zult toch zelf tot daden moeten overgaan als je die wijsheden als voorbeeld aanneem. En nu staat de honger voor de deur en uit zelfbehoud beginnen wij te stelen van wat ´n ander toebehoort. In dit opzicht bestaat er geen recht meer.

            Wij zijn nu met ons drieën bij elkaar. Laten wij proberen bij elkaar te blijven zo lang als mogenlijk en proberen uit deze ellende nog iets goed maken. In de komende 3 jaar dat wij inderdaad bij elkaar gebleven zijn, heb ik meer dan een keer zijn zienswijze kunnen toetsen. Hij heeft gelijk gehad. Anton Schouten is ´n godsdienstig mens, ´n gevoelsmens, eerlijk en openhartig. Hij staat altijd klaar om iemand te helpen. Voor hem is niets te veel. Hij kent geen vijanden onder zijn mede-krijgsgevangenen. Hij is ´n trooster voor wie zwaar in de put is. Hij kan makkelijk op weinig voedsel leven omdat hij zijn eten buitengewoon lang kauwt. Als wij al lang klaar zijn zit hij nog te kauwen. Wij lachen wel eens om hem, maar dan zegt hij: “dit is mijn behoud”.

            Daar was nog een andere interessante figuur in ons kamp. Hij is Ds. Brandsma. Ik heb hem destijds in Batavia voor het eerst ontmoet toen ik in zijn kerk organist was. Onder zijn Collega´s was hij niet erg getapt. Geen wonder. Hij heeft zijn teologiese opleiding namelijk in Amerika ontvangen en dus was hij in de ogen van zijn Collega´s geen echte dominee maar ´n zendeling. Uit gebrek aan dominees heeft hij die post gekregen. Zijn Amerikaans accent doet wat boers aan. Zijn preken echter waren recht op de man af, begrijpelijk en boeiend. Voor ons in dit kamp is hij ´n man waar iedereen naar luister.

            Ds. Brandsma is niet de verpersoonlijking van ´n geestelijke van wie de verwachting uitgaat dat hij onze moeilijkheden met diepzinnige, geestelijk overladen woorden, Bijbelteksten en gebeden probeert op te lossen. Hij is net “de gewone man” zoals die soldaat hier en daar, zoals die korporaal in die verste hoek en de sergeant die tijdens ´n godsdienstoefening ons nog iets komt toeschreeuwen. Zijn godsdienstkwartiertjes houd hij in elke kamer. Dan zit hij net als wij op de kale grond met gekruisde benen, begint met ´n kort gebed en ´n korte Bijbeltekst en sluit ook met ´n kort gebed af.  Daar tussenin vertelt hij ´n verhaal uit het leven dat op de Bijbeltekst slaat en beantwoord vragen aan diegenen die wat willen weten. Geleerde woorden gebruikt hij nooit. De rang van Kapitein was voor hem en ons maar ´n dekoratie. Hij behoort tot het Korps Officieren waar ook de Banteng toe behoort. Daar is echter een verschil tussen die twee. Ds. Brandsma heeft ´n hart en de Banteng heeft dit niet. Voor Ds. Brandsma hebben wij allemaal het hoogste respect, zelfs de Jap.

            Over de Jap gesproken. Ds. Brandsma kan zo smakelijk zijn botsingen met de Jap vertellen. Daar was bijvoorbeeld dat geval van die Japanse soldaat die onder het voorbijgaan de Bijbel uit de Dominee zijn hand sloeg. De Dominee heeft het Boek zo laten liggen als het op de grond gevallen is en is toen regelrecht het wachtlokaal van de wachtkommandant ingestapt. Met ´n diepe buiging vertelde hij de Kommandant wat zo pas gebeurd is. De Wachtkommandant maakte heftige bezwaren tegen de manier waarop de Dominee zijn kantoor binnen gekomen is. Met ´n luid “Kuru,kuru” sprong hij op en gelaste de Dominee zijn kantoor onmiddelijk te verlaten. Maar Ds. Brandsma bleef staan en zei kalm en duidelijk:

            “Wij hebben het hoogste respect voor de heiligheid van de Keizer van Japan. Ik geloof niet dat de Mikado zijn vertegenwoordigers zal toestaan om die heiligheid te schend door de Heilige Schrift uit ´n priester zijn hand te slaan.”

            “Wat?” schreeuwde de Kommandant, “waar is die soldaat?”

Op dit moment kwam de betrokken soldaat het lokaal binnen.

            “Dit is hij, “ zei de Dominee en wachtte kalm af wat er nu ging gebeuren. Er ontstond ´n heftige woordenwisseling in het Japans tussen de Kommandant en de soldaat. Daar werd over en weer gegild en geschreeuwd. Dan gelastte de Kommandant zijn onderdaan om die Bijbel op te rapen en dit de Dominee terug te geven met de aanbieding van zijn verontschuldiging over het gebeuren. Die slag was voor onze Dominee.

            Bij ´n andere gelegenheid gaat het nieuws door het kamp dat ´n Hollandse vrouw op het kleine voorplein aan die stekelige palmboom met ijzerdraad was vastgebonden, waar zij 2 uur in die houding moest staan omdat zij geweigerd heeft de schildwacht te groeten. Zij zou die straf makkelijk kunnen doorstaan was het niet dat de honderde rode mieren die in hun ijver langs de stam op en neer lopen niet in hun bewegingen gestoord worden. Van alle kanten word zij nu aangevallen en gebeten. Haar gekerm trekt de aandacht van Ds. Brandsma. Hij is onmiddelijk met de wachtkommandant gaan praten en heeft zijn verontwaardiging hierover uitgesproken.

            “De Keizer van Japan zal nooit toestaan dat ´n vrouw mishandeld word,” zei de Dominee. “Dit is een belediging van het vrouwlijk geslacht en ´n minachting dat zeer zeker niet bij zijn waardigheid past.” Daarop word de vrouw losgelaten.

            Op ´n dag komt de kamporder dat alle krijgsgevangenen hun eed van trouw aan de Japanse Keizer moeten afleggen. Zij moeten daarbij zweren dat zij al zijn bevelen zullen gehoorzamen. Er ontstaat ´n grote beroering onder ons. Vooral de Engelsen en Amerikanen willen er niets van weten. De Hollanders, bekend om hun nuchterheid, denker er anders over. Daar is onder ons geen verdeeldheid over dit probleem. De meesten staan er onverschillig tegenover. Jan Maasdijk zegt bijvoorbeeld, dat het geen zaak maakt of je door de hond of de kat gebeten word. Dirkie Vos laat hem als volgt uit: “´t Laat mij volkomen koud wat ik moet tekenen, zolang ´t niet mijn doodvonnis is.” Sommigen menen dat je gerust ´n valse handtekening kunt zetten. Dat geeft “schele” van Dam de idee om met “Jopie Slim” te ondertekenen.

            “Alles goed en wel,” zegt Korporaal Stein, “maar wat als de oorlog over is en ze komen er achter dat je getekend hebt?”

            “Oh, maak je daar maar niet bezorgd over, Korporaal,” zegt Herman de speurder. “De oorlog is nog lang niet over. Tegen die tijd zullen we wel verder zien. We kunnen toch moeilijk met z´n allen voor de krijgsraad verschijnen. De rechtszaal is te klein voor zoveel mensen.”

            “Maar jij als politieman moet het toch wel weten,” meent ´n ander.

            “Natuurlijk weet ik dat. ´n Eed onder dwang is geen meineed en dus niet strafbaar. Maar laten we dit voor de zekerheid aan Woltema vragen. Hij was destijds hoofdrechter in Batavia.”

            Dit idee vind algemeen bijval. Wij gaan op zoek naar soldaat Woltema. Herman ziet hem net uit een van de officierskamers komen. “Woltema, Woltema,” roept hij. “We hebben je nodig. Luister even.” Woltema staat stil en als wij bij hem zijn begint iedereen hem met diezelfde vraag te overstelpen.

            “Kalm aan, mannen,” zegt hij. “Die vraag heb ik nou net bij de Staf beantwoord. Je kunt maar rustig tekenen want dit word je onder dwang opgelegd. Het is dus bij onze Wet niet strafbaar.”

            Daar gaat ´n hoera op. Iedereen is nu tevreden gesteld. Die dag hebben we getekend. De Engelsen en Amerikanen weigerden maar onze Staf heeft ze er toch toe overgehaald. De Jap is nu ook tevreden. Het leven gaat weer zijn gewone gang.

            Onder onze mensen heb ik Kapitein Durandt en Overste van Rensburg ontdekt. Eerstgenoemde heeft kans gezien de leiding van het kamp op zich te nemen. Een teleurstelling voor ons. De Banteng is weer de grote baas. Wat gaat hij nou doen?

 

            De eerste dagen verlopen rustig. “Working Parties” worden aangesteld voor binnen- en buitenkorveën. Twee weken later komt ´n groep Mariniers van de getorpedeerde Nederlandse oorlogschepen het kamp binnen. Daar is in de linker uithoek van het grote plein ´n paar kamers voor hen vrij gemaakt. Ruw en hard is dit zeevolk, ijzersterk en met ´n enorme wilskracht. Militaire discipline en absolute gehoorzaamheid is de hoofdschotel van hun militair bestaan. Gehoorzaamheid aan hun eigen officieren is nummer één. De Marine staat boven alles, zeggen ze. Hun leven behoort aan de Marine. Als beroepssoldaten bij de zeemacht zijn zij de beste vechters. Onderschat dit niet. Niet voor niets dragen zij het predikaat “keurkorps”. Gewild en getapt bij elke militaire vertoning in vredestijd hebben zij bewezen wat zij waard zijn in oorlogstijd. En dat weten zij. Vandaar dat zij van het Leger niets willen weten. Althans, het respect is er niet. En nu zij in ´n ander kamp komen waar alweer ´n Legerofficier de leiding heeft, is het hek van de dam. Neem het ze kwalijk. Maar niet zo was de opvatting van de “buffelkop” alias de “banteng”.

            Het is om deze reden dat een van hen ´n bevel van de “buffelkop” veronachtzaam heeft, ´n bevel trouwens wat niet de moeite waard was om het zo hoog op te blazen als Kapitein Durandt deed. Als de zeeman zijn bed niet naar behoren opgemaakt heeft is het toch niet nodig daarvoor ´n uitgebreide strafexercitie uit te voeren. “Kapala Banteng” heeft zich hiervoor uitgesloofd en tegelijk alle sympathie voorgoed verloren. Hij gelast het hele kamp, Nederlanders, Engelsen, Amerikanen en Australiers op het sportveld aan te treden in “carée”. Twee rijen dik staan 2000 man van 4 naties langs de zijkanten van het sportveld opgesteld, netjes model naast en achter elkaar. Bevelen van de verschillende onderdelen weergalmen door de lucht. De troepen worden genummerd door de Sergeanten en Luitenants en aan de diverse Kapiteins gepresenteerd. De Kapiteins melden hun eenheden aan Kapitein Durandt. Dan inspecteert hij de troepen, buitenlanders en Nederlanders. Hij loopt met trots de drie rijen langs, van het begin tot het einde en kijkt man voor man aan. En al die tijd staan wij stram in de houding in afwachting wat er gaat gebeuren. Als hij klaar is met de inspectie beveelt hij “op de plaats rust”. We krijgen de gelegenheid zachtjes onder elkaar de waanzin van deze vertoning te bespreken. Ondertussen word ´n ordonans uitgezonden om de Japanse Kapitein te halen.

            We wachten nog ´n 5 minuten en dan zie ik in de verte de Japanse Kommandant verscheinen, begeleid door zijn staf officieren. De Buffelkop kommandeert “geeft acht” en 2000 man staan als één man stram in de houding. Dan loopt de Buffelkop de Japanner tegemoet, salueert en presenteert zijn mannen. De Japanner groet terug en dan begint Kapitein Durandt met zijn toespraak. Zijn woorden worden in het Engels vertaald. Hij zegt o.a. dat orde en wet in dit kamp gehoorzaamd moeten worden, waar hij uiteindelijk verantwoordelijk voor is. Daar is insubordinatie gepleegd door een van de Mariniers en dit moet gestraft worden. De uitvoering van die straf zal door iedereen aanschouwd worden als voorbeeld en waarschuwing voor ons allemaal. Na zijn toespraak gelast de Japanse Kommandant dat de overtreder voorgeleid word. 10 Japanse soldaten met de bajonetten op de geweren eskorteren de hulpeloze Marinier naar het midden van het veld. ´n Paar korte woorden in het Maleis van de Japanse Kommandant worden prompt gevolgd door ´n vuistslag in het gezicht van de Marinier. Als hij de slag probeert te ontwijken ontvangt hij n 2e en word hem tegelijk ´n been gelicht. De Marinier verliest zijn evenwicht en valt op de grond. Onmiddellijk beginnen de 10 soldaten hem van alle kanten met de kolf van hun geweren toe te takelen. Van sommigen krijgt hij nog schoppen in zijn zij en tegen zijn hoofd en als hij dan nog kolfstoot op zijn hoofd krijgt raakt hij bewusteloos. Als deze vertoning zo ongeveer ´n minuut duurt blijft de Marinier roerloos liggen.

            We staan met gebalde vuisten naar dit onbehaaglijke schouwspel te kijken. Hier en daar zakt ´n soldaat in elkaar. Verwensingen aan het adres van de Banteng worden half luid uitgesproken, totdat luide kreten als “verraaier, lafbek, moordenaar” uit andere groepen weerklinkt. De officieren proberen de orde te herstellen. ´n Amerikaanse luchtmachtofficier protesteert luid tegen deze foltering en ontvangt van de Japanse Kommandant ´n paar vuistslagen in zijn gezicht.

            Na de onsmakelijke afstraffing word de bewusteloze Marinier weggedragen. We blijven nog steeds in de houding staan, want nu komt de Japanse Kapitein met Kapitein Durandt naast hem de troepen inspecteren. Als de sadistiese inspectie achter de rug is en de Japanners verdwenen zijn kunnen wij inrukken. Daar is geen twijfel dat Kapitein Durandt in onze ogen de meest gehaate man is geworden. Een dag zal  hij nog eens in moeilijkheden komen. Dat zal niet ver weg zijn, menen wij. En die dag is gekomen, langzaam maar zeker. Het begint bij de kok, die niet meer te vinden  is voor de Kapitein zijn dagelijkse gebakken eitjes voor zijn ontbijt. De biefstukken voor zijn avondeten worden kleiner en kleiner, totdat het niet meer klaargemaakt word. Daar gaan geruchten dat de Kapitein vergiftigd is, maar die zekerheid heb ik nooit gehad.

            Kort na dit voorval heeft Ds. Brandsma ons opgezocht. Hij zegt dat hij nu overal rond gaat om ons vooral op het hart te drukken geen tegenwerpingen te maken of opstandige gevoelens uit te spreken. Dit zal de toestand eerder verergeren. Het hele geval van de afstraffing op het sportveld heeft ’n diepe indruk nagelaten en dit hebben wij niet onder stoelen of banken gestoken in ons onderhoud met de Dominee. Wij hebben hem gewaarschuwd dat onze Kampkommandant beter doet zich niet in het openbaar te vertonen wil hij niet in moeilijkheden komen. Merkwaardig genoeg heb ik hem sinds het onaangename voorval niet meer gezien. De ongelukkige Marinier is nog geruime tijd in het hospitaal onder observatie geweest.

 

            Ik heb behoefte gevoeld om mijn vrije tijd nuttig te besteden. Vanaf Menari heb ik elke dag een of meer versen uit mijn kleine zakbijbel gelezen. Dit zal ik voortaan volhouden zo lang als het mogenlijk mag zijn. Ik doe dit meestal tegen de avond en in de vroege morgen. Daarnaast heb ik besloten om meer te gaan tekenen. Er lopen genoeg karakters rond die de moeite waard zijn om te  portretteren. Mijn eerste model was ’n roodharige zeeman. Ik vind na hem nog ’n paar anderen die ik na afloop hun portret cadeau geef. In de regel begin ik met potlood in eenvoudige lijnen te tekenen, die ik later in mijn studie in het hospitaal in zwarte inkt overtrek. Later heb ik die pentechniek vervangen door het in sepia of zwart waterverf uit te voeren. Na de eerste 5 portretten krijg ik de slag te pakken en nu beginnen de eerste bestellingen binnen te komen. Merkwaardig genoeg hebben de Nederlanders zich nooit zo ijdel gevoeld als de Engelsen en Amerikanen. Het schijnt dat bij de officieren in het algemeen het meeste geld zit, want de bestellingen waren over het algemeen afkomstig uit dat gedeelte van onze samenleving. De prijs voor ’n portret heb ik gesteld op 3 Strait Dollar in zwart-wit en 5 Dollar in kleur.

–          Mijn Engels was bedroevend. Ik voel dat ik daar wat aan moet doen om het te verbeteren. Ik vind ’n Schotse vliegofficier bereid mij hierin te onderwijzen. Gemiddeld werk ik ’n portret in 3 uur af en maak soms 3 per dag. Na ’n paar weken geef ik mijzelf ’n paar dagen rust om dan weer mijn lijst van klanten af te werken.

            De verdiensten deel ik met mijn Indo buurman, die bereid was mijn buiten-corvée over te nemen. Hij weet waar en hoe met Chinezen kontakt te maken om aan sambal en vis te komen. Ons voedsel in het kamp begint slechter te worden. De hoeveelheid rijst per hoofd word met 100 gram verminderd. Vet en suiker word sporadies verstrekt. De idee van ’n compagnonschap is dus niet zo slecht bekeken. Voortaan zal Tjoh, zoals ik hem noem, voor suiker, zout, vet, vis en sambal zorgen, dat hij dan moet zien binnen te smokkelen. Elke dag geef ik hem voldoende geld mee dat ik met portrettekenen verdiend heb.

            Op ’n avond komt hij naar mij toe.

            “Heef meneer ’n beetje tijd voor mij?” vraagt hij bescheiden.

            “Natuurlijk, Tjoh,” zeg ik. “Heb jij enig nieuws wat je wil komen vertellen?”

            “Ja ‘neer. Ik is hongerig en ‘neer is ook hongerig. Ik weet waar met Sineesen te handel. Maar vandaag heb ik geen kans gekregen. Wij moeten werken in de goedangs (opslagloodsen) aan de kade. Ik heb ontdek, daar is banjak (veel) suiker, zout en wijn.”

            “Wat zeg jij, Tjoh? Is daar ook wijn.”

            “Ja ‘neer, daar is ook wijn. Ik heb suiker en zout gesteel en ook ’n beetje wijn. Hou meneer van wijn?”

            “Natuurlijk hou ik van wijn. Waar is het en hoe heb jij dit binnengesmokkeld?”

            “Ik weet, meneer hou niet van steel. Maar als de Jap van ons steel mag ons toch maar steel terug? Wij stelen gezondheid en dit is toch geen sonde?”

            “Jij hebt gelijk, Tjoh. Maar waar is die wijn?”  Ik word ongeduldig en nieuwsgierig tegelijk.

            Tjoh haalt zijn veldfles tevoorschijn. Het is ovaalvormig, zoals alle Hollandse veldflessen zijn. Daar is ’n foudraal van ’n bruin-groen kleurige dikke biljartlakenstof strak omheen getrokken, van boven voorzien met 2 drukknopen.

            “Zien meneer niks besonders aan dese ding?” Ik bekijk zijn waterbottel van alle kanten maar kan niets verdachts vinden.

            “Nee,” zeg ik. “Ik kan zo gezien daar niets verkeerds aan ontdekken!”

            Tjoh begint de drukknopen los te maken en het omhulsel af te stropen. Dan draait hij de fles ondersteboven. En nou zie ik het. In de bodem is ’n gat gemaakt zo groot als ’n dollar. ’n stevige prop papier sluit de opening af. Tjoh trekt de prop eraf en laat mij het rubber mondstuk van ’n binnenbal van ’n voetbal zien. Het mondstuk is opgevouwen en met ’n touwtje vastgemaakt. Nu maakt hij het touwtje los en vraagt:

            “Mag ik meneer zijn mok?” Ik geef hem mijn mok en Tjoh schenkt triomfantelijk ’n beetje van de inhoud van zijn fles daarin.

            “Dit is rooie wijn,” zeg ik. Ik ruik er aan en neem ’n slok.

“Zowaar, je hebt gelijk, Tjoh. Dit is lekkere wijn. Hoe ben jij op het idee gekomen?”

            “Zien meneer,” begint Tjoh uit te leggen. “Wij al lang daar aan werk bij die goedangs en toen eendag heb ik ontdek daar is wijn in die vaten. Om die wijn mee te nemen moet ik dit in mijn bottel doen. Maar as wij bij die kamp aankomen moeten wij onze flessen open maken en die inhoud leeg laat lopen. Die avond heb ik deze idee uitgevind. Die volgende dag heb ik bij ’n chinees ’n binnenbal gekoop, ja ‘neer. En savonds heb ik geprobeer of dit werk. En het wèrk. Van karton heb ik ’n trechter gemaak om die wijn makkelijk in die binnenbal te gieten. Die bal zet dan van binnen uit. En as ik aan die andere kant nog water in die bottel laat lopen sal dit die binnenbal nog meer tegen die zijkant van die bottel aan drukken. En bij die kamp kan ik maar op kommando van de Jap die water uit die veldfles laat lopen. Maar die wijn blijf zit, jij weet ‘neer.”

            “En hoe doe jij het met jou suiker?” wil ik weten.

            “Die heb ik in ’n spesiaal gemaakte sak aan ’n touw om mijn buik hangen. As die Jap ons kom inspecteeren en hij is voor ons, dan gooi ik die sak tussen mijn benen door naar achter. Is hij achter ons dan is dit makkelijk genoeg om die sak weer tussen de benen door naar voor te transporteren.”

            “Jij bent ’n handige kerel en ’n uitgeslapen smokkelaar, Tjoh. Maar wees voorzichtig dat zij jou niet een dag betrappen.”

            Langen tijd heeft Tjoh dit spelletje zo herhaald. En na afloop hebben wij voor ons beidjes de heerlijkste maaltijden bereid. Totdat Tjoh onverwachts in het hospitaal moet worden opgenomen. Sinds dien heb ik hem niet meer terug gezien.

 

            Ik begin als portretschilder naam te krijgen. Mijn lijst van klanten groeit steeds aan. Ik werk er 2 tot 3 per dag af. Mijn techniek verbetert met de dag. Ik volg ’n vaste werkwijze. Het model blijft nooit langer dan 10 minuten stil zitten. Dan krijgt hij 5 minuten rust. De eerste 10 minuten schets ik de kop in al zijn verhoudingen. De volgende frase is de perfecte behandeling van de ogen. Die zijn het voornaamste. De uitdrukking van de kop ligt voornamelijk in de juiste expressie van de ogen. Dan volg ik de lijnen van de neus en de mond en tot slot de overige delen van het hoofd. Eerst daarna begin ik met de kleuren er in te wassen. Het waterverven gaat vlug genoeg. De zogenaamde “finishing touch” houd mij een kwartier bezig. Ik ontdek dat ik zo ongemerkt ’n cursus in mensenkennis doormaak. Als soldaat-tekenaar beweeg ik mij met het grootste gemak tussen de officieren, word door iedereen aan iedereen voorgesteld, drink thee met hen en word soms getrakteerd op ’n stuk eigengemaakte koek. Dan komen de verhalen los. Wij praten tot man.

            Op ’n dag laat de Hollandse dokter mij roepen. Hij vraagt mij of ik van hem ’n gekleurd portret wil maken, maar voegt er aan toe, dat hij op het ogenblik geen geld heeft om het te betalen. Hij belooft mij echter dat hij dit na de oorlog zal doen. Aanvankelijk voel ik niets voor zo’n opdracht. Ik laat tenminste lang op mijn antwoord wachten. De dokter voelt dit schijnbaar aan en komt dan met ’n voorstel voor de dag.

            “In plaats hiervan,” zegt hij, “zal ik je ongenezelijk verklaren.”

            “Wat zegt u, Dokter? Ongenezelijk . . . wat bedoelt u daarmee?” Ik kijk hem verwonderd en tegelijk wantrouwend aan.

            “O, dat is heel eenvoudig. Op mijn verklaring ben je niet meer in staat om enig corvee binnen of buiten te doen. Je moet rust houden en van die gelegenheid kan je gebruik maken door portretten te tekenen.”

            “En wat is dit voor ’n ongenezelijke kwaal wat u mij voorschrijft, Dokter?”

            “Spondylitus. Spondylitus Deformans zoals de juiste benaming is.”

            “Dokter moet niet met mijn gezondheid spotten. Ik ben gelukkig gezond en laat mij niet zomaar voor ’n tekening ongenezelijk ziek verklaren.”

“Kom, kom,” sust de Dokter, “dat moet jij niet zo opvatten. Wij leven nu eenmaal niet in ’n normale wereld. Hier in dit konsentratiekamp worden zoveel dingen uitgedacht, zelfs op medies gebied, om iemand te helpen, dat dit niet als ’n spotten met iemands gezondheid beschouwt kan worden.”

            “En wat is Spondylitus Deformans dan voor ’n ziekte?” wil ik weten. Ik kijk hem nou recht in zijn ogen aan.

            Wel,” zegt hij kalm en langzaam. “Spondylitis is ’n ziekte in de rugwervels. Dit effecteert de aanhechting van de wervels aan de wervelkolom en veroorzaakt ’n verslapping van de ruggegraat.”

            “ Dat is me effens wat, Dokter. Doet het pijn?”

            “Nogal, nogal. De beste manier om dit te kuren, met de middelen die wij hebben, is volkomen rust.”

“Niet slecht uitgedacht, Dokter. En wat voor rust en voor hoe lang schrijft u dit mij voor?”

            “Nou, eh, laat ik een kijken. . . . . . voor ’n maand om te beginnen. Ik zal dit in het ziekenboek schrijven. Lees het maar om zeker te maken. Je moet natuurlijk ’n beetje toneelspelen. Zo af en toe heb je erge pijn in je rug, vooral smorgens. Dan blijf je voor ’n uur op je matje liggen en als de werkgroepen zijn afgemarscheerd, sluip je voorzichtig naar ’n ongeziene plek waar je rustig kan blijven tekenen, totdat je weer zo’n aanval van pijn krijgt. Verstaan. Vergeet dus niet dat je af en toe pijn in je rug hebt.”

            “Wel, Dokter,” zeg ik. “U brengt mij wel in ’n eigenaardige situatie maar ik neem dit aan.”

            De dokter schrijft mijn kwaal in zijn ziekenboek, laat het mij lezen en neemt dan plaats op ’n stoel bij het raam. “Begin nou maar,” zegt hij.

Ik zoek mijn positie, pak mijn spullen uit en begin te schetsen. 3 uur later was het portret klaar. De Dokter was hoogst tevreden met zijn gekleurd portret en ik heb van nu af Spondylitis Deformans. Maar mijn 5 Dollars heb ik nooit gekregen.

            2 Weken heb ik mij verborgen gehouden. Als de parties weg waren was mijn plek in het hospitaal net om de hoek van de ingangspoort.

Daar staat ’n schoolbank met de rechter zijkant tegen de witte muur. Ik voel mij de koning te rijk in mijn smalle studio. Dit is nou mijn atelier. Links van mij en in het midden van de tuin staat de waterput. Ik word door niemand gestoord. Dokters, verplegers en patienten lopen mij ongehinderd voorbij. Dit gaat zo 2, 3 weken door in de meest rustigste atmosfeer dat ik mij kan indenken, totdat op ’n zekere morgen de Chineese tolk mij laat halen. Hij gelast mij dat ik elke pagina van zijn fotoalbum moet dekoreren met guirlanders en chrisanten in kleur. Hij wijst mij ’n kamer waar ik rustig kan zitten werken.

            Deze Chineese tolk is bekend om zijn wreedheid. De Mariniers noemen hem de moordenaar. Ik moet dus voor hem oppassen. Voor dagen heb ik aan zijn fotoalbum gewerkt, totdat hij op ’n dag mij gelast om ’n tekening te maken van ’n Japans soldaat, die met zijn ene been in Azië staat en met zijn andere been in Amerika. Dit heb ik geweigerd te doen. Mijn argument wat dat Amerika nog altijd in oorlog is met Japan. Door deze tekening te maken zal ik mijn ongetwijfeld de gramschap van de Amerikanen op de hals halen. Ik zal dan als ’n verrader beschouwd worden en dat wil ik voorkomen. Erg jammer, zeg ik zo, maar ik kan het beslist niet doen. Ik stel hem voor om ’n Javaanse tekenaar buiten het kamp in de arm te nemen.

            Terwijl ik dit hem verduidelijk hou ik mijn afstand tot hem door de tafel tussen ons in te houden en vlak bij het open raam te staan, voor het geval dat hij kwaad gaat worden. Ik maak mij gereed om bij de eerste de beste uitbarsting uit het raam te springen. Ik zie zijn gezicht vertrekken, zijn ogen worden kleiner en zijn mond trekt in ’n sadistiese greins. Dan barst hij los en gelast mij zijn opdracht uit te voeren. Ik ben ’n gevangene en wat andere mensen hierover zeggen raakt hem niet, zegt hij. Maar ik volhard mijn weigering. Dan probeert hij om de tafel te lopen en valt haast over ’n stoel. Hij grijpt die stoel met beide handen bij de leuning, tilt hem op tot op schouderhoogte met de bedoeling dit naar mijn hoofd te slingeren. Ik maak ’n duik achter de tafel en wacht het volgende moment af. Onder de tafel volg ik de beweging van zijn benen. Dan zie ik dat hij de stoel weer neerzet en zonder iets te zeggen de kamer uit gaat. Ik wacht nog ’n minuut, pak mijn gereedschap in, doe de deur voorzichtig open en kijk of niemand in de gang staat. Als ik de gang leeg vind verlaat ik het lokaal, doe de deur achter mij dicht en neem de benen naar mijn kamer. Mijn vrienden vragen mij wat mij mankeert. Ik vertel hen de geschiedenis in ’n paar woorden.

            “O hemeltje,” zegt er een, “daar krijg jij moeilijkheden mee. Die kerel is zo gevaarlijk als de duivel.”

            “Dat weet ik,” zeg ik, “maar waar kan ik mij verstoppen? Daar is geen plek hier onbekend voor die vent.”

            “Maar jij hebt toch Spondylitis? Waarom ga jij niet op jou tampatje liggen, kerel en doe net of je verrekt van de pijn in je rug?”

            “n Fantasties idee.” Meteen ga ik languit op mijn matje liggen op mijn rechter zij zodat ik de deuropening in gaten kan houden. Met het minste geringste zal ik toneel moeten spelen zoals ik het nooit gedaan heb. Maar ik heb niemand gezien. De uren gaan voorbij zonder dat een Jap zijn verschijning gemaakt heeft. Ik hoor de buiten-parties binnenkomen. De werkers gaan ieder hun kant op en dan hoor ik de stem van Herman. Als Herman zijn kamer binnen komt ziet hij mij in ’n kramhouding liggen en zegt verwondert:

            “Wat doe jij hier, Bolle? Heb jij pijn in jou rug?”

            “O nee, Speurder. Ik doe maar alsof.” En dan vertel ik hem wat gebeurd is. Hij lacht zo’n beetje.

            “Je zit in de prut, kerel. Hoe krijgen we je eruit? Het beste is om maar rustig af te wachten. Je ontspringt de dans toch niet. Die vent zal wraak nemen.” Hij kijkt zielig medeleidend naar me en raad mij aan om maar te blijven liggen. Hij zal mijn eten wel halen.

            Die avond worden de namen van die mannen opgelezen die de volgende morgen binnen-corvée hebben en mijn naam was er ook bij. Ik kan dit niet verstaan want officieel ben ik nog steeds ernstig ziek. Mijn naam staat toch nog steeds in het ziekenboek tot het einde van de maand. Als ik mij morgen meld, verspil ik mijn kansen om binnen te blijven portrettekenen. Bovendien zal ik de dokter in grote verlegenheid brengen, want volgens zijn verklaring ben ik ernstig ziek. Ik màg eenvoudig niet werken. Met de gedachte dat ik dan maar niet op het appèl zal verschijnen, val ik in slaap.

            De volgende dag meld ik mij niet voor binnenwerk, maar laat een van mijn kamergenoten beloven dat hij mij voor ziek zal aanmelden. Dan sluip ik langs ’n omweg naar het hospitaal. Ik mag daar in de schoolbank ongeveer ’n uur rustig getekend hebben toen Gert Verstraten plotseling voor mij komt te staan.

            “Ze zoeken je, Bolle,” zegt hij ronduit. “Je moet onmiddelijk voor de Japanse Kommandant verschijnen op zijn kantoor.”

            “Daar begint het gedonder al,” laat ik mij ontvallen. “Wat nou. Het belooft tenminste nie veel goeds.”

            “Jij bent vanmorgen niet op het appèl verschenen en nou moet je maar proberen je eruit te redden. Als ze je afdrogen heb je het te aksepteren. Maar wees voorzichtig,” waarschuwt Gert mij, “blijf op je benen staan. Als je valt is het met je gedaan. Ze zullen het ongetwijfeld proberen. Maar blijf staan.”

            “Ik zal het doen als ik er de kans toe krijg. Volgens mij ben ik onschuldig want ik sta als patiënt in het ziekenboek vermeld. Nog voor 2 dagen.” Ik pak alles weer haastig in, breng dit naar mijn slaapplek en maak mij gereed voor wat nu gaat gebeuren. Dan stap ik naar het kantoor van de Administratie, aangegaapt door mijn medegevangenen.

’n Engelsman zegt nog: ”Good luck, Son,” ’n woord wat ik nu juist nodig heb. Àls ik dat geluk maar krijg, denk ik.

Ik stap het lokaal binnen, nadat ik op de deur geklopt heb. Ik loop langs de muur recht tegenover het raam waar de Kampkommandant met zijn stafofficieren zit, draai model rechts om en groet genadig met ’n perfecte Japanse buiging. Tegen de linker- en rechterkant zie ik ’n dozijn dikkoppige Japanners achter hun grote schrijftafels naar mij kijken.

De Kampkommandant groet terug met ’n korte buiging. In de linkerhoek bij zijn tafel zie ik de kleine Sergeant van de wacht en in de rechter hoek staat de Chineese tolk naar mij te loeren. Een  tegenover 20, flitst het door mijn hoofd. Daar zit de rechtbank, de getuigen en de moordenaar. Ik wacht met spanning af wat de Kapitein mij zal zeggen. Ik heb mijn handen op mijn rug en voel voorzichtig naar de muur achter mij. Mijn vingertoppen raken die muur. Hier moet ik dus blijven staan, tot elke prijs. Dan begint de Kampkommandant mij vragen te stellen. Hij doet dit in de Maleise taal, zoals ik verwachtte. Zijn eerste vraag was, waarom ik vanmorgen niet op het appèl voor binnendienst was. Ik probeer hem te verduidelijken dat ik al voor geruimen tijd vrij van dienst ben vanwege een pijn in mijn rug. De dokter heeft mij ’n maand rust voorgeschreven waarvan nog net 2 dagen over zijn. Mijn naam staat in het ziekenboek, voeg ik er nog aan toe.

            De Kommandant gelast een van zijn mannen dat bewuste ziekenboek op te halen. Het is ’n ogenblik doodstil. Niemand zegt ’n woord totdat de soldaat met het ziekenboek in zijn hand het lokaal komt binnen stormen. Als hij voor de Kommandant staat maakt hij ’n vinnige buiging en overhandigt het boek. De Kommandant slaat de bladzijden om. Hij zoekt naar mijn naam en als hij het eindelijk vind probeert hij te lezen wat daar achter staat. Een van zijn officieren helpt hem met de vertaling. Dan kijkt hij mij aan, slaat het boek dicht en legt het naast hem op tafel.

            “Jij hebt Spondylitis. Wat is dit voor ’n ziekte?” vraagt hij.

            “Dit is ’n ontsteking in de ruggewervel, Kommandant, “ probeer ik hem uit te leggen. “Zo nu en dan heb ik ’n verschrikkelijke pijn in mijn rug. De Dokter wil mij daarvan af helpen door mij ’n maand vrij van korvee te geven. Ik moet veel rusten en af en toe languit gaan liggen, heeft hij gezegd. En dat doe ik nu.”

            “Het maakt geen zaak wàt de dokter jou voorschrijft,” brult de Kommandant. “Jij hebt jou naam horen noemen en jij had jou moeten melden. Order is order.” Dan geeft hij ’n wenk aan de kleine Sergeant. Als ’n pijl schiet de dwergatleet naar voren. Twee treden van mij af springt hij op en probeert met ’n vinnige karateschop mij in de lies te treffen.

 

Gelukkig wist ik iets van deze vechtmethode af omdat in Indonesië bij vechtpartijen ’n soortgelijke sport gebruikt word wat de naam “mentjah” draagt. Bliksemsnel klap ik op het laatste moment mijn knieën tegen elkaar en draai mij iets naar rechts om. Juist op tijd, want nu treft de punt van zijn schoen mijn dijbeen aan de buitenkant. Niet tevreden met zijn mislukking waagt hij ‘n 2e aanval. Met ’n luid geschreeuw stormt de kleine duivel weer op mij af. Deze keer is zijn hoger en gevaarlijker. Ik spring behendig naar links, draai mijn lichaam om in dezelfde houding als de eerste keer en nu mist de Sergeant mij volkomen. Zijn volle gewicht passeert mij op schouderhoogte en hij ploft vlak voor mij op de cementen vloer. Als ’n kat springt hij op en het volgende ogenblik ontvang ik de eerste treffer in mijn gezicht. Terugslaan mag ik niet, ik kan alleen maar proberen de slagen te pareeren. Dan doe ik ’n stap achterwaarts en druk mij vast tegen de muur. Nu is het zaak op mijn benen te blijven staan, denk ik. Net op tijd ontwijk ik ‘n 2e treffer. De vuist van de Sergeant suist langs mijn oor en raakt de muur. ’n Luid geschreeuw barst los van alle kanten. Der klerken staan nu achter hun lessenaars. Dan komt de Chineese tolk zijn mannetje te hulp. Hij wil mij ’n klap in mijn gezicht geven, maar als hij ziet dat ik mijn hoofd stijf tegen de muur aandruk, verandert hij zijn plan. Nu zoekt hij ’n voorwerp. Een van de dikkoppen geeft hem ’n stalen lineaal. Als ik dit zie weet ik dat dit mijn einde zal worden. De Chinees grijpt het wapen en met opgeheven arm stormt hij op mij af. Maar op hetzelfde moment gilt de Kommandant in het Japans. De afstraffing is afgelast. Zo midden in zijn vaart en woede is het afgelast. De Chinees probeert te protesteren maar ’n gebaar van de Kommandant was voldoende. Ik kan maar gaan. Bleek en beverig buig ik voor de Kommandant en verlaat het lokaal. Ik doe de deur achter mij dicht en zoek mijn weg naar mijn kamer. Ik voel dat er groepen mensen naar mij staan te kijken. Ik durf ze niet in de ogen te zien. Waarom eigenlijk niet? Wat voor ’n misdaad heb ik begaan dat ik op het kantje af de dood ontsprongen ben? Dan kijk ik op en zie de angstige vragende gezichten van mijn kameraden.

            “Jij bent door het oog van ’n naald gekropen, Bolle,” zegt iemand naast mij. Ik kijk op. Het is Gert.

            “Blij dat ik je zie, Gert. Ik heb geweten dat je op mij zou wachten.”

            “Hebben ze je op de grond gekregen?”

            “Nee, daar was geen kans voor.” Ik vertel hem de hele geschiedenis zoals het precies gegaan was. Die muur was mijn redding voor ’n ogenblik. Maar toen kwam die Chineese tolk met die stalen lineaal op mij af. Als die Kommandant niet gezegd heeft . . . . .

            “Maar waarom heeft die Kommandant de afstraffing gestopt? Hij moet er toch ’n bedoeling mee gehad hebben, anders doet hij het toch zeker niet? Heb jij enig idee, Gert?”

            “Ik denk,” zegt Gert, “dat hij jou nodig heeft. Let op wat er nog gaat gebeuren. Vandaag zeker niet, misschien morgen.

            Gert heeft gelijk gehad. Twee dagen later word ik weer bij de Kommandant geroepen. Als ik mijn verschijning maak word ik weer door diezelfde mensen aangestaard. Ik maak ’n diepe buiging voor de Kommandant en wacht zijn orders af. Hij vraagt dan of ik bereid ben ’n vergroting van zijn portret te maken. Hij laat mij ’n grote foto zien waar zijn hele familie op voorkomt met hem voorop in het midden, wijdbeens zittend op ’n stoel, in uniform met zijn samoraai schuin voor hem. Ik maak hem mijn kompliment over de fraaie foto en vraag of hij wil hebben dat ik de hele foto moet vergroten. Nee, zegt hij, dat was niet nodig. Alleen zijn kop met wat van zijn uniform. Meer niet.

            “Dit kan,” zeg ik, “maar dan heb ik daar zeker ’n vergrootglas voor nodig. De foto is te klein om de details met het blote oog waar te nemen.”

            Hij vraagt mij wat ik met ’n vergrootglas bedoel. Ik leg hem uit wat het voor ’n instrument is. Dan gelast hij een van zijn onderhorigheden om zo’n ding uit het hospitaal te halen. Een van de klerken staat op en verlaat het lokaal. ’n Ogenblik later komt hij terug met ’n lens dat hij uit ’n mikroskoop gehaald heeft. Ik vermoedde al zoiets en leg de Kommandant uit dat dit wel ’n vergrootglas is maar niet geschikt voor dit doel. Dan schets ik op  ’n stukje papier wàt ik bedoel.

            “Goed,” zegt hij. “Ik zal er een voor je halen. Ga terug naar je kamer. Ik zal je later roepen.”

            Na ’n paar uur komt ’n Japans soldaat mij ’n echte vergrootglas brengen. Ik bekijk het ding en geef mijn goedkeuring te kennen. Dan pak ik mijn tekenspullen bij elkaar plus ’n vel papier en ga naar het kantoor van de Kommandant. Ik vind het kantoor verlaten en sta alleen met de Kommandant in het grote lokaal. Ik mag aan zijn tafel zitten werken, zegt hij. Alle papieren en boeken zijn opgeborgen. Hij bied mij zijn stoel aan. Als ik al mijn tekenmateriaal heb uitgepakt en de foto nog eens aandachtig bekijk, laat hij mij alleen achter en sluit de deur. Daar zit ik, moederziel alleen in het grote lokaal. In mijn verbeelding zie ik mijzelf daar recht voor mij tegen de muur staan. Ik doorleef de afstraffing van ’n paar dagen terug nog eens en kan mij niet voorstellen, dat ik nu op de plek van de Kommandant veilig en ongehinderd mag zitten werken. Notabene aan zijn portret. Mijn ogen gaan langs de tafels. Ze zijn leeg. Alleen op mijn tafel ligt in de verre rechtse hoek nog ’n boek. Heeft hij dit boek vergeten op te bergen? Het zal wel niet zo belangrijk zijn, denk ik zo. Maar ik word toch ’n beetje nieuwsgierig.

Om er bij te komen moet ik nog ‘n paar meter naar rechts opschuiven. Zal ik het doen? Ik aarzel eerst maar besluit tenslotte om het te wagen. Ik schuif mijn stoel schuin naar rechts, leg mijn papieren zo dat ik bij de minste onraad onmiddelijk kan gaan tekenen. Mijn hand glijd langs de tafel. Terwijl houd ik de deur goed dop. Dan voel ik het boek, schuif nog iets naar rechts. Bliksemsnel gooi ik het boek open en blader er haastig in. Ik zie dat het vol foto’s is van terechtstellingen, met ’n Japanse beschrijving er onder. Een foto treft mij bizonder. ’n Gevangene zit op zijn knieën, de handen op zijn rug vastgebonden. Zijn hoofd is voorover gebogen. Achter hem staat ’n Japanner met ’n zwaard in zijn hand, klaar om hem te onthoofden.

Op de volgende foto is het hoofd eraf geslagen. ’n Grote straal bloed spuit uit de romp. Ik sla het boek haastig dicht, maar kan de verleiding niet doorstaan om er nog eens in te kijken. Daar word iemand aan zijn enkels opgehangen. Op ’n volgende hangt iemand aan zijn handen. Dit is nu genoeg, denk ik, sla het boek dicht en schuif weer recht voor de tafel.

Op hetzelfde moment gaat de deur open en komt de figuur van de Kommandant de kamer binnen. Mijn hart klopt in mijn keel. De Kommandant komt naar mij toe. Ik durf niet opkijken. Heeft hij het ontdekt? Zal hij mij uithoren? Ik teken haastig maar weet niet precies wat ik doe. Daar word geen woord tussen ons gewisseld. Sekonden lijken ’n euwigheid. Dan eindelijk verbreekt hij de doodse angstige stilte.

“Zeer goed,” zegt hij. Ik kijk op en hij knikt tevreden. Dan gaat hij weg en verdwijnt door de zelfde deur als hij binnen gekomen is. En met hem is ook het boek weg. Ik zucht diep en veeg het angstzweet van mijn gezicht. Dan gooi ik mij op mijn werk. Ik tuur en meet en schets en tegen de tijd dat donker gaat worden, overzie ik wat ik getekend heb. Nog een dag, denk ik, dan is de tekening klaar. Ik pak mijn spullen in en verlaat het lokaal. Eenmaal op mijn kamer roep ik Herman en Anton en laat hen eerst plechtig beloven dat zij aan niemand zullen vertellen wat ik hen nu ga vertellen.

 

Twee dagen later lever ik het portret in. De Kampkommandant was er zichtbaar mee in zijn schik. “Harigato,” zegt hij “Goed gedaan.” De volgende dag laat hij mij weer op zijn kantoor komen. Ten aanschouwen van al die schrijvers en officieren, die zo wellustig naar mijn afstraffing hebben zitten kijken, overhandigt hij mij ’n fraai boek met kleurafdrukken van schilderijen van bloemstillevens van bekende Hollandse schilders uit de 17e eeuw. Dat was ’n goed geschenk, ’n waardevol en kostbaar geschenk al is het ergens uit ’n boekwinkel gestolen. “Harigato, harigato,” buig ik zonder ophouden. Hij lacht tenminste en ik lach maar mee. Tot zover gaat het nog goed met mij, denk ik bij mij zelf. Van deze Japanners zal ik voorlopig geen last meer hebben.

Het leven in ons kamp is monotoom, saai en vervelend. Elke dag is die zelfde als de vorige. En morgen zal het weer zo zijn als vandaag. Het eentonige leven gaat ons vervelen. Het voedsel word ook al schaarser en slechter. De meesten gaan naar andere dingen uitkijken wat hun gedachten kan bezig houden. Dokters komen met uitvindingen om meer vitaminen in de menselijke body te krijgen. Meer en meer van ons nemen nu zonnebaden. Eerst voor 5 minuten, wat dan langzamerhand word opgevoerd tot het hele kamp donkerbruin of rood gebrand is door de tropenzon. Daar liggen de kerels naakt en half-naakt op het sportveld te blakeren. Maar daar in de klaslokalen gebeuren andere dingen. Een van de Hollandse officieren snijd portretten uit ovaalvormige stukken toiletzeep. Anderen zijn bezig met het maken van gereedschap voor ’n bepaald doel. Zo worden beroepen geboren die er eerst niet waren. Daar ontstaan houtsnijders, graveurs, schoenmakers, kleermakers en horlogemakers. Waar zij het materiaal vandaan halen weet ik niet. Zij maken het zelf of krijgen het van buitenaf. Het opent tenminste de mogenlijkheid om geld te verdienen. Geld is er genoeg. Iedere militair zijn soldij  valse Strait Dollars uitbetaald. Van dit geld word onderling gekocht of verkocht. Maar bij de nieuwe beroepen is het niet gebleven.

De behoefte om anders te zijn dan gisteren en eergisteren heeft ook de haarmode beinvloed. Misschien ligt hier de oorzaak in het gebrek aan Gilettemesjes, dat iedereen nu zijn haar laat groeien. Alleen de vaste barbiers kunnen hun materiaal aangevuld krijgen bij order via de Kampkommandant. Sommige barbiers hebben hun vak serieus opgevat. Met de uiterste zorgvuldigheid hebben zij de haren bijgepunt of weggeknipt. Het gevolg is dat er langzamerhand de idee op komt om ’n nieuwe haarstijl te krieeren. Lange haren tot op de schouder, lange baarden met tochtlatjes en knevels met of zonder krulpunten komen in de mode. Om heel eerlijk te zijn, heb ik nog nooit zulke fraaie knevels in mijn leven gezien.

Daar zijn snorren die in ’n dunne horizontale lijn de bovenlip versieren. Daar zijn ook afhangende dunne en dikke snorren of korte rechtopstaande knevels die direkt langs de neusvleugels omhoog staan. Sommige knevels lopen door naar de baard en andere groeien samen met de bakkebaarden.

Van al die barbiers was de Engelsman Johny Cleveland wel de beste. Ik heb besloten niet achter te blijven en deel te nemen aan deze nieuwe haarmode. Ik zoek Johny op, vast besloten dat hij mijn lijfbarbier moet zijn. Ik begin ’n gesprek met hem en vraag zo terloops wat zijn vak was voor de oorlog. Hij vertelt mij, dat hij destijds in Londen in ’n groot hotel ’n kapperszaak gehad heeft. Hij was, zoals hij dit noemt, ‘n “hair-stylist”, ’n kunstenaar in het barbiersvak. Hij houd van kunst in brede lijn. Hij heeft ’n voorliefde voor schilderkunst, architectuur en muziek. Vooral het laatste heeft zijn leven bezield.

Ik leg hem uit wat eigenlijk het doel is van mijn bezoek en vraag hem ronduit hoe hij er over denkt. Hij verstaat mijn bedoeling goed, al is mijn Engels niet perfect, but I do not know what to make out of that head of yours”, laat hij hem ontvallen. Hij loopt zo’n beetje om mij heen, bekijkt en betast mijn schedel van alle kanten, loopt dan achteruit, ’n pas of twee en blijft staan met ’n scheef hoofd en half toegeknepen ogen. Dan beginnen zijn vingers zo’n beetje in de ruimte ’n model te schetsen, en eindelijk komt het hoge woord eruit.

“O.K.,” zegt hij, “If you let me create a hairstyle as I see it, I make a real beauty of that cheese-head of yours.”

“Dat is nou juist wat ik wil hebben,” zeg ik. “Jij bent de kunstenaar en schepper. Zo zal het dan moeten worden. Zeg maar wat het mij gaat kosten.”

“O,nee, niks van dit al. Ik wil er geen cent voor hebben. Maak ’n portret voor me en ik bewerk je haar. Maar je moet elke 3e dag bij me komen om het te laten bijknippen.”

“Top, John. Daar ga ik mee accoord.” Hij zal maar meteen beginnen, zegt hij, terwijl ik tijdens de operatie maar iets van mij zelf moet vertellen. Dat doe ik. Ik vertel hem van mijn studie, mijn werkkring en mijn liefde voor filmfotografie.

Hij houd even op met knippen. “Ben jij ook zo’n enthousiaste fotograaf als ik,” vraagt hij.

“Fotografeer jij dan ook?”

“En of,” zegt hij. “Ik ben in het leger aangesteld als “Army Photographer.”

            “Daar zal je nu dan geen kans meer voor hebben,” zeg ik.

            “O, ja. Zo nu en dan maak ik nog ’n shot.”

“Je wilt mij toch niet wijsmaken dat jij hier in dit kamp ’n fototoestel hebt?” vraag ik verwonderd.

“Ja, ja.  Die heb ik. Maar niemand weet waar dat ding is. Tussen ons gezegd, ik zal nooit aan enig iemand vertellen waar ik het verstopt heb. Alleen ’n paar officieren van mijn Unit weten dat.”

“En ik,” laat ik er op volgen.

“Hoor eens, Dutchy. Ik ken jou langer dan jij denkt. Ik heb je al lang gade geslagen en informatie over jou ingewonnen. Ik weet precies, wie jij bent. Maar ’n verraaier ben je zeker niet. Daarom neem ik jou nu in vertrouwen en vertel je dit, luister goed. Mijn kamera heb ik waterdicht en vochtvrij verstopt ergens in de grond, zoveel passen Noord en zoveel passen Oost van ’n zekere plek. Meer vertel ik niet.”

“Maar ben je dan niet bang dat dit zal bederven? En hoe krijg jij dat ding zo vlug weer uit de grond? Zeg bijvoorbeeld, wij moeten over 2 uur opbreken. Waar wil je dit ding wegsteken zonder dat de Jap het ziet? En hoe doe jij het met je films?”

“Mijn kamera is zó grondig verpakt, dat het nooit zal kunnen bederven al staat het voor weken onder water. Mijn films bewaar ik niet. Die heeft een van de officieren. De lens heeft ’n andere officier. En als het komt tot verhuizen heb ik alles binnen ’n half uur zo verstopt, dat niemand weet waar het is. Ik heb al die gevallen nog voor ik in de army ging bestudeerd en proeven genomen. Tot dusver heb ik altijd succes gehad. Die twee metgezellen van mijn zijn vertrouwde personen. Wij zullen ten allen tijde bij elkaar blijven. Nou weet je genoeg. Meer vertel ik niet. Ik weet dat ik je kan vertrouwen. Dus kop dicht en praat er met niemand over. En nou je schedel. Jou hoofdhaar moet lang over je oren groeien tot in je nek. Je moet er geen scheiding in maken. Dit zal vanzelf een beetje opzij vallen. De bakkebaardjes maak ik ongeveer 2 ½ “ lang. Jou toekomstige snor moet in ’n fijne punt eindigen en jou baard komt net onder jou kin, lang en puntig. Onder je onderlip zal daar nog ’n klein stukje baard zijn wat naar ondertoe in die puntbaard eindigt. Kom elke 3e dag terug, dan zal ik het hier en daar voor je bijknippen. Vooral je snor en baard moeten naar behoren bijgepunt worden. Over ’n paar weken ga je er uit zien als ‘n 17e eeuwse kunstschilder. O.K.?”

“O.K., John. Ik ben benieuwd wat je er van maakt.” Ik bedank hem alvast voor de moeite en maak ’n afspraak voor zijn portret. Dan stap ik op naar mijn kamer.

Johnny heeft mijn haren geknipt en snor en baard bijgepunt elke 3e dag, zoals afgesproken. In grote golven krult mijn haar boven en achter mijn hoofd tot in mijn nek. Lange bakkebaarden langs de slapen dekoreren de zijkant van mijn schedel. ’n Puntige in vet gerolde dunne snor van 3 inches aan elke kant van mijn neus heeft mij ongetwijfeld ’n beter voorkomen gegeven dan ik voorheen gehad heb. En de transparante lichtblonde vlassik onder de kinlijn met het kleine verlengstukje opwaarts tot aan de onderlip, heeft John’s kreatie volmaakt. Ik voel me ’n heel ander mens. Iedereen loopt met lange haren, baarden en snorren, maar de mijne was ongetwijfeld de beste en meest verzorgde. Als ik met mijn kleine tekenplankje onder de arm en mijn palet in de hand mijn volgende model opzoek, lijk ik beslist op ‘n 17e-eeuwse kunstschilder. Geen wonder dat ik al spoedig de bijnaam “Rembrandt” krijg.

Het is nu Rembrandt voor en Rembrandt na. Het woord Bolle is zomaar in de lucht opgelost. Nu is mijn naam Rembrandt. En dit zal ik nog langen tijd horen noemen. Ik hoor het ze nog zeggen:

“Goeie morge, Rembrandt. Hoe gaat het met Rembrandt? Kun je mijn portret vandaag nog schilderen, Rembrandt. Hoeveel kost dat meesterstuk van je ook weer, Rembrandt?”

Het gaat zo aan en aan totdat een mij aanspreekt met “Meneer Rembrandt”. Dit gaat ’n beetje te ver, denk ik zo. Ik sta ’n ogenblik stil en kijk de grappenmaker ernstig aan.

“Men zegt niet Meneer Rembrandt,” val ik uit. “Het is Rembrandt òf Meneer van Rijn.” Ik was werkelijk trots op die naam. Tegen een van mijn vrienden zeg ik terloops: Het is maar goed dat ik ’n Hollander ben. Stel je voor, Rembrandt ’n Engelsman!”

 

 

NIEUW HOOFDSTUK

 

In die oude schoolbank in de wandelgang van het hospitaal, recht tegenover de waterput aan mijn linkerkant, was ik de gelukkigste man van het hele kamp. Ongestoord heb ik in deze primitieve studio mijn tekeningen uitgewerkt en afgewerkt. Uur na uur kon ik mijn gedachten vrij laten gaan. Die oude schoolbank was totop vandaag mijn domein, mijn private bezit, mijn vrijheid, mijn rijkdom. Hier voel ik mij ’n ander mens. Hier kan ik de oorlog maar rustig vergeten. Daar is niemand die mij stoort en het is er rustig. Daar is niet dat geschreeuw en gevloek van het daaglijkse monotome leven van de krijgsgevangenen. Het is ’n stilte en rust zoals het in ieder klein hospitaal is.

Aan het geschuivel van voeten en het heen en weer geloop van dokters en verplegers ben ik zo gewend geraakt dat het mij niet het minst hindert.

Maar dan ineens breekt de hel los. Intens bezig met mijn werk is het mij niet opgevallen dat het zo stil was. Het regelmatig voorbij lopen van mensen houd plotseling op. De ongewone stilte dat hierop volgt dringt langzaam tot mij door. Nog voor ik kans krijg om op te kijken wat hiervan de oorzaak is, hoor in ’n gil. Terzelfder tijd trekt ’n grote platte steen op nog geen 10 cm voorlangs mijn hoofd voorbij en ploft met ’n luide slag rechts van mij tegen de muur. Het barst uiteen en ’n klein stuk treft mijn hand. Bleek van schrik spring ik op. Nu pas zie ik dat verschillende mannen in de houding staan met hun gezicht naar de waterput gekeerd. Het is uit die richting dat de steen als ’n meteoor op mij af kwam. ’n Tweede schreeuw verscheurt de doodse stilte. Zo vlug als ik kan stap ik uit de bank en maak halt en front voor de waterput. In de verte staat de Japanse wacht stil. De kleine Japanse Sergeant stormt op mij af, stopt bij de waterput en wenkt mij nader te komen. Ik spring van de galerij naar de ’n halve meter lager gelegen tuin en stap beverig in de richting van de Sergeant. Als ik zie dat hij met opgeheven vuist naar mij toe stormt, blijf ik staan en ontwijk de klap. Hij is dezelfde Sergeant die mij kort geleden in het kantoor van de Kommandant ’n trap gegeven heeft. Op dit ogenblik schiet het in mijn hoofd dat de Sergeant geen 2e klap zal geven zonder dat hij hemzelf in moeilijkheden brengt met zijn Kommandant.

“Kuru,” schreeuwt hij. “Kan jij niet in de houding staan als ik voorbij kom?”

“Ik heb u werkelijk niet gezien, Sergeant. Ik was zo druk bezig en niemand heeft mij gewaarschuwd.” Hij word kwaad als ik dit zeg. Dan gelast hij mij mee te gaan. Ik laat alles maar liggen zoals het is en loop met hem mee naar de wachtende soldaten. Tussen hen in marcheer ik naar de naastbij zijnde post. Hier houden wij stil en de Sergeant gelast mij dat ik voor de volgende twee uur in de houding moet blijven staan, met mijn gezicht in de zon en naar de hoge bamboe uitkijkpost, waar de aflossende wacht ’n oogje op mij zal houden. En elke keer als hij mij ziet, moet ik ’n buiging maken. Daar heb ik geen bezwaar in. Voor mij is het althans ’n afwisseling en ’n welkome spierbeweging. Voor de Jap daar boven lijkt het mij minder aangenaam. Hij doet de hele dag niets anders dan buigen en nu moet hij voor ’n gestrafte ook nog terug buigen.

Zo nu en dan komt de Sergeant inspecteren of ik zijn bevel opgevolgd heb. Na precies twee uur komt hij met de aflossende wacht en ik kan maar inrukken. Eenmaal terug in het hospitaal zegt iemand tegen mij: “Dat was maar ’n haarbreedte, Rembrandt. Ik dacht dat hij je wou doodgooien. Ik zag het gebeuren, rakelings langs je kop.”

“Dan had hij last met zijn Kommandant gehad,” zeg ik zo droogweg. “Ben ik dan niet de hoftekenaar van Zijne Majesteit de Kampkommandant?”

“Ik heb je spullen bij mekaar gepakt en veilig bewaard. Ik zal het even halen.” Dan gaat hij naar zijn kamer en komt even later met mijn tekenmateriaal terug en overhandigt dit aan mij met de woorden:

“Nou moet je voorlopig niet meer hier komen. Die kerel ruikt bloed. Wees voorzichtig.”

“Dank je voor de waarschuwing, kerel. Ik blijf voorlopig uit deze buurt, maar ik moet toch ergens tekenen. Zal wel ’n ander plekje vinden.”

Zekerheidshalve meld ik mij voor korvee. Voorlopig krijg ik binnenwerk. Soms maak ik het terrein schoon, krap de goten schoon en dweil de gangen. ’n Andere keer moet ik de W.C’s schoonmaken of in de keuken de kost van de dag afladen van de binnenkomende vrachtauto’s.

Een keer heeft ’n Jap mij toch gevonden. Met gebaren laat hij mij verstaan dat ik van hem ’n portret naar het leven moet maken. Hij neemt mij mee naar het voorplein waar hij reeds twee stoelen heeft klaar gezet. In ’n vluchtige schets van ongeveer ’n uur staat zijn gelijkenis op het papier. Hij was er schijnbaar verrast over. Hij buit tenminste meer dan een keer, neemt het portret aan en loopt er haastig meer weg.

 “Hé, Nippon,” roep ik hem achterna. “Waar blijft de beloning?”

Hij houd zijn pas in en kijkt om. Ik wijs hem mijn armzalig ondergoed, broek en hemd en met ’n eenvoudige handbeweging rondom mijn maag maak ik hem goed duidelijk dat ik honger heb. Hij knikt, zegt wat in het Japans, wat ik natuurlijk niet kan verstaan, en verdwijnt dan. ’n Half uur later komt hij terug met ’n paar nieuwe onderhemden. Ik pak het gretig aan maar ben nog niet helemaal tevreden. Ik wijs met mijn vinger naar mijn open mond. “Makan, makan,” zeg ik in het Maleis, wat betekent “eten, eten”. Hij knikt en verdwijnt weer. Die middag zoekt hij mij op in klaskamer. Ik moet met hem meekomen. Eenmaal buiten overhandigt hij mij ’n rol beschuit.

            “Hèè,” grijns ik. “Harigato,” zeg ik met ’n buiging terwijl ik zijn gift aanneem. ’n Brede grijnslag komt op zijn gezicht. Ik knikt tevreden en probeer hem te verduidelijken dat ik niet meer wil hebben. Hij verstaat mijn gebaar en begint luid te lachen. Dan draait hij zich om en laat mij alleen.

 

Het leven van alle dag is onveranderlijk, monotoom, zinloos, oninteressant. De Reveille om half zes in de morgen werkt als ’n wekker. Iedereen staat onmiddelijk op en begint hem gereed te maken voor de badkamer. Er word gauw aangekleed en het ontbijt in de keuken gehaald. Dan zijn wij klaar voor het daaglijkse werk buiten en binnen het kamp. Zo tegen 6 uur word voor de diverse “duties” aangetreden. Het voordeel van buitendienst is ’n hap meer kost, dat meestal bestaat uit ’n extra lepel rijst of ’n gebakken rijstkoek. Het laatste is niets anders dan ’n in-elkaar-geperste rijstmassa in ’n beetje vet bruin gebakken. Verder is het niets bizonders. Daar zit geen vlees, geen groente, geen zout of suiker in. Om voor dit kleine hapje extra rijst zoveel energie te vermorsen met zwaar buitenwerk, lijkt mij niet erg aanlokkelijk. Maar om altijd binnen te blijven is nog meer geestdodend. ’n Mens wil toch ook wel eens wat anders zien en beleven. Na het werk en het bad en na het avondeten word gepraat over van alles wat al tevoren gezegd is misschien, misschien ook niet. Wij merken het tenminste niet op. En dan . . . . . dan gaan we uit verveling maar languit op ons slaapmatje liggen en proberen weg te doezelen, wat niet altijd lukt. Wij liggen, zitten, lopen en werken als dwangarbeiders. Wij zien elke dag dezelfde gezichten en uniformen, tot vervelends toe. Om die gezichten te ontwijken lukt prakties nooit want verderop komen er anderen. Wat kunnen die mensen er aan doen dat zij stom vervelende gezichten hebben? En de mijne dan? ’n Praatje maken met de man waarmee je altijd praat, werkt op het laatst op je zenuwen.

Daar lopen hier 2000 van die zielige mensen rond. Als ik nu elke dag met ’n ander kennis maak zal het nog wel ’n paar jaar duren voor ik de laatste ontmoet heb. ’n Mens raakt aan alles gewend, zelfs aan hangen, heeft mijn Vader mij eens verteld. Maar dit monotome leven maakt ’n mens gek, mal, zielloos, geestloos, ontmoedigend. Wij zoeken naar iets om ons recht te schudden. Maar wat? Totdat iemand op het lumineuze idee gekomen is om ’n nieuwe haarstijl te krieeren, wat ’n ander weer aanmoedigt om b.v. zijn slaapmatje om te draien, zijn ransel opnieuw uit te pakken en weer in te pakken op ’n betere manier dan eerst. Maar daar waren er ook die voor zich zelf ’n klein tafeltje gemaakt hebben. Sommigen schaffen sumier de militaire manier van eten uit ’n pannetje, wat je op je schoot hebt, af en beginnen hun tafeltje te voorzien van ‘n tafelkleedje waarvoor ’n schone handdoek gebruik word. Dan word er netjes ’n bord op gezet en verschijnt ’n mes en vork aan weerskanten van het bord. Het eten word uit het Kompiespannetje op het bord geschept en dan word er gebeden. En na het gebed word gegeten op ’n manier zoals wij het thuis gewend zijn.

Zelfs de hoornblazer die de Nederlandse Reveille elke morgen die God geeft uit bazuint, doet aan dit veranderingsproces mee. Om ’n Reveille te blazen is ’n kunst op zichzelf, maar om het goed en gevoelig uit te stoten is ’n Kunst met ’n hoofdletter. En dit kon “Krulkop” de hoornblazer bizonder goed. Daar zit ritme en vuur in zijn voordracht. Ik luister er altijd naar. Als hij de Reveille blaast weet ik precies en met zekerheid of hij goed of slecht geluimd is, of hij plezier in zijn leven van vandaag heeft of dat hij misschien liever nog ’n uurtje wil doorslapen.

Meer dan 60 maal heb ik hem de beroemde “Reveille” horen blazen, maar vanmorgen was het er een met variaties. Als ik dit in muziektermen zou moeten uitdrukken, zou ik het willen noemen “Reveille con variationi” of misschien “Variations sur la thème du Reveille D’Hollandais”. Ik heb werkelijk nog nooit in mijn leven zoiets moois gehoord. Iedereen was klaar wakker en luisterde met aandacht. Onmiddelijk hierna heb ik hem opgezocht en hem gekomplimenteerd.

“Morgen zal ik ’n andere variatie blazen, Rembrandt’” verzekert hij mij.

En werkelijk, de volgende dag klinkt “variation due”, pittig en gevoelig met ’n blaastechniek, nee maar . . . . . . En dit heeft hij zo ‘n paar weken volgehouden tot algemeen vermaak. Maar dan vraagt ’n Engelse officier hem of hij ’n keertje de Engelse reveille wil blazen. Voor Krulkop is niets te moeilijk en de volgende dag klinkt de Engelse Reveille even fris en helder en foutloos als de Nederlandse voordien. Maar dit was voor Kapitien Durandt ’n ergernis. Hij moet maar voortaan de Hollandse blazen, maar dan zonder variaties.

            Voor Dominee Brandsma was het niet gemakkelijk om ’n goed gehoor te krijgen. Maar hij is net zo vindingrijk als de hoornblazer. Als hij Zondagmorgen binnen komt, zegt hij eerst “Goeie morgen, vrienden” en dan ploft hij ergens neer. “Hier ga ik maar zitten. Blijf jullie maar zitten waar je bent. De Jap wil niet meer dan 5 mensen bij mekaar zien.” Dan kijkt hij rond., telt vlug zijn mensen en vervolgt: “Daar zijn er ongeveer 20, als ik het wel heb. Wie niet wil luisteren kan maar gerust weggaan. Voor de anderen ga ik ’n kort stukje uit de Bijbel voorlezen.” En tot Gert zegt hij: “Kijk jij intussen uit of er ’n Jap in de buurt is, wil jij?” Dan houd hij ’n kort gebed, leest ’n paar versen uit de Bijbel en verklaart de tekst in verband met onszelf op dit ogenblik. Wij kunnen maar rustig onder de dienst vragen aan hem stellen, zegt hij, want dit maakt het interessanter. Zijn preek is door iedereen verstaanbaar, boeiend en tegelijk amuserend. Boeiend is de manier van uitleggen, van verduidelijking. Maar amuserend is de manier waarop hij zijn woorden uitspreekt in ’n boers-Nederlands-Amerikaans accent.

 

De voedselvoorraad word minder en de kost vanzelfsprekend slechter. Broodjes raken op. Vers brood word niet meer gebakken. Wij krijgen nu beschimmelde broodjes, harde ovaalvormige broodjes met groenschimmel er op. Om dit eetbaar te maken vegen wij eerst de schimmel er af, snijden het half door en roosteren de beide helften boven ’n vuur. Ons rijstrantsoen is al ’n paar maal met 50 tot 100 gram per hoofd vermindert. Daar was maar min vet en suiker, en prakties geen zout. ’n Afgestreken eetlepel bruine suiker is genoeg voor een man per dag. Melk hebben wij in 3 maanden niet gezien. Groenten komt sporadies in het kamp aan. Dokters puzzelen om de rechte vitaminen te krijgen en berekenen de hoeveelheid kaloriën die wij per dag nodig hebben. Daar word geprobeerd om voedsel binnen te smokkelen. ’n Uitgebreide smokkelhandel brengt nieuw leven in het kamp. Maar diegenen die betrapt worden krijgen het zwaar, zoals die arme kerel die 2 uur lang, vastgebonden aan ’n paal met zijn armen om ’n dwarsbalk, gehangen heeft, zijn voeten slechts ’n paar duim van de grond. En elke Japanner die voorbijkomt geeft ’n klap in zijn gezicht of ’n schop tegen zijn schenen.

 

Gevangenen die van buitendienst terugkomen moeten voor de ingang van het kamp eerst grondig geinspecteerd worden op smokkelwaar. Het is namelijk verboden om suiker en andere eetbare producten binnen te smokkelen. Veldflessen moeten ontkurkt worden en ondersteboven gehouden worden om het drinkwater uit te laten leeglopen. Stuk voor stuk worden de mannen van boven tot onder betast. Schoenen moeten uitgetrekt worden, haverzakken en blikken, waar eerst brandhout voor de thee in gezeten heeft, moeten leeggemaakt worden. Ondanks deze verscherpte maatregels konden de Jappen geen smokkelwaar ontdekken. En toch komt het binnen het kamp. De rubber binnenbal van ’n voetbal in de veldflessen word niet ontdekt. ’n Paar lomboks in de naad van ’n broek of jas worden niet opgemerkt. Ook niet de zakjes suiker of andere ingrediënten die kunstig met ’n touwtje om de middel vastgebonden zijn en gedurende de hele marsch terug tussen de benen bengelde word niet ontdekt. En savonds geniet menigeen van zijn ekstra zelf bereide maaltijd na ’n dag van hard en moeizaam werken. Zo hier en daar word ’n kopje heerlijke wijn op mekaars gezondheid gedronken ergens in ’n onopgemerkt hoekje.

 

Sommige Engelse officieren hebben gemeend dat vermaak ’n goede remedie is tegen verveling. Wij moeten nu meer aan sport doen. Daar worden gymnastiek oefeningen gehouden. Eerst was het vrijwillig, later verplicht. Daar is zelfs ’n boksring gebouwd waar geregeld geoefend word. Waar de bokshandschoenen vandaan komen is mij nooit duidelijk geweest.

’n Lang leven heeft de bokssport nooit gehad. Hoe kan het ook anders met ’n lege maag.

’n Amerikaan begint zelfs met bofbal. Maar dit heeft zijn bezwaren. Ten eerste is terrein te klein en ten twede raken de ballen weg. De hele sportbezigheid is tenslotte op ’n fiasco uitgelopen. Daar zijn meer smokkelaars dan sportliefhebbers. Geld word in broodjes gedrukt of het verdwijnt in de naden van ’n kledingstuk. De houding en het karakter van de Jap word intensiever bestudeerd, zijn tekortkomingen benut en zijn bewegingen goed dop gehouden. Kontakten met de buitenwereld is al lang geen geheim meer. Kleren worden aan de Chinezen verruild voor voedsel.

 

Herman van Wijk heb ik leren kennen door Hans Vermeulen tijdens het O en O Cabaret in Menari. Sinds dien heb ik hem niet meer gezien. Het toeval wil dat hij in dezelfde kamer zijn slaapmatje heeft uitgerold als ik. Hier heb ik hem dikwijls in gezelschap gezien van Anton Schouten, met wie hij goed bevriend was. Het is hier in deze kamer dat ik door Anton Schouten dieper kennis gemaakt heb met Herman van Wijk, ’n merkwaardige figuur die ’n mens niet gemakkelijk vergeet. Herman bezit ’n zeker intellect wat niemand anders heeft. Zijn grijsgroene ogen zien scherp onder de borstige wenkbrauwen. Daar ontgaat hem niets. Zijn eigenaardige gevormde schedel word breder boven de wenkbrauwen, loopt hoog op en eindigt in  ’n dikke donkerblonde haardos. Onder de jukbeenderen gaat de contour van zijn gezicht sterk schuinaf naar de puntige korte kin. Zijn ogen zijn groot en rond, Zijn neus is in verhouding tot de abnormale lengte van zijn gezicht te kort en stompig, maar de dikke lippen vergoeden de misproportie. Zijn gesprekken zijn altijd hoogst interessant. Anton zei mij eens, dat Herman een van zijn beste vrienden is, eerlijk, openhartig en uiterst betrouwbaar. En dat was hij inderdaad.

Terwijl ik op ’n dag mijn kamer inschiet, klopt Herman mij van achter op mijn schouder.

“Ga mee, Rembrandt,” fluistert hij. “Ik heb wat ontdekt wat jou van nut kan zijn.”

“Wat heb jij ontdekt, Herman?”

“Heb jij tekenpapier nodig?”

“Ja, natuurlijk. Ik kan er niet genoeg van hebben. Waar is het?”

“Ssst, Rembrandt. Wees stil en ga mee. Kijk uit dat niemand ons achtervolgt.”

Buiten in de gang kijkt hij rond en als de kust veilig is trekt hij mij haastig mee naar een van die kamers in de achtergebouwen, meer bekend als “goedangs” of opslagkamers. Voor een van de deuren blijft hij staan, kijkt schuins rond of niemand ons ziet. Dan opent hij haastig de deur, drukt mij in ’n pikdonkere ruimte en sluit de deur geluidloos achter hem met ’n sleutel. Dan drukt hij op ’n knopje aan de muur. ’n Electrise plafondlamp verlicht de omgeving.

“Daar,” zegt hij triomfantelijk wijzend naar een stapel tekenpapier op de grond. “Achtergelaten door het schoolhoofd en nog niet door de Jap ontdekt. Doe je slag, Rembrandt.”

Ik was al begonnen voor hij uitgesproken was. Vlug doorzoek ik de stapel tekenpapier, vind een 20 tal schone onbetekende vellen en nog wat betekende papieren waarvan ik de onbetekende gedeelten makkelijk kan gebruiken. Twee kleine schetsboeken steek ik haastig in mijn hemd. Dan rol ik de vellen tekenpapier op, bind het vast met een stuk touw en zet het zolang ergens neer. Terwijl glijd mijn oog langs de vakken. Mijn hand grijpt automaties weg wat ik denk te kunnen gebruiken. Een flesje zwarte inkt en nog een verdwijnt in mijn broekzak, kort gevolgd door een flesje blauw inkt, een handjevol schrijfpennen, een paar penhouders, potloden en vlakgum. Al mijn zakken zijn tot barstens toe vol. En onder mjn hemd voel ik de schetsboeken. Nu durf ik niet meer te stelen.

Gedurende de strooptocht heb ik Herman helemaal vergeten. Als ik mij omdraai zie ik hem voorovergebogen tussen de schoolboeken staan.

“Ga mee, Herman,” fluister ik. “Het is nou genoeg geweest.”

Herman richt zich op. Volgens mij lijkt hij gezetter dan toen wij binnenkwamen. Rondom zijn bovenlijf heeft hij boeken weggestoken. Dan stopt hij haastig nog een paar kleine exemplaren in zijn broekzakken, doet het licht uit en draait geruisloos de sleutel uit het slot. Uiterst voorzichtig opent hij de deur en luistert scherp. Dan steekt hij zijn hoofd heel langzaam door de opening. Een ogenblik later springt hij er uit. Ik volg hem op zijn hakken. Het volgende moment is de deur dicht en op slot gedraaid en de sleutel in zijn zak gestoken. Als schuldige inbrekers sluipen wij weg, op de rand van onze schoenen om geen geluid te maken. Eenmaal om de hoek zijn wij weer in de bewoonde wereld. Dan doen wij of er niets gebeurd is, praten gezellig over een onderwerp wat ons geen van beiden interesseert. Een paar sekonden later stappen wij onze kamer in, ieder naar zijn eigen slaapplaats. Ik heb niet gezien wat Herman deed, maar dat zal wel hetzelfde zijn als ik. De gestolen waar verdwijnt in mijn ransel en onder mijn matje. Als dit klaar is draai ik mij om naar Herman die op hetzelfde moment mijn kant op kijkt. Herman geeft een knipoog, ik steek mijn duim op. We verstaan elkaar. 5 Minuten later sta ik op, loop naar zijn domein en vlei mij neer op zijn slaapmatje. Wij zijn alleen. Nu kunnen wij uitpraten.

“Hoe in vredesnaam heb jij die plek ontdekt, Herman?”

“Dit is mijn speurdersneus wat het geroken heeft, Rembrandt.”

“Jij moet dan een verrekt goeie neus hebben om dat te ruiken. Beroepswerk misschien?”

“Klopt precies. Ik ben van huis uit een speurder.”

“Ben jij? Was jij dan een speurder of detective voor de oorlog?”

Hij kijkt mij glimlachend aan. “Inderdaad was ik een speurder bij de Australiese politie.”

Ik kijk hem recht in zijn scherpe grijsgroene ogen. Eerlijke maar doordringende ogen. “Ik noem jou voortaan Speurder. Heb jij daar enig bezwaar tegen?”

“Niet het minste, Rembrandt. Ik noem jou voortaan Rembrandt.” Hij buigt zich naar mij toe en zegt zacht: “Wij praten natuurlijk met niemand over dit voorval. En zeg maar niet tegen een van die anderen dat ik een speurder van beroep ben, Mijn bijnaam heeft daar niks mee te maken.”

“Ik beloof jou dit,” verzeker ik plechtig. Wij praten nog een beetje over zijn belevenissen in Sydney bij de speurdienst. Herman heeft een bizonder amusante manier van vertellen. Uit zijn verhalen merk ik op hoe schrander en vinnig hij is in zijn gevolgtrekkingen. Hij verstaat de kunst van grimeren blijkbaar zeer goed, is een goed toneelspeler en uitmuntend imitator. Die avond, als iedereen op zijn slaapmatje op de harde cementvloer onder zijn kompieskombers ligt uitgestrekt, denk ik nog lang na over mijn belevenissen van die dag. Kort voor dat de slaap mij in zijn greep heeft weet ik al dat ik in Herman een vriend rijker geworden ben.

 

Onze kok heeft een klein bruin hondje van een paar weken oud geadopteerd. Hij vond het arme dier aan de kant van de weg op een van zijn buitendiensten uitgemergeld van de honger. Daar is niets beters voor een hond dan goede maatjes te worden met de kok en koksmaats. Zo word de kleine gladharige bruine bastaard zwaar verwend. Na een korte tijd was hij zo vet gemest dat hij meer op een voetbal ging lijken dan op een hond.

Eerst hebben wij hem Tenohaika genoemd, naar de keizer van Japan. Maar niet in moeilijkheden met de Japanse bezetting te komen hebben wij hem maar herdoopt. Nu heet hij “vettie”. Vettie is dus nu onze kamphond. Zo hebben wij ook een kampaap gehad die elke dag rondom de keuken te vinden was. Soms maakt hij een hele wandeling over de daken of zit op zijn gemak op een van de takken van de kolossale waringinboom op het middenplein. Het is juist hier in deze boom dat hij op een zekere dag de aandacht trok van een voorbijlopende Japanse soldaat. In een grote wijde kring staan wij te kijken hoe de Japanner de aap uit de boom lokt met een reep chocolade in de linkerhand terwijl hij een grote steen in de rechterhand achter de rug verborgen houd. Schoorvoetend komt de aap nader, laat zich langzaam op een lager hangende tak zakken. Wantrouwend kijkt hij de Japanner aan. Dan kijkt hij naar ons. Eindelijk klimt hij langs de stam omlaag. dit had hij nooit moeten doen want een moment later slaat een steen met grote kracht rakelings langs hem tegen de boom, kaatst terug en treft hem net eventjes tegen een van zijn achterpoten. Met een wilde kreet laat hij zijn grote scherpe tanden zien en springt net op tijd terug. Een tweede steen suist langs zijn kop. De Japanner komt voorzichtig nader, heeft schik in het voorval. Hij lacht en lokt de aap weer met de chocolade. Met een paar wilde sprongen achterwaarts houd het arme dier zich op een veilige afstand van zijn tegenstander, egter te ver van de boom om er in te klimmen. Behendig ontwijkt hij een derde en vierde steen. Maar dan in een onderdeel van een sekonde heeft hij de boom bereikt nog voor de laatste steen hem rakelings mist. In een wip is hij op een van de bovenste takken, neemt een enorme sprong naar het dak en verdwijnt haastig naar het verste punt van het gebouw. Dan is hij weg. Wij hebben hem nooit meer terug gezien.

 

Op een andere dag maak ik mij gereed om mijn hospitaal studie te bezoeken toen ik een ontzettende ontploffing hoor. Anton rent uit zijn kamer naar mij toe. “Hoor jij dat, Rembrandt, wat gebeurd daar?” vraagt hij verschrikt.

“Ik weet het niet, Anton. Kom, we gaan eens kijken wat er aan de hand is.” Wij rennen naar het grote binnenplein vanwaar het geluid kwam. Daar aan de overkant zien wij een Engelsman die haastig word weggeleid naar het Eerste Hulp Hospitaal. Zijn gezicht is vol bloed. Twee mannen houden zijn armen omhoog. Dan zien wij dat zijn linker arm geen hand meer heeft en van zijn rechter hand de 3 laatste vingers zijn afgerukt. Naar wij vernemen heeft hij van een gevonden detonator een cigaretten aansteker willen maken. Zijn puntige zakmes heeft het slaghoedje geraakt met het treurige gevolg. Hoe kan iemand ook zoiets doms doen.

Drie maanden zijn voorbij gegaan  toen het eerste sterfgeval zich voordoet. De begrafenis zal nog dezelfde dag plaats vinden. De Japanse Kommandant laat ons allemaal op het voorplein aantreden. De kist is netjes opgebaard, bedekt met de Nederlandse vlag. De Japanse Kommandant houd een korte toespraak in het Maleis. Daarna volgt een korte rede van Kapitein Durandt, waarop Dominee Brandsma de plechtigheid eindigt met een gebed. Na afloop is toegestaan dat een kleine deputatie de overledene naar zijn laatste rustplaats brengt.

 

Een paar weken later worden wij aangezegd ons gereed te maken om het kamp te verlaten. Een groep vrachtauto’s staan al aan de poort op ons te wachten. Wij laden op, klimmen in en rijden weg in de richting van het Jaarmarktterrein. Voor de 2e keer komen wij het kamp binnen. Wij haasten ons naar de ons aangewezen loods. Als wij onze slaapplekken gevonden hebben wachten we kalm op verdere bevelen. Zover ik kan zien zijn de houten barakken aan de voorkant onbewoond. Als ik Hans Vermeulen zie aankomen vraag ik hem om bij elkaar te blijven. Wim Roozenboom en Gert Verstraten zijn daar ook. Een eind verderop zie ik Herman en Anton bezig met het spannen van hun klamboe. Ik blijf niet lang zitten, ben erg nieuwsgierig hoe het hier in kamp tijdens onze afwezigheid gegaan is. Ik verlaat dus de barak, kijk rond en ontwaar de gestalte van de onsympatieke Kampkommandant, die nu zijn distinctieven op zijn borst draagt. Volgens Gert, die naast mij kom staan, kun je aan hem zien dat zijn gezag meer en meer geeerbiedigd word.

“Het gaat hem schijnbaar goed, Rembrandt,” zegt Gert lakoniek. “Straks komt die Venusster nog op zijn kraag.”

“Als hij tenminste van de een of ander een jas kan overnemen. Nou loopt hij nog steeds in zijn hemd rond.”

“Als ik goed zie, is daar meer organisatie gekomen dan voorheen het geval was. Het is tenminste zindelijker geworden dan toen wij hier het laatst waren.”

“Jij hebt gelijk, Gert,” zeg ik en dan ineens wijs ik hem naar een tent  daar in de buurt van de gaarkeuken. “Wat is daar voor een bezigheid met al die mensen die in en uit lopen. Kom, Gert, we gaan eens kijken.”

Onderweg worden we reeds door anderen ingelicht. Daar in die tent houd Karel Simonis, die hier als kunstschilder leeft en werkt, zijn eerste tentoonstelling. Wij gaan de tent binnen. Bij gebrek aan stoelen zijn langs de zijkanten hier en daar kussens op de kale grond gelegd. Rondom zijn touwen gespannen waaraan de tekeningen ket spelden vastgemaakt zijn. Hier en daar prijkt een schilderij en een paar triptieken. In een hoek zien wij Simonis bezig aan een nieuwe triptiek.

“Frans Hals heeft ook niet stil gezeten, Rembrandt,” hoor ik een stem achter mij zeggen. Ik kijk om.

“Ha die Herman,” zeg ik. “Jij ook hier? Hoe vind je het werk van broer Frans. Niet slecht hè? Hij verstaat zijn kunst terdege. Wordt er alleen niet voor betaald.” Wij lachen zo’n beetje en bekritiseren de portretten. Dan laten wij Karel alleen in zijn tent en stappen naar buiten.

“Hij heeft tenminste een atelier waar hij werkt en woont,” merk ik op. “Frans Hals heeft zijn atelier gevonden. Rembrandt kan niet achterblijven. Hij zal dus ook maar een atelier ergens moeten vinden,” zeg ik.

“De loods is volgepropt met mensen. Daar kun je niet rustig werken, Rembrandt,” meent Hans. “Is die houten loods niet iets voor je. Een knots van een ruimte in twee gelijke helften verdeeld, waar je helemaal alleen zit. Wie doet je wat?”

“Heb ik ook al over gedacht, Hans. Ik ga toch straks even een kijkje nemen.”

Eenmaal terug vanwaar wij gekomen zijn, neem ik met een ”tot ziens” afscheid van mijn makkers en loop door naar de zij-ingang van de grote houten barak. Ik stap over de drempel naar binnen. Een grote gesloten ruimte van bamboe ligt voor mij. Aan weerszijden van de gang staan rijen bamboe bedden op gelijke hoogte leeg en verlaten. Door de kleine ramen komt flauwtjes het daglicht binnen, voldoende en net goed genoeg om bij te werken. Echt Rembrandtiek, meen ik. Ik zoek een geschikte plek uit, vind een bamboe bed en besluit hier mijn slaapplek te maken. Ik loop terug om mijn bagage op te halen en begin mij nu volkomen in te richten. Ik span de klamboe voor de nacht en leg alles netjes op orde. Boven tegen de dakbalken zie ik een paar electriese lampjes hangen. Dan verlaat ik de ruimte en zoek mijn vrienden op. Het avondeten word nu opgediend. Daarna trek ik mij terug naar mijn nieuwe eenkamer flat en atelier. het geroezemoes van stemmen in het overvolle gedeelte van mijn voormalige woonplek sterft weg namate ik dieper de barak binnen ga. Ongeveer in het midden van de lege donkere ruimte zie ik de vage omtrek van mijn klamboe. Een ogenblik later heb ik het bereikt. Ik ontdek dat de lampjes niet branden. In het schijnsel van de naburige lamp in de andere barak via de nauwe deuropening kan ik voldoende zien wat ik doe en waar ik ben. Ik maak mij klaar om in bed te klimmen, sluit de klamboe zorgvuldig dicht om geen muskieten de kans te geven mij vannacht te plagen. Dan strek ik mij uit op mijn legerstede. Met mijn handen onder mijn hoofd lig ik nog een tijdje na te denken over de voorbijgegane dagen en over de toekomst waar ik nog geen gat in zie. ik denk aan mijn Ouders ver hier vandaan, die nu onder de hiel van Nazi-Duitsland het ongetwijfeld zwaarder hebben dan ik. Kort daarna val ik in een diepe slaap. Ik zak weg in het land der dromen. IJselike dromen zijn het. Monsters trekken voorbij. Ik zie ze komen en sla ze weg. Maar ze komen weer terug. Soms schrik ik wakker, draai mij dan om op mijn zij en slaap weer in met de blauwgestreepte kompiesdeken helemaal over mij heen getrokken.

Ik droom weer. Iets loopt over mijn gezicht. Ik sla het weg maar het komt weer terug op een andere plek. Nu loopt het onder mijn neus. Dan trekt het over mijn lip en blijft een moment op mijn mondhoek zitten. Uiteindelijk loopt het verder. Ik wrijf het ding in mijn slaap weg. Een ander monster heeft het op mijn oor gemunt. Ik word onrustig, draai mij om en om. Maar dan voel ik dat ik van alle kanten aangevallen word, totdat iets in een van mijn neusgaten binnendringt. Half uit mijn slaap gerukt grijp ik naar mijn neus en voel iets tussen mijn vingers. Een beetje hardhandig misschien, want ik knijp het stuk. Tegelijkertijd dringt een onaangename walgelijke reuk in mijn neus. Meteen ben ik klaar wakker. Het jeukt en kriebelt overal, in mijn nek, oren, ogen. Ik herken die reuk en geef een schreeuw.

“Vervloekte wandberen!! Kunnen jullie mij niet met rust laten??”

In het zwakke schijnsel van het lamplicht van de nevenbarak zie ik een paar zwarte stippen op mijn deken bewegen, eerst twee, dan 5, 6 en meer. Waar ik kijk zie ik ze lopen. Onwillekeurig kijk ik op naar mijn klamboe. Daar in de hoek zie ik ze bij honderden omhoog kruipen. Ik heb ze geteld. Nu word ik werkelijk kwaad.

“Als jullie oorlog wil maken, bloedzuigers, dan zal je het krijgen,” schreeuw ik. “Ha, schurken,” triomfeer ik. Hier komt je einde.” Ik grijp de klamboe met beide handen, voor en achter een leger wandberen, en wrijf met welbehagen een paar keer stevig de klamboe over mijn vuisten. 80 heb ik in een klap vermoord. Het voorste leger is vernietigd. Een mens krijgt niet altijd kans om 80 van zijn vijanden in een paar sekonden uit te wis. Maar een nieuwe aanval door de vijand word ondernomen. In twee rijen komen ze opwaarts. Daar zijn er minstens 150. Het volgende moment bestaan zij niet meer. Mijn klamboe is zwart-rood van het bloed. Een ongelooflijke stank verspreid zich in mijn bed. Ik geef de strijd op, kan de reuk niet meer verdragen en spring mijn bed uit. Ik loop regelrecht naar de deuropening, zoek Gert op die er vlakbij slaapt en maak hem wakker.

“Jammer voor je, kerel, dat ik je uit je slaap gehaald heb. Is er ergens nog een plek over voor mij om te slapen. Daar in mijn studio stikt het van de wandberen.”

Half wakker kijkt hij mij versuft aan, weet niet precies wie tegen hem praat, maar dan ineens herkent hij mij. “Huh, wat zeg jij? . . . o, jij, Rembrandt . . . Wat zeg jij? . . . wandberen?”

“Ja, man, wandberen bij de duizenden. Weet jij een slaapplek ergens voor mij? Daar in mijn flat hou ik het niet langer uit.”

“Ik geloof dat daar in die hoek nog een bed vrij is. Of nee, ik weet beter. 4 Huizen van de ingang rechts van mij is nog een staal bed vrij. Pik in, morgen  is het misschien weg. En nou welterusten. Laat alles maar zo liggen. Morgen zien we verder.”

“Bedank voor je hulp, Gert. Tot morgen. Welterusten.” Ik vind het lege bed, plof neer en val zomaar zondermeer in slaap.

De volgende morgen hebben wij alles in de brandende zon uitgespreid en binnenste-buiten gekeerd. Uit alle hoeken en gaten kwamen ze tevoorschijn. Maar de zon is te warm voor dit ongedierte. Nog geen halve meter verder liggen ze doodgebrand op hun ruggen. Tegelijkertijd geef ik mijn klamboe een goede wasbeurt en laat het in de zon drogen, opgehangen tussen een paar waslijnen. Daarna was ik mijn kleren en savonds kan ik mijn hoofd rustig neerleggen. In die houten barak zien ze mij nooit meer.

 

Ons voedsel wordt bij de dag slechter. Beschimmelde broodjes worden niet meer uitgedeeld. Daarvoor in de plaats krijgen wij smorgens, smiddags en savonds zoutloze sago-pap met een afgestreken teelepel bruine suiker. 3 Weken lang hebben wij flauwe sago-pap gegeten en elkaar smakelijk eten toegewenst. Maar dit duurt niet lang meer. Het aantal papeters zakt af. Private gaarkeukens verrijzen overal. Rijst en bijbehorende ingrediënten worden binnen gesmokkeld. Alles word verkocht, tot ringen en horloges, om aan voedsel te komen. De Chinezen buiten het kamp maken klandistien goede zaken met ons.

Hans Vermeulen is weer bezig artisten te verzamelen voor een nieuwe show. Hij slaagt er ook nog in maar deze keer zonder mijn medewerking. Er was namelijk geen piano in het kamp.

 

Ongeveer half zeven in de avond, als de zware  dagtaak achter de rug is, als iedereen een heerlijk koud stortbad genomen heeft en het avondeten met lange tanden de inwendige mens versterkt heeft, of misschien niet, is het Jaarmarktterrein vol wandelaars en groepjes pratende mannen. Dit is elke avond zo. We zoeken elkaar op. Soms zijn er Bijbellezingen.

Maar dan op een avond gebeurt het. Iemand schreeuwt: “Kiotskeeee!!” Iedereen weet wat dit betekent, de Jap is in aantocht. Haastig worden de brandende cigaretten weggegooid, sigaren aan de schoonzolen gedoofd en haastig in de grond getrapt. Wij staan allemaal stil in afwachting op het volgende bevel. Echter heeft een van ons gemeend dat hij nog een paar trekjes aan zijn sigaar kan doen. Een Japans soldaat verschijnt om de hoek van het badhuis en ziet de man roken. Op dit moment schreeuwt dezelfde persoon “Kiereeee!!”. Wij buigen tegelijk voor heer Nippon. De Japanner blijft staan, buigt terug. “Noree!!” klinkt het nu en wij staan weer rechtop in de houding. Dan wenkt de Japanner de man met de brandende sigaar in de hand om nader te komen. Als hij een paar stappen voorwaarts doet grist de Japanner de sigaar uit zijn hand en drukt het vurige eind met een paar vinnige heen-en-weer bewegingen op zijn borst uit, gooit het stompje weg en trapt het in het zand tot er niets van overblijft. De gevangene perst zijn lippen op elkaar zonder een kik te geven. Maar de manier waarop hij de Jap aankijkt zegt ons genoeg. De soldaat loopt door en als hij ver genoeg weg is roept dezelfde stem “Jasmee!!” wat zoveel betekent als “op-de-plaats-rust”. Wij bespreken dit geval zoals wij alle gevallen bespreken. Ondertussen word het slachtoffer omringt door zijn vrienden die hem aanraden om maar direct voor behandeling naar het hospitaal te gaan.

Herman noemt dit een schurkenstreek van de Jap. “Wij moeten uiterst voorzichtig zijn met die kerels,” zegt hij. “Zij ruiken bloed en zoeken een uitweg om hen sadistiese gevoelens op ons te kunnen botvieren.”

“Daarom denk ik, dat de beste manier is om zo ver als mogenlijk uit hun omgeving te blijven,” meen ik. “Vanmorgen bijvoorbeeld, zag ik 2 naakte kerels onder de waterstraal in de houding staan toen een gewapende Japanner voorbij kwam. Zij waren net op tijd gewaarschuwd.”

“Bespottelijk. Wat een idee,” zegt Herman. “Maar weet jij, Rembrandt, wat gisternacht gebeurd is? Iemand komt van de latrine op weg naar zijn slaapplek toen hij plotseling in het licht van een toorts stond. De eigenaar van die toorts vroeg hem wat hij zo laat in de nacht buiten deed. Hij heeft de Jap ronduit verteld dat hij hoog nodig van de latrine gebruik moest maken. Toen gelastte de Jap hem dat hij  zijn broek moest uittrekken en het volgende moment werd een naald in zijn onderlijf gestoken. Gillend van pijn rende hij weg tot groot vermaak van de Japanner.

Al pratende naderen wij onze barak. Als wij  op het punt staan naar binnen te gaan schiet Wim Rozeboom ons vinnig voorbij. Hij ziet ons niet eens. Gert houd hem staande met een: “Hallo, Wim. Waarom zo haastig?” Wim staat schielijk stil, draait zich om naar Gert. Nu zien wij zijn bleek gezicht, zijn ogen vol tranen.

“Wat is er aan de hand, Wim?” vraag ik belangstellend.

Eerst kijkt hij ons sprakeloos aan en dan komt het hoge woord er uit. “Spekkie is vanmorgen vroeg vermoord in de barak van de kok. Je weet dat hij altijd onder de kok z’n bed slaapt. Toen kwam een Japanse dienstdoende wacht de barak insluipen. Niemand heeft hem zien binnen komen behalve Spekkie. Die begon toen zachtjes te grommen. Meteen draaide de Jap zich om en begon luid schreeuwend in het wilde weg met zijn geweer onder het bed te steken. Dan ineens steekt hij Spekkie dwars door zijn pens. Het geschreeuw van de Jap en het gejank van de arme hond heeft iedereen klaar wakker gemaakt. Daar was grote konsternatie onder de Mariniers en keukenpersoneel.” Wim houd even op met praten. Even later vervolgt hij: “En nu hebben wij geen kamphond meer. Vanmorgen hebben ze hem in een ouwe deken gewikkeld en achter de barak plechtig begraven.”

“Wat een rotstreek van die Jap,” zegt Gert. “Zie je nou hoe je voor dat gespuis moet oppassen? Onhoorbare sluipmoordenaars zijn ze, niks anders.”

Herman meent dat wij voortaan maar geen troeteldieren erop na moeten houden. Die kans krijgen wij misschien later nog eens. Maar hier in dit kamp moeten wij het maar opgeven. “Ik geloof trouwens niet,” zegt hij, “dat wij hier lang zullen blijven.”

“Hoe weet jij dit?” vraagt Gert. “Heb je het soms van de Jappen uitgevonden?”

Herman kijkt Gert met een schuinse blik aan. Ik kan zomaar zien dat die vraag hem niet erg zit.

“Om je de waarheid te zeggen, ja,” zegt hij bitsig. “Ik heb het Japanse Hoofdkwartier opgebeld. Is dit nou naar je zin?”

Gert heeft zijn blik verstaan, probeert hem te kalmeren en bied zijn verontschuldiging aan.

“Vergeet het maar, Gert” zegt Herman. “Jouw vraag was niet erg taktvol gesteld. Zie je, een mens probeert hier iets te doe wat hem bezig houd. Dit is het behoud van zijn geest. Hij stompt tenminste niet af. Dit is wat jij ook moet doen, Gert. Je zult velen onder ons vinden die zomaar iets gaan doen wat zij nog nooit tevoren gedaan hebben. Alleen maar om hun geest bezig te houden. Mijn hobby is om iets uit te denken of uit te vinden in het belang van ons allemaal. Ik luister scherp naar de opmerkingen van deze en gene en maak mijn gevolgtrekkingen. Daar heb ik nu plezier in. Hier, Rembrandt bijvoorbeeld,” Hij wijst met zijn duim in mijn richting. “Hij is een waarnemer op zijn terrein. Wat hij ziet kan hij op papier zetten en dat doet hij om iets te doen te hebben wat buiten de algemene sfeer van het kampleven ligt. Dit is zijn plezier, Ik verwerk het op een andere manier.”

“Je hebt gelijk, Herman,” zegt Gert. “Net zeker niet zo gemakkelijk. Ik zal eerst moeten uitvinden wat voor soort beroep ik zal gaan beginnen. Op het ogenblik weet ik het nog niet.”

“Wij zullen je helpen,” verzekert Herman. “Kijk eerst maar eens goed rond. Misschien vind je iets waar wij allemaal behoefte aan hebben. Dan ga je beginnen en de business komt vanzelf. Niet iedereen zal dit kunnen doen wat jij nu gaat aanpakken. Als iemand je dan vraagt om een karweitje voor hem op te knappen, vraag je een kleine vergoeding hiervoor waarmee je in de kantine iets kan kopen om je maag te vullen. Die maag is een belangrijke ding. Wij zullen nog een zware tijd voor de boeg krijgen, dat verzeker ik je. Daar zal in de toekomst min te eten zijn en je kunt misschien ook nog ziek worden. De medicijnen raken ook op. Let op mijn woorden.” Hij houd even op met praten om dan tot een ander punt over te gaan.

“Heb je gehoord wat gebeurd is in die tijd dat wij in het Lyceum waren?”

“Nee vertel op. Wat is er gebeurd?” vraagt Gert.

“Dit heeft zich hier afgespeeld toen wij er niet waren. Een van de Kapiteins in de goudvissenkom heeft het op zijn zenuwen gekregen. Hij verdomde het om de voorbijgaande Sergeant met zijn aflossende wacht te groeten. De Sergeant heeft zijn mensen laten stilhouden, stapte op de Kapitein af en stelde hem de vraag waarom hij niet de voorgeschreven buiging voor de voorbijtrekkende wacht maakte. De Kapitein heeft geantwoord: “Sinds wanneer moet een officier voor een Sergeant in de houding staan en buigen.” In de volgende sekonde kreeg hij het antwoord met een vuistslag in zijn gezicht geplant. Deze onverwachte uitval heeft de Kapitein een ogenblik onvast op zijn benen laat staan. In zijn eer gekrenkt heeft hij die slag onmiddelijk beantwoord met een kolossale uithaal in het gezicht van de Japanner, dat hem achterover deed tuimelen. Daar lag hij languit op de grond. Woedend over deze vernedering heeft de Sergeant het voorval natuurlijk gerapporteerd. Even later moest de Kapitein op het kantoor van de Wachtkommandant verschijnen. Over wat daar gebeurde weten wij alleen dat hij met een enkele judo-greep over de tafel geslingerd werd. Toen hebben zij hem buiten aan een paal vastgebonden, voor 24 uur zonder kost. En nu ligt hij in het hospitaal. Men zegt dat hij een beetje getikt is.”

“Komt mij ook zo voor,” zegt Wim. “Wie doet ook zoiets. Je weet vantevoren dat je altijd het onderspit moet delven.”

“Hij mag nog van geluk spreken dat ze hem niet afgemaakt hebben,” meent Herman. “Maar nou je toch over het hospitaal praat. Weet je wie daarin is opgenomen?”          

Nu worden wij allemaal tegelijk nieuwsgierig. Gert wil eerste het naadje van de kous weten. “Vooruit, Herman, vertel op,” zegt hij.

Herman kijkt ons eerst stuk voor stuk aan, begint dan te glimlachen. “Kepala Banteng,” schreeuwt hij.

“Wat!! de Banteng??” schreuwen wij in koor terug.

“Ja, de Banteng. En als je het niet gelooft, ga maar kijken. Ik hem hem daar gezien.”

“Jij kan het weten, Speurder. Ik ga hem direct opzoeken,” zeg ik.

“Moet je niet doen, Rembrandt,” valt Gert uit. “Hij is te gemeen voor ons geweest. Of heb je het geval met die Marinier vergeten?”

“En toch ga ik hem opzoeken,” zeg ik resoluut. “Ik wil er het mijne van weten. Daar moet een oorzaak zijn en die ga ik uitvinden. Maar eerst wil ik Frits Verstraten zien. Die is erg ziek. Zal hem goed doen als iemand van zijn Menari-vrienden hem komt opzoeken. En daarna loop ik zo bij toeval langs het bed van Kapitein Durandt. Hij zal mij ongetwijfeld herkennen en ik ben er zeker van dat hij met mij een praatje wil beginnen.” Ik wacht niet op antwoord. Met een “totziens, mensen” ben ik al weg in de richting van het hospitaal. Als ik binnenstap vraag ik aan de dienstdoende verpleger waar Frits ligt. Dan loop ik naar het aangewezen bed. Uit de verte zie ik hem liggen, bleek en mager, de ogen gesloten. Uit vrees dat ik hem wakker zal maken blijf ik op een eerbiedige afstand staan. Maar dan opent hij zijn ogen en kijkt mij wezenloos aan. Zal hij mij herkennen? Voorzichtig kom ik nader.

“Hoe is het met jou, Frits? Weet je wie ik ben? Ik ben Rembrandt. Ik kom je opzoeken, ouwe jongen. Wat mankeer jou?”

Langzaam komt het woord over zijn lippen. “Ma . . laria. Ik ben . . zo . . . ziek . . .” Hij hijgt van inspanning als hij dit zegt. Zijn ogen staan vreemd en glansloos in zijn hoofd. Arme kerel.

“Ik . . . leef niet . . . .lang . . . . meer . . . . . . . . koorts.” Hij sluit zijn ogen. Een paar zweetdruppels parelen op zijn voorhoofd.

“Ik zie het, Frits,” zeg ik zacht. “Jij hebt koorts. Je zweet een beetje en daarom moet je onder de dekens blijven.” Ik wacht een ogenblik. Frits knikt met gesloten ogen.

“Ze behandelen je hier goed, Frits. Wat zal jij je bekommerd maken over jou leven? Een mens sterft niet zomaar van malaria. Niks hoor. Weet je nog wat je mij beloofd hebt in Menari, Frits? Je zal vechten tegen de vijand,  heb jij gezegd. Nou is het niet meer de Jap, maar die ellendige Malaria. Maar die ga jij overwinnen.” Hij schud zijn hoofd. “O ja, jij kan het als je wil. Jij wil het immers, Frits. Zeg dat jij het wil.” Ik hou zijn handen vast. Warme, klamme handen. Hij knikt even en probeert te glimlachen. Ik voel zijn voorhoofd.

“Frits,” zeg ik, “Jij moet rustig blijven en geloven dat je beter word. Net zoals wij, jou vrienden, geloven dat je beter word. En jij word beter. O ja, daar ben ik heilig van overtuigd. De dokter en de verplegers zijn goed voor je. Zij zullen alles voor je doen. Daar zijn ze voor. Zal je rustig blijven, Frits, arme kerel?” Ik wacht even. Dan knikt hij zachtjes. Een zwakke handdruk overtuigt mij dat hij mij volkomen verstaan heeft.

“O.K., Frits. Ik zal je morgen weer opzoeken. Inmiddels zal ik zien wat ik voor je kan doen. Het vertrouwen in de dokter. Dan zien wij je spoedig in ons midden terug. Totkijk, houd je goed.”

Ik laat hem nu alleen, arme drommel. Hij is een geboren pessimist. Het zal mij benieuwen of hij het einde van de oorlog haalt. Wij moeten hem maar helpen zo goed wij kunnen. Zijn wij niet allemaal één in de begeerte om weer vrij te zijn? Is het niet ons aller plicht om elkaar bij te staan  als de nood het hoogst is? De sterken zullen de zwakken moeten helpen om de lange weg van ellende en vernedering af te leggen tot het einde toe. Die weg is lang, maar het heeft een eindpunt. Ergens in de toekomst loopt die weg dood. Dan zal de zon van bevrijding voor ons opgaan. Hoelang nog? Wat zal ik mij hierover drukmaken, wij zijn er pas op. Denk niet aan de dag van morgen, vandaag heeft genoeg aan zijn zorgen.

Terwijl ik zo stap voor stap langs de bedden loop, zoek ik tussen de patienten naar Kapitein Durandt. Hij ziet mij al in de verte aankomen, richt zich moeizaam op om mijn aandacht te trekken. Dit lukt hem want nu zie ik hem duidelijk. Hij wenkt mij. Ik kom nader en zeg vriendelijk maar voorzichtig: “Hallo, Kapitein. U hier in het hospitaal?” Ik voel dat ik huigel. Hij merkt het niet op schijnbaar als hij zegt: “Ik weet het niet . . . . Rembrandt . . . . Ik mag jou . . . toch wel zo  . . . . noemen?” Zijn stem is zwak. De woorden komen in ongelijke intervallen na elkaar uit. Een verschil met vroeger, toen elk woord door het oerwoud bulderde. Nu gaat het niet verder dan tot zijn buurman. En ik heb zelfs nog moeite hem te verstaan.

“Natuurlijk mag u mij zo noemen, Kapitein. Vroeger noemden ze mij Bolle, maar nu ik al mijn vet kwijt ben, is mijn bijnaam ook verdwenen.” Ik klop hierbij op mijn buik en vervolg: “. . en in mijn vrije tijd maak ik portretten. Vandaar de bijnaam Rembrandt.”

Hij probeert te glimlachen, wil mij de hand rijken. ik neem dit aan en kijk hem recht in zijn ogen. Zijn lippen bewegen flauwtjes alsof hij iets wil zeggen maar het niet durft uit te spreken.

“Wat wilt u zeggen, Kapitein? Vraag gerust.”

En dan komt het eruit, langzaam, met horten en stoten. “Ik . . ben erg . . . . ziek, Rembrandt . . . . . Misschien hebben ze . . . mij . . . vergeven. . . . Ik weet ’t niet . . . Ik heb . . . zoiets als . . . . vergiftiging . . . zegt de dok . . ter . . Voel mij . . vandaag . . . . stukke beter.”

“Hm,” zeg ik, “vergiftiging. Klinkt niet erg opgewekt. U moet ook voorzichtig zijn met wat u eet, Kapitein.”

“Iemand . . . heeft iets in mijn . . . kost gedaan . . . . Ik weet niet wie . . . Daarom durf ik niet meer . . . te eten, . . . zie je.” Hij zwijgt een ogenblik en vervolgt dan:

“Ik heb honger . . . ,Rembrandt . . . . Het hospitaal eten . . . lust ik niet.” Weer stopt hij even. “Jij kent de kok . . . in de keuken . . . . die een . . . van Menari? . . . die dikke?” Ik knik bevestigend.

“Vraag hem . . .of hij voor mij . . . een lekker stukje vlees . . .  kan braden, . . . wil jij?”

“Natuurlijk, Kapitein. Ik zal het hem vragen. Maar u weet toch zo goed als ik, dat wij geen vlees meer eten? Hoe kan die dikzak vlees braden als er geen vlees het kamp binnenkomt? Ik versta die niet, Kapitein.”

“Hij heeft . . . altijd vlees,” verzekert de Kapitein. “Die kerel houdt het . . . . voor hemzelf . . . Dit weet il . . .Maar als jij  . . . hem vraagt . . in mijn naam . . . zal hij voor zijn Kapitein . . . dit doen. Wil jij? . . . Wil jij het . . . voor mij doen . . . , Rembrandt?”

Ik knik met mijn hoofd, zie de uitgeteerde zieke man scherp aan en verwerk in mij zelf of ik het zal doen of niet. Hier ligt iemand die zijn reputatie als mens verloren heeft en nu om genade smeekt. Zal ik het doen? Ik overweeg dit een paar sekonden en dan zeg ik beslist: “Wel, Kapitein, ik zal het voor u doen. Ik zal de boodschap net zo overbrengen. Als hij een stuk vlees over heeft, zal hij het u zelf moeten brengen. Totziens, Kapitein en het beste met u.”

Kapitein Durandt knikt tevreden, groet mij flouwtjes met zijn hand. Ik voel dat hij mij lang nakijkt tot ik uit zijn gezichtsveld verdwenen ben. Terwijl ik het hospitaal verlaat op weg naar de kok, denk ik nog eens ernstig na over dit merkwaardige geval. Hoe kan die man op de gedachte komen om van de kok te verwachten dat hij hem, juist hém, de kok, een stuk gebraden vlees zal voorzetten. Hoe in vredesnaam kan hij dit van die kok verwachten, hij, de kok, die voorheen altijd zijn eten heeft klaargemaakt. Als hij vergiftigd is moet de kok het willens of wetens gedaan hebben. Wie anders maakt zijn eten klaar? Misschien ben ik de enige vertrouweling op wie de Kapitein gewacht heeft. Maar goed, ik zal het de kok vragen. Terwijl ik naar de keuken loop denk ik aan de kok. Zou hij het gedaan hebben? Ik geloof het niet, nee, ik geloof het niet. Dit is TE opvallend. De verdenking zal te sterk op hem gevestigd zijn. Nee, het kàn niet waar zijn. Iemand anders heeft het gedaan. Maar ach, wat maak ik mij druk WIE het gedaan heeft. De Kapitein is vergiftigd. Dit zegt hij zelf. Niemand anders heeft het mij verteld. Ik zie de kok al met een gebraden biefstuk voor het bed van de Kapitein staan. Ik hoor het hem zeggen: Asjeblieft, Kapitein. Op u gezondheid en op de mijne.”

Als een goed Christen mag ik geen kwaad met kwaad vergelden. Dus stap ik even later de grote veldkeuken binnen, zie  de kok en ga recht op mijn doel af.

“Neem mij niet kwalijk, kok,” zeg ik. “Is u niet diezelfde kok van Menari?”

“Die ben ik. Wat wil jij?” antwoord hij kortaf.

“Kent u Kapitein Durandt?

De kok, juist bezig met een brouwsel dat hij misschien soep noemt, houd ineens op met roeren. Hij haalt de enorme bollepel uit de pan en doet het deksel erop. Dan draait hij zich om naar mij, kijkt mij met een schuins hoofd en half dichtgeknepen ogen aan en zegt:

“Die bloedhond van Menari? Wie kent hem niet.”

“Wel,” zeg ik, “diezelfde Kapitein heb ik net in het hospitaal opgezocht. Hij is erg ziek, breekt zijn zinnen hier en daar af als hij met mij praat, om op asem te komen. Nou vraagt hij mij . . .”

“Interesseert mij niet wat hij vraagt. Hij heeft zijn verdiende loon. Of ben jij dat geval van die Marinier vergeten?”

“Hoor eens kok. Wij moeten geen kwaad met kwaad vergelden. Die tijd is nu voorbij. Daar ligt een man zwaar ziek. Hij heeft honger, durft het eten van het hospitaal niet te slikken uit vrees voor vergiftiging. En nu stelt hij mij in vertrouwen, mij en u ook, om hem te helpen. En dit is wat hij mij gevraagd heeft: wil jij voor mij naar de kok gaan en vragen of hij voor mij een stukje vlees wil braden?”

“Wat zeg je? Braden? Vlees braden? Wat mankeert hij? Het is geen grap wat je me nou vertel?”

“Nee, kok, dit is geen grap. Het is de waarheid.

“Hoor eens, Rembrandt,” zegt de kok resoluut. “Zeg jij maar tegen hem dat hij maar moet opvreten wat hem voorgezet word, zoals wij moet opvreten wat wij voor kost krijgen. Jammer voor jou, ik heb geen tijd meer. Bonsjoer.” Met die woorden draait hij zich om en laat mij alleen achter. Ik blijf nog even waar ik ben in de hoop dat hij nog terug zal komen. Maar dit gebeurt niet. Ik durf de boodschap niet aan Kapitein Durandt over te brengen. Gevolgelijk durf ik ook niet meer in het hospitaal te komen om naar Frits op te zoeken. Ik heb Herman in mijn plaats bereid gevonden naar Frits te informeren. Kapitein Durandt heeft nooit zijn biefstukje ontvangen. Eerlijk gezegd heb ik hem ook nooit meer gezien noch iets van hem gehoord.

 

 

BEZIGHEDEN

 

Het leven gaat voort. Als ik buitendienst heb moet ik meehelpen geweren en pistools schoonmaken. De meeste zijn zwaar verroest. Wij moeten de vuurwapens aan lange tafels helemaal uit elkaar halen, schoonmaken en weer invetten. Tegenover mij zit Gert Verstraten. een paar huizen verder Tommie Sanders. Een eind verderop zie ik Wim Rooseboom de slagpen uit een pistool halen.

“Langzaam, langzaam, kerels,” sist Gert tussen zijn tanden terwijl hij de Jap dop houd. “Probeer zoveel als mogenlijk onklaar te maken. Doe als ik.” Ongemerkt veegt hij een klein schroefje of veertje van de tafel weg of steekt het in zijn zak.

“Niet te veel van dat spul, Gert,” fluistert Tommie. “Dit loopt op den duur toch in de gaten. Wat doe je met al dat kleingoed in je zak?”

“Een gedeelte hiervan gooi ik straks weg ergens in het zand. De rest smokkel ik in het kamp. Daar zijn altijd mensen die zoiets kunnen gebruiken.”

Soms haalt hij een slagpen uit een pistool en gooit het ergens weg. Maar dan is het hele ding onbruikbaar. “Afgekeurd,” noemt hij het dan en legt het wapen op de hoop onbruikbaar-verklaarde wapens. Wij houden de wapens zo droog mogenlijk om ze vlugger te laten verroesten.

Een andere keer moeten wij een groot grasveld met de handsikkel maaien. De zon kan dan zo fel op jou blote rug schijnen. Het doet in het begin zeer, maar op de lange duur merken we het niet meer. De nieuwe huid word dagelijks gehard en op het laatst immuun voor zonnebrand. De kleur verandert gauw in donkerbruin. Wij werken ongeveer 10 uur per dag. Daar komen nog 2 uur lopen naar en van het werkterrein wat dus toch nog neerkomt op een 12-urige werkdag.

Als wij eenmaal in het kamp zijn teruggekeerd nemen wij eerst een lekker stortbad. Bij gebrek aan zeep doet een handvol zand wonderen.

Na het avondeten gaan de meesten een paar uur met elkaar praten, maar de rest van de bevolking ligt toch wel languit op hun tampat en probeert te slapen. Soms krijgen we bezoek van vrienden, die in het kamp achtergebleven zijn, om het laatste nieuws van buiten te vernemen.

Op een morgen komt Wim Rooseboom opgewonden de barak binnen.

“Hebben jullie ze gezien?” zegt hij. “Een groep van ongeveer 20 vrouwen zit daar bij de kamppoort op hun kniën, handen op de rug met hun gezichten naar de zon gekeerd.” Hij grijpt mij bij de arm en trekt mij naar buiten. Herman en Hans volgen. Daar bij het gesloten hek in een hoek zien wij ze zitten. Wij blijven op een eerbiedige afstand staan kijken. Meer mensen van andere barakken komen nader om te zien wat de Jappen met de vrouwen hebben uitgehaald.

“Zeker een overtreding begaan daar buiten,” meent Gert, die ook bij ons is komen staan.

“Ik denk zo,” zegt Hans. “Maar waarom moeten zij straf in ons kamp ondergaan? Kan dit niet ergens anders plaatsvinden? Waarom moeten wij toezien hoe onze vrouwen gemarteld worden? Een schande voor Nippon.”Hij balt zijn vuisten. Dit is de eerste keer dat ik hem kwaad zie worden.

“Daar zijn er nog meer die komen kijken wat daar bij die poort gebeurd,” zeg ik. “Eigenlijk is het beter om demonstratief weg te blijven. Zij doen het natuurlijk om onze gemoederen op te zwepen in een poging een opstand uit te lokken.”

“Ik geloof het ook, Rembrandt,” meent Herman. “Kijk, daar komt Adjudant Aalbersen aan. Ben benieuwd wat hij hiervan zal zeggen.”

De daad bij het woord voegend stapt Herman in de richting van de Adjudant.

“Wat denkt u hiervan, Adjudant?” hoor ik hem zeggen. “Is het niet beter dat wij allemaal wegblijven inplaats van toekijken hoe onze vrouwen gestraft worden?”

“Ik voel het net zo aan, Herman,” geeft de Adjudant te kennen.

“Die vrouwen zullen het stellig niet prettig vinden als zij weten dat wij naar ze staan te kijken. De Japanse wacht bestaat uit een groep sadisten die ons proberen uit te tarten. Ik zal die kerels daar wegroepen.”

Dan stapt hij weg en probeert de een na de ander te overreden om maar liever in de barakken te blijven. Hij schijnt het nogal taktvol te doen, want nu trekken de nieuwsgierigen een voor een weg. Een paar minuten later was het voorplein leeg en een kwartier daarna heeft de Japanse Kommandant de vrouwen gelast naar huis te gaan.

Een paar dagen later word Luitenant Zonneveld voor een klein vergrijp veroordeeld om met zijn blote knieën op de scherpe stenen te zitten, kop op, gezicht naar de zon gekeerd. Een van de Jappen gelast hem met open ogen in de zon te kijken. Als hij dat weigert grijpt de Jap hem met een hand bij zijn haren, trekt zijn hoofd achterover en drukt met de andere hand in opwaartse beweging de oogleden open. Onmiddelijk daarna sluit de Luitenant zijn ogen weer. Daarop weet de Jap raad. Hij neemt nu 2 luciferhoutjes uit zijn zak en zet dit rechtop tussen de oogleden van de Luitenant, trekt het hoofd met een ruk achterover en houd dit in de positie zoals hij dit wil hebben. Dit betekent natuurlijk titale blindheid. Op dit moment zakt de Luitenant bewusteloos ineen. Met slaan en schoppen is hij niet overeind te krijgen. In de mening dat de Luitenant bewusteloos is, laat de Japanner hem wegdragen. Wij tillen hem op, leggen hem voorzichtig op een brankard en brengen hem zo vlug als mogenlijk naar het hospitaal. Daar komt hij langzaam bij. De dokter onderzoekt hem en stelt de diagnose. Blindheid is niet uitgesloten, zegt hij, tenzij er een wonder gebeurd. Als Luitenant Zonneveld zeker is dat er geen Japanner in de buurt is, verbaast hij de dokter door te zeggen dat hij niet blind is. Integendeel. Die bewusteloosheid was maar schijn. Beter doodgeschopt dan levenslang blind, flitste het door zijn brein op het moment dat hij geforseerd in de zon moest kijken. Daar was geen tijd om iets anders uit te denken. De dokter meent dat het voor alle zekerheid beter is dat hij voor de rest van tijd in het kamphospitaal moet blijven en zich voor moet doen alsof hij prakties blind is.

Daar is ook het geval van Luitenant Hiemstra van de Geheime Militaire Dienst. Wij herinneren ons goed dat hij en Overste van Rensburg gelijktijdig van het Lyseum zijn weggevoerd door de Kempetai. Toevallig ontmoet ik hen hier in dit kamp beiden. Luitenant Hiemstra is bleek en mager geworden. Aan zijn linkerhand mist hij hij de drie middelste vingers. Ik spreek er met Adjudant Aalbersen over. Hij vertelt mij dat de Japanse Militaire Politie vruchteloze pogingen gedaan heeft om enige belangrijke inlichtingen uit hem te krijgen. Toen hebben zij zijn linkerhand op een plank vastgebonden, de vingers gespreid tussen een paar spijkers. Daarna hebben zij dunne smalle stukjes bamboe onder de nagels gestoken en in brand gestoken. Toen Luitenant Hiemstra nog niets wilde zeggen hebben zij met een bijtel telkens kleine stukjes van zijn vingers afgekapt en nauwkeurig de reaktie dopgehouden. Toen deze foltering ten einde liep en zij niets uit de Luitenant konden krijgen wat zij zo graag gewild hadden, hebben zij hem maar losgelaten.

Zo heeft Overste van Rensburg met opgetrokken knieën een paar dagen in een donker hok moeten doorbrengen, zonder kost en water. Wat daarna met hem gebeurd is weet niemand. De Overste heeft zich nooit tegenover iemand hierover uitgelaten. Wij hebben hem als een zwijgzaam mens gekend, een officier met een hoogstaand karakter voor wie iedereen een eerbiedig respect heeft. Zijn anders heldere ogen en scherpe blik zijn nu dofgrijs en verstart. Hij staart voortdurend en praat helemaal niet meer.

 

Ergens in het kamp is sabotatie gepleegd. Naar beweerd word heeft iemand geprobeerd het prikkeldraad door te knippen in een poging om te ontvluchten. De aflossende Japanse wacht heeft het ontdekt. Toen heeft Nippon alarm geslagen. Wij moeten allemaal aantreden. Daar word geteld en overgeteld. Niemand word vermist. De Japanse Kampkommandant laat weten dat een ernstig vergrijp gepleegd is dat gestraft moet worden. Hij verzoekt de dader naar voren te komen. Niemand geeft aan zijn bevel gehoor. Dan laat hij ons nog een paar minuten tijd om dader uit te leveren voor hij zelf tot maatregels zal overgaan. Maar niets gebeurd. Wij kijken elkaar aan. Wie zal het zijn?

Dan ineens komt de “sproet” een pas voorwaarts. Hij zegt dat hij het gedaan heeft. Niemand wil het geloven. Wij kennen de “sproet” te goed om aan te nemen dat hij nu juist de saboteur is. Eerstens heeft hij geen familie buiten het kampt en dus ook geen reden om te ontvluchten. Twedens is hij een eenvoudig zachtgeaard mens die niet de moed gehad zal hebben om uit te breken. Hij schikt zich gemakkelijk in het lot wat hem tot een krijgsgevangene gemaakt heeft. Zijn bijnaam heeft hij te danken aan de ontelbare hoeveelheid sproeten die zijn vriendeliji gezicht camoufleren en om zijn stompe neus schijnen te dansen van plezier als hij lacht. Zijn rode haren werken mee om zijn gezicht een zon al te maken. De Sproet is een grappenmaker, de beste in zijn soort in de Kompie. Nee, het kan niet zo zijn. De Sproet liegt. En waarvoor zal hij liegen? Wij staan voor een raadsel.

Maar de Japanse Kapitein denkt er anders over. De Sproet moet meekomen. Wij kunnen maar inrukken. Vanuit de verte zien wij hoe hij aan een ladder word vastgebonden. Een van de Japanners neemt een tuinslang op, draait de waterkraan wijd open en spuit de volle straal water in zijn gezicht. Wij zien hoe hij naar adem snakt. Hij beweegt zijn hoofd van links naar rechts, proest en opent zijn mond in een poging om meer lucht te krijgen. Maar dan stroomt het water met kracht in zijn open mond en vult zijn maag tot barstens toe. Hij dreigt te stikken, maar dit laat de Jap niet toe. De tuinslang word weggenomen en de ladder, met de Sproet eraan vastgebonden, onderste boven tegen de muur gezet. Dan krijgt hij een trap tegen zijn maag zodat het water uit zijn mond naar buiten komt. Als zijn maag leeg is word de ladder weer omgedraaid en het spelletje met de tuinslang voortgezet. Nogeens krijgt hij een trap tegen zijn volle maag. Als deze voltering nu geeindigd is word de Sproet losgemaakt. Hij beweegt zich niet meer. Op een wenk van de Japanse Kapitein halen wij hem weg en brengen hem naar het hospitaal, meer dood dan levend. Daar komt hij gelukkig bij.

Tegen het einde van de middag krijgt de Sproet bezoek van de Japanse Kommandant. Laatstgenoemde informeert belangstellend naar zijn gezondheid en spreekt zijn verontschuldiging uit over het gebeurde. Hij heeft, aldus de Japanse Kommandant, inlichtingen ontvangen waaruit blijkt dat de Sproet niet de dader was. De toon waarop hij dit zegt is uiterst kalm en ernstig. Zijn strak en onbewogen gezicht is ondoorgrondelijk. De Sproet weet niet of de Japanner de waarheid zegt of hem probeert te overreden om een bekentenis af te leggen. De Sproet zwijgt dan ook wijselijk.

Dan komt een flauw lachje op het gezicht van de Japanner zichtbaar.

“Jij hebt gelogen,” zegt de Kommandant op een kalme rustige toon. “Jij hebt jezelf opgeofferd  voor de lafaard die niet naar voren durfde te komen. Dit is een dappere daad en daarvoor willen wij je belonen.” Hij wenkt met zijn hand naar een Japans soldaat die op een eerbiedige afstand met een mandje van de heerlijkste vruchten en kost staat te wachten. De soldaat komt nader en zet het mandje op een tafeltje naast het bed van de Sproet.

“Hier is het lekkerste eten en de heerlijkste vruchten wat wij voor jou bereid hebben. Eet dit helemaal alleen op. Het zal je goed doen,” zegt de Kommandant. “Jij mag dit niet met enig iemand delen. Deze soldaat zal toezien dat dit gebeurd.” Dan salueert hij, verlaat het hospitaal en laat de Sproet alleen met zijn mandje heerlijke kost en de toeziende Japanse soldaat. De Sproet begint te eten maar hij ziet geen kans het allemaal in een keer te nuttigen. Hij krijgt van de Japanse soldaat vergunning om de rest voor een tijdje te laten staan. Straks zal hij het verder opeten.

Een week later is de Sproet weer in ons midden. En toen gebeurd het weer. Een tweede geval van sabotasie vind plaats. Daar is gereedschap vernield. Het hele kamp moet aantreden. De Japanse Kommandant is woedend. Je kunt het zomaar aan zijn gezicht zien. Deze keer zal hij er geen genoegen mee nemen. De atmosfeer is geladen. Wie is de dader en wat zal zijn straf zijn?

Wij kijken met spanning naar de Japanse Kommandant. Hij gaat ons nu toespreken. Hij is zichtbaar kwaad als hij de onvoorwaardelijke uitlevering van de dader eist. Maar niemand treed naar voren. De Kommandant word ongeduldig, herhaalt zijn eis, geeft ons nog één minuut kans, kijkt dan op zijn polshorloge. 10, 15 sekonden van intense spanning gaan voorbij. Dan ineens doet de Sproet een stap voorwaarts. Hij zegt met een buiging dat hij die daad gepleegd heeft en bereid is de straf te ondergaan. Wij zijn stom verbaasd. Maar niet zo de Kommandant.

“Jij liegt,” schreeuwt hij. “De eerste keer heb jij niet de waarheid gezegd en nu doe jij het weer. Ik geloof jou niet meer. Terug in het gelid.”

De Sproet doet een stap achterwaarts. De Kommandant wacht nog even. Niemand meld zich aan. Dan vaart hij woedend uit. Hij zal ons nu allemaal straffen. De eerste 24 uur zal er geen eten verstrekt worden en daar zal voor een week ekstra zwaar en lang gewerkt worden. Wij kunnen maar inrukken.

Onmiddelijk word de Sproet van alle kanten omringd en bestormd met vragen.

“Wat heeft het voor nut, Sproet, om nogeens jezelf voor een ander op te offeren?” zegt iemand. “Je hebt er alleen jezelf mee.”

Maar de Sproet laat zich nergens over uit. Dagen later, wanneer alles schijnbaar vergeten is, staan een groepje mannen bij elkaar. De Sproet is daar ook bij. Plotseling stelt iemand hem botweg de vraag: “Vertel mij eens, Sproet, waarom heb jij destijds weer de schijn gegeven dat jij de saboteur bent. Wij konden zomaar aanvoelen dat jij de waarheid niet gezegd hebt. Of wil je misschien de held spelen?”

“Luister eens, kerel,” zegt de Sproet. “Ik heb de waarheid gesproken. Ik ben inderdaad de persoon die de 2e keer sabotage gepleegd heeft. Dit heb ik gedaan uit wraak voor wat zij mij de eerste keer gedaan hebben. Toen was ik onschuldig. Maar deze keer was ik beslist schuldig.”

“Jij hebt met jouw leven gespot, Sproet,” zegt iemand. “Wij zullen nu moeten toezien dat zulke spelletjes niet meer herhaald worden. Wij hebben er uiteindelijk onszelf mee.”

“En wat us de aardigheid van zo’n grap, huh?,” merkt een ander op. “Nog groter ellende dan wij al hebben.”

De Sproet bied zijn verontschuldiging aan. Hij zal het zeker niet meer herhalen, belooft hij. “Ik kan het toch niet helpen dat de Jap mij niet geloofd heeft,” zegt hij spijtig.

 

Vandaag moet ik een portret tekenen van iemand in een van de voorste barakken, daar waar de Mariniers ook onder gebracht zijn. Terwijl ik bezig ben komt Sergeant van Amstel van de Mariniers voorzichtig achter mij staan. Hij kijkt een tijdje met belangstelling over mijn schouder hoe ik met mijn potlood voorzichtig maneouvreer en vergelijkt aandachtig mij creatie met het model voor mij. Na een poosje zegt hij:

“Hij lijkt goed, Sjors. Doe jij meer van hier die dingen?”

“Ja,” zeg ik zonder opkijken. “Dit is een onderdeel van mijn beroep, zie je.” Ik hou even op met schetsen, kijk hem aan en zeg: “Noem mij maar Rembrandt. Allemaal noemen zij mij zo. Dit is misschien makkelijker voor jou.”

“Goed, Rembrandt. Ik zal jou in vervolg zo noemen. Maar eh . . . als ik je niet stoor, wil jij van mij ook een portret maken?”

“Natuurlijk.”

“Wat vraag jij daarvoor?”

“Praten wij later daarover, Sergeant. Jij bent toch een van die “de Ruyter” mensen, nietwaar?” Terwijl observeer ik zijn gezicht. Scherpe zeemanstrekken, mager gezicht, grijze ogen, strakke mond, lippen die niet kunnen lachen.

“Ja,” zegt hij. “Ik ben een van hen. God, wat een tijd was dat. Maar oh, . . .  laat ik jou niet ophouden. We zien mekaar straks. Ik woon daar in die hoek.” Hij wijst met zijn vinger in die richting.

“Goed, Sergeant. Zodra ik hiermee klaar ben zoek ik je op. Afgesproken?”

“Afgesproken,” beaamt van Amstel en laat mij alleen met het model.

Een uur later steek ik de paar dollars van mijn tevreden klant in mijn zak en begeef mij op weg naar Sergeant van Amstel, die daar in de verste uithoek van de barak zijn tampatje heeft opgeslagen.

“Wel, Sergeant,” zeg ik, “hier ben ik.” Ik stel mij voor, noem mijn naam alias Rembrandt.

“Aangename kennismaking, Ik ben van Amstel van de Mariniers. Piet van Amstel als ik het voluit mag noemen. Ik kan zomaar uit de verte zien hoe goed de gelijkenis van dat portret wat je zonet gemaakt hebt is. Is het nu klaar?”

“Ja, Sergeant, het is klaar. En nu kunnen wij beginnen. Kan ik maar hier gaan zitten?”

“Natuurlijk.” Sergeant van Amstel bied mij een plaats aan het voeteneind van zijn krip aan.

“Zie jij, “ begint van Amstel terwijl hij voor mij staat met de handen in de zakken en af en toe een paar passen heen en weer loopt. “Ik heb een vrouw en 4 kinderen in Den Helder. Zij denken dat ik al lang door de haaien ben opgevreten. Maar dit is toch werkelijk niet zo het geval. Zie zelf. Ik heb geluk gehad, één uit duizend miljoen. Ik leef. De Goedertierenheid heeft mij gered uit een zinkend schip en mij veilig aan land gespoeld. Ik heb de volteringen van de Jap doorstaan, dank zij mijn taai gestel. Ik ben nog niet dood. Het ziet er voorlopig altans niet naar uit. Maar het kan toch misschien straks komen. Een mens kàn niet weten. De oorlog is nog lang niet voorbij. Het is pas begonnen, zie je. Nu heb ik gedacht om een portret van mij te laten maken net zoals ik nou ben, met de datum daarop. Pas terug uit de hel, noem ik het maar. Ik zal niet veel vetter worden dan ik nou ben. Net zoals ik hier voor jou sta, mager, uitgemergeld, met een blik in mijn ogen dat nooit van te voren bestaan heeft, zo moet je mij uitbeelden. Ik wil het mijn vrouw geven, na de oorlog. En als ik misschien niet de kans krijg er levend uit te komen, weet ik wel mensen te vinden die bereid zijn om dit portret aan haar te posten. Jij tekent de waarheid. De uitdrukkingen in de gezichten, het hele karakter van de persoon teken jij zó goed en treffend, dat ik je wil vragen voor mij hetzelfde te doen. Zeg maar wat het kost. Als het te veel is zal ik het hier proberen bij te verdienen. Je kunt me geloven, Rembrandt.”

“Ik geloof jou, Sergeant,” zeg ik merkbaar ontroerd. Ik lees zijn ziel. Ik voel zijn bedoeling en ik weet dat daar een held voor mij staat, een eenvoudig mens maar een grote held. Ik wil meer van hem weten en daarom zeg ik:

“Maar het is niet mijn bedoeling om een arme donder als jij, die bijna naakt uit de zee geplukt is, zovele malen de dood voor ogen gezien heeft, financieel uit te mergelen door je laatste centen uit je zak halen voor een luttele tekening. Ben jij dwaas, Sergeant? Ik heb onder mijn klanten niet allemaal mensen zoals jij, Sergeant. Ik zal van jou een goeie gelijkenis maken, een meesterstuk wat je niets zal kosten. Alleen moet jij mij jouw verhaal van die zeeslag vertellen en wat daarna gebeurd is tot op vandaag. Terwijl ik jou teken kan je maar rustig gaan vertellen. Als je er niets voor voelt of dit een pijnlijk onderwerp vind dat je liever voor je wilt houden, goed, dan vertel je het maar niet, hoewel ik het zeer op prijs zal stellen als je het wèl doet.”

Ik kijk hem aan. Ik wil zien hoe hij op mijn voorstel reageert. Zijn fletsgrijze ogen zijn nu op mij gericht. Daar is een zenuwachtige beweging om zijn mond. Hij kijkt mij lang aan. Dan buigt hij zijn markant kop, haalt een pakje tabak uit zijn zak en rolt een cigaret. Dan likt hij het vast, draait het voorste eindje in een punt en steekt het aan. Hij zuigt een paar diepe halen, laat de rook door zijn longen en blaast het langzaam uit. Dan draait hij zich om naar mij en zegt:

“Kijk, Rembrandt. Ik heb mij voorgenomen om alles te vergeten totdat ik thuis ben. Maar in een ogenblik van nadenken geloof ik, dat toch beter is het aan jou te vertellen. Jij kan dit misschien later weer aan anderen vertellen. Later, zeg ik, als de oorlog voorbij is. Als je tenminste nog leef.” Hij houd even op, trekt aan zijn cigaret, en als hij de rook door zijn longen laat gaan en het weer uitblaast draait hij zijn cigaret tussen duim en vinger heen en weer en vervolgt:

“Maar ik alleen kan zweren dat het zo geweest is. Mijn maat is dood, verzopen. Arme kerel . . . . . . Misschien zal ik eenmaal werkelijk dood zijn voor ik in Holland terug ben. Dan zal niemand mijn geschiedenis kennen.” Hier stopt hij weer een ogenblik.

“Niet zo somber, Sergeant,” kalmeer ik hem als ik zie dat zijn gedraaide cigaret tussen zijn vingers beeft. “Kom, wij praten maar liever over jouw portret. Vergeet van de rest.”

“Nee, nee, maat. Ik vergeet het niet. Het is goed dat jij het ook weet. Heb je tijd, dan zal ik maar beginnen.”

Hij gaat nu gemakkelijk zitten aan het hoofdeinde van zijn bed, achterover leunend met opgetrokken knieën. Ik zit voor hem op een laag kistje met mijn tekenplankje op mijn schoot. Terwijl hij praat begin ik te schetsen. Soms hou ik even op om hem gelegenheid te geven een traan weg te pinken. Terwijl hij zijn luguber verhaal voortzet bestudeer ik de trekken op zijn gelaat en leg dit vast op papier. Voor mij is het nog maar een voorstudie. Als hij zijn verhaal uitverteld heeft is mijn schets ook klaar. Morgenochtend zal ik aan de werkelijke tekening gaan beginnen. Dan moet hij maar in alle ernst poseren.

De volgende morgen maak ik een geslaagde zwart-wit impressie van deze merkwaardige zeeman. Hij is er erg blij mee en weet niet hoe hij mij hiervoor moet bedanken. Een paar dagen later zoekt hij mij op en overhandigt mij een volledig verslag van zijn wederwaardigheden op H.M. ‘s “de Ruyter” vanaf het moment dat de kruiser met de Koninklijke Familie aan boord de havens van Rotterdam ontvluchtte voor de oprukkende Nazies. Hij beschreef de reis naar Canada en vandaar naar Nederlands Oost Indië, de verschillende ontmoetingen op zee met de Jap en wat daarna gebeurd is. Zijn Nederlands was gramatikaal niet verantwoord. Ik heb het overgeschreven en verbeterd. Om de lezer een zo goed mogenlijk beeld te geven van het meest belangrijke gedeelte uit zijn verhaal, waarin hij zo dramaties de enorme zeeslag in de Javazee beschrijft, heb ik de ware feiten uit de naoorlogse boeken opgeslagen en aan zijn verhaal gekoppeld. Bij andere Mariniers in het kamp heb ik zijn relaas naar waarheid getoetst en ik moet eerlijk zijn dat daar geen woord fantasie bij is. Het heeft mij altijd verwonderd waarom hieraan niet meer in de pers of in boeken aandacht besteed is. Is het misschien dat deze kleine vloot wat uit Nederlandse, Engelse, Australiese en Amerikaanse oorlogsschepen bestond, aangevoerd werd door een Nederlander, een zeeman vechter bij uitstek? Kom, wij praten er later over.

 

 

De laatste zeeslag in de Javazee

 

De succesvolle strijd in de nacht tegen de niets vermoedende Japanse vloot in de Straat Bali, de wijde doorgang dat Bali van Madoera scheid, was net achter de rug. Onze vloot heeft met gedoofde lichten volle kracht door de Straat gevaren, links en rechts op de vijand losgebrand, schepen aan de brand geschoten of in de grond geboord. In de verwarring hebben de Japanners op hun eigen schepen terug gevuurd. De schade was enorm. Aan het einde van de Straat draaide onze vloot om, stoomde vollekracht terug met de bedoeling om de resterende eenheden te vernietigen. Bij deze aksie is ongelukkigerwijs een van onze schepen verloren gegaan. Toen hebben wij Soerabaja aangedaan om versterking op te nemen en nieuwe voorraden in te slaan. Zo goed en zo snel mogenlijk is de schade hersteld.

Onder de bemanning heerste groot enthousiasme over de slimme zet van de Eskaderkommandant. Daar werd koortsachtig gewerkt om alles in de kortst mogenlijke tijd klaar te maken voor het volgende gevecht. Nog maar min Mariniers hebben het vermoeden gehad dat dit wel hun grootste en laatste zal zijn behalve misschien Schout-bij-Nacht Doorman, onder wiens bevelen de diverse vlooteenheden stonden.

Het was Donderdag de 26ste Februarie van het jaar 1942, toen de bemanning van alle oorlogsschepen een verloftijd van 4 uur gegund was om bij familie en vrienden aan de wal door te brengen. Tegen 12 uur stond iedereen aan dek voor het laatste appèl om dan in te rukken, toen de volgende vlootorder bekend gemaakt werd: “Om 6 uur vertrek naar zee ingezet tot de laatste man. De vlootvoogd Hellfrich.” Dit was de mededeling waarvoor geen uitleg nodig was. Een nieuwe zeeslag stond te wachten vanaf 6 uur n.m.. Niemand heeft daaraan getwijfeld. De opgewekte verlofstemming was in een klap verdwenen. Iedereen wist nu dat hij straks zijn familie en vrienden voor de laatste maal zal zien. Dit zal beslist geen vrolijk afscheid zijn. Voor iedereen stond vast dat van nu af hun uren geteld zijn. De beslissende zeeslag gaat straks beginnen.

Daar word over en weer over de ernst van de opdracht gepraat. Allemaal waren het eens dat plichtsbesef hun zal binden om als een kleine eenheid hun levens voor hun land te offeren. Maar voor dit gaat gebeuren zullen er eerst duizende Japanners moeten sterven. De Marine zal zich nooit zomaar overgeven. Daar moet geen vergissing hieromtrent gemaakt worden. Zij zullen vechten. De tol zal voor de Jap zwaar zijn.

Voor wie de moed had om zich straks aan te melden was het een klein kunstje om weg te blijven. Daar was 4 uur voor de boeg om na te denken. Een mens kan intussen ziek worden of het op zijn zenuwen krijgen van angst en misschien zelfs deserteren. Maar dit gebeurde niet. Niemand wilde de Kommandant in de steek laten. Klokslag 4 uur was iedereen zonder mankeren aan boord terug. Alleen de vlootpredikant heeft op herhaaldelijk aandringen van een andere vlootpredikant zijn plaats afgestaan. Aanvankelijk wilde hij hier niets van weten. Hij hield van de Mariniers en de Mariniers van hem. Maar de opdracht was daar. Plicht is plicht en deze plicht was zijn geluk.

Twee uur later, om precies 6 uur die avond, maakte de vloot zich los van de kade en stoomde de zee tegemoet in een van de zwaarste stortregens eigen aan de tropen. Op dit tijdschip stond ik op wacht aan de kust, dicht ingepakt in mijn oliejas, terwijl de Marinewerf zwart stond van vrouwen en kinderen die hun mannen en vaders een laatste vaarwel toewuifden. De zware dichte regen heeft ze niet verhinderd om saamgepakt nog een laatste glimp te zien van de uitvarende vloot. En allemaal, zonder uitzondering, hebben het toen geweten. Dit zal hun laatste reis zijn.

Het Geallieerde vlooteskader bestond uit de volgende schepen:

de licht kruisers Hr. Ms. “de Ruyter (Nederland), Hr. Ms. “Java” (Nederland), USS “Houston” (Amerika), “Perth” (Australië) en Hr. Ms. “Exeter” (Brittanië). De Eskaderkommandant Schout-bij-Nacht H. W. F. M. Doorman bevond zich op de voorste kruyser “de Ruyter”. Achter deze 5 kruisers volgden  3 Britse torpedojagers, 2 Nederlandse en 4 Amerikaanse torpedojagers. Totaal dus 14 lichte eenheden. In grootte en bewapening waren zij verreweg de mindere van de Japanners als wij nagaan dat de “de Ruyter”, de kleinste van de 5 kruisers slechts een tonnemaat had van 6450 tegenover de Amerikaanse “Houston” als de grootste met 9050 ton. De zware Japanse kruisers hadden een waterverplaatsing van 10000 ton om maar niet van de anderen kruisers te praten. Wat de bewapening betreft, heeft de “de Ruyter”  slechts 7 kanonnen van 15 cm plus 8 Bofors mitrailleurs tegenover de Japanse kruisers elk met 10 kanonnen van 20 cm. , 12 kleinere kanonnen, 8 mitrailleurs en 3 torpedo lanseerbuizen. De lichtere kruisers van de vijand hadden batterijen van 15 cm. kanonnen.

 

Sergeant van Amstel was op de “de Ruyter”, zijn kommandopost op de bodem van het schip.  Onder hem was nog een post, de laatste. Hij heeft in verbinding gestaan met de lekdienstposten van alle aan boord zijnde kompartimenten. In elk kompartiment stond een man met een telefoon. Alle kompartimenten waren verbonden met de Centrale. De Centrale stond weer in verbinding met de Herstellingsbrigade, de Brandblusbrigade en de Brug. Zo heeft Sergeant van Amstel alles van de Brug kunnen beluisteren en doorgeven aan de verschillende posten. Het was van deze plek diep in de bodem van het schip dat hij de hele zeeslag kon volgen. Opgesloten in een halfverlichte ruimte van stalen wanden, vloeren en deuren met een luik naast hem waaronder de laatste man op zijn post stond, luisterde hij naar het stampen van het schip en de kommando’s op de Brug.

De vloot heeft de zee bereikt op zoek naar de vijand benoorden het eiland Madoera. De hele nacht heeft zij de zee doorkruisd zonder resultaat. Bij zonsondergang op de 27ste Februarie is de vloot dieper de Javazee ingegaan, meer in Westelijke richting. De zon probeerde door de donkere wolken te komen. Het regenen heeft opgehouden. Met de vordering van de dag werd het warmer tot de middag kwam als voorbode van de nacht. En nog steeds was geen spoor van de vijand te ontdekken. De zee was wijd, open en leeg. De bemanning heeft al die tijd in spanning op hun posten gestaan. In de afgelopen nacht heeft niemand een oog dicht kunnen doen. Naarmate de uren verstreken werd de teleurstelling onder de opvarenden groter. Hun uithoudingsvermogen werd zwaar op de proef gesteld en tot het uiterste opgevoerd. 37 uur stonden zij al onafgebroken op hun posten, de Schout-bij-Nacht, de Officieren, de Kanonniers, Machinisten, Wachtposten en alle anderen van het dienstdoende Personeel. Om 3 uur in de middag was nog geen vijand te bekennen. Toen besloot de Eskaderkommandant terug te keren om de bemanning rust te geven en tegelijkertijd de brandstof voorraad aan te vullen. Dan ineens, om 10 minuten over 4, werd plotseling aan alle schepen het volgende bericht doorgeseind:

“Vijand waargenomen. Vele schepen op 2 streken stuurboord”. Ontelbare masten en pijpen verschenen vaan aan de verre horizon. Naar schatting moesten er minstens 150 schepen geweest zijn waaronder ongeveer 120 troepentransportschepen. Zo gezien waren er minstens 2 zware kruisers van 10000 ton en 6 lichtere plus ongeveer 12 torpedojagers, zo niet meer. Wat opzij en achter de transportschepen was kon moeilijk waargenomen worden. Volgens de Kommandant was de vijand zeker 2x zo sterk in aantal en beslist groter in slaankracht. Het was niet uitgesloten dat de eventuele versterking achter de transportschepen opstoomde.

Een vijandelijk vliegtuig had onze positie gespot. Wij vaarden met 25 mijl snelheid de vijand tegemoet in de volgorde: “de Ruyter”, “Exeter”, “Houston”, “Perth” en “Java”. Daarachter volgden de 9 torpedojagers.

De afstand werd korter en korter, de spanning groter. Het gevecht zal nu niet langer op zich laten wachten. 6 lange minuten gingen voorbij. Toen daverde de eerste salvo’s van de vijandelijke kruisers. In series van 9, 12 en 15 schoten de waterzuilen rechts en links tegelijk omhoog zonder een van onze schepen te treffen. Zwaar dreunden de kanonnen van de vijand. De onzen zwegen want om enige trefkans te hebben moesten wij minstens 4 mijl inlopen omdat ons geschut niet zover draagt.

De zeeslag was begonnen op 25000 meter afstand. Nu, in die 4 mijl dat wij prakties niets konden uitrichten, moest de Jap zijn kans krijgen om ons te vernietigen. Maar de ene salvo na de andere miste. Scherpschutters waren zij beslist niet. Wij zullen het beter doen zodra de kans komt.

Als met een toverslag was alle vermoeidheid verdwenen, de vechtlust teruggekeerd en iedereen op zijn post in spanning. De Eskaderkommandant zal deze  zeeslag op zijn eigen manier aanpakken. Die verwenste 4 mijl moest eerst ingehaald worden. En dan eindelijk kreeg hij zijn kans. De kanonnen van de “de Ruyter” spuwden vuur voor de eerste maal, een proefschot om de afstand te bepalen. Toen daverde het 2e salvo. Een van de 10000 ton kruisers boekte een voltreffer. Een enorme explosie scheurde het slagschip uiteen. De 2e zware kruiser ontving een voltreffer maar bleef nog doorvechten. Kort daarop heeft de vijand een rookgordijn gelegd. De kanonnen zwegen voor een ogenblik om daarna in hevigheid toe te nemen. Daar was voor ons geen gebrek aan doelwotten. Omdat wij verre in de minderheid waren moesten wij wel de meeste treffers boeken. Nog 4 Japanse torpedojagers van de nieuwste klasse zijn onschadelijk gemaakt.

Terwijl onze kruisers een verbeten strijd aangingen met de Japanse oorlogschepen, waren onze jagers druk bezig met de vernietiging van de Japanse transportvloot die achter de kruisers lagen. In het eerste uur van de zeeslag was de “de Ruyter” slechts eenmaal getroffen door een 20 cm granaat. De brand die onmiddelijk hierna ontstond was spoedig geblust.

Lichte glinsterende rechte strepen onder het wateroppervlak en de enorme waterzuilen verrieden de aanwezigheid van duikboten. De torpedo’s ontploften aan het einde van hun baan. Zij misten hun doel. Een van die strepen schoot rakelings langs het voorsteven van de “Witte de With” voorbij. Om 5.20 uur is de “Kortenaer” door een torpedo midscheeps getroffen. Een geweldige ontploffing heeft de oude vechter in tweën gebroken. De beide helften stonden op een gegeven moment rechtop. Toen verdween zij in de diepte. In 15 sekonden was alles over. Wij verloren onze eerste jager.

Tien minuten later ontving de “Exeter” een treffer in het ketelruim. 6 van de 8 ketels vielen uit. De vaart verminderde tot 15, 16 mijl. Twee Japanse jageraanvallen zijn afgeslagen. De bedoeling van deze aanvallen was om met de “Exeter” af te rekenen. In een aanval van 8 van deze jagers onder dekking van een rookgordijn schoot de “Electra” daar dwars doorheen. Plotseling kwam hij tegenover 3 tegenstanders te staan waarvan hij er een aan flarden schoot door 4 salvo’s af te vuren. Toen werd hij zelf in het ketelruim getroffen. Daarna kwam hij stil te liggen. Als een gewond dier heeft hij van zich af gebeten. Uiteindelijk is hij vechtend onder gegaan.

Kort na de “Electra” is ook de “Jupiter” door een torpedo getroffen en tot zinken gebracht. De onmiddelijk daar op volgende luchtaanval van de Jap werd afgeslagen. Ons geschut heeft op 15000 meter goede resultaten geboekt. Een felle brand op een van de zware kruisers en dikke rookwolken uit kleinere kruisers leverden het bewijs.

Toen trad de schemer in. Eskaderkommandant Doorman zag nu kans zich uit de strijd te onttrekken om langs een omweg ongemerkt de transportschepen aan te vallen. Om dit te kunnen doen heeft hij de Amerikaanse jagers opdracht gegeven de Japanse kruisers aan te vallen onder dekking van een rookgordijn. Het was 15 minuten over 6 toen de 4 Amerikaners op de kruisers afstormden. Begroet door slecht gericht afweervuur hebben zij tot op 1400 meter de vijand genaderd en hun torpedo’s gelanceerd. Op het zelfde moment heeft een salvo van een van kruisers een transportschip uit elkaar geslagen. Tegelijkertijd trof een van de Amerikaanse torpedo’s doel. In volle vaart hebben de “de Ruyter”, “Houston”, “Perth” en “Java” de vijand van de andere kant aangevallen.

Het was nu volle maan en de lichtkogels van de vijandelijke vliegtuigen hielpen de omgeving mijlen ver te verlichten. Aan boord werd gewerkt als paarden. De lopen van het geschut sonden roodgloeiend. De ene granaat na de andere werd in de affuit geschoven. Dit kon niet vlug genoeg gaan. De munitie kon niet zo snel uit de liften komen of het was alweer onderweg naar de vijand. De Jappen hebben zware verliezen geleden, maar zij hebben versterking gekregen. Tot 11.30 uur in de avond duurde het gevecht onafgebroken voort. 4 van onze jagers zijn in de strijd gebleven. De overigen zagen kans naar Soerabaja terug te stomen om verse brandstof in te nemen. Daar bleven nog 4 van onze kruisers over nadat de zwaar beschadigde “Exeter” kans zag weg te komen in de richting van Soerabaja.

Zo nu en dan heeft een lichtkogel onze positie vastgesteld. Vollekracht stoomden wij op naar het Westlijke gedeelte van het eiland Bawean. Een vijandelijke strijdmacht heeft ons daar opgevangen. Het was een kwartier voor het einde van de strijd dat wij plotseling de donkere gedaanten van 2 zware kruisers zagen naderen. Opnieuw ontbrandde een hevig gevecht. Beide eskaders hebben vrijwel gelijktijdig op elkaar gevuurd. 2 of 3 salvo’s van de “Perth” troffen doel. De “de Ruyter” ontving een treffer op het achterdek, maar dit kon hem niet lamleggen. Het gevecht was ongeveer 15 minuten onafgebroken aan de gang toen onze Eskaderkommandant een voorgevoel had dat de vijand met een torpedo aanval ging beginnen. Een van die uitnemende eigenschappen van Schout-bij-Nacht Doorman is, dat hij onmiddelijk reageert op elke gebeurtenis. Hij weet precies en op tijd om te handelen en zijn voorgevoel van een torpedoaanval heeft hem dan ook onmiddelijk doen besluiten om van koers te veranderen. Hij gaf aan alle kruisers opdracht 90˚ stuurboord te draaien om zodoenden een zo min mogelijke trefkans te geven voor de naderende torpedo’s, die op dit moment inderdaad waren afgeschoten. De gevechtsafstand was toen 8000 meter. Drie van onze kruisers konden de plotselinge zwenking net op tijd uitvoeren. Alleen de “Java” was net te langzaam. Een torpedo trof het trotse schip. Een hevige ontploffing volgde. Een zware brand brak uit dat zich in een ommezien over het hele schip verspreidde. Een paar minuten later was het onder de golven verdwenen. Zo goed als niemand heeft het er levend af kunnen brengen. Sommige zagen kans overboord te springen doch werden door de zuiging van het schip meer de diepte in gezogen. Dit was een zwaar verlies voor ons. De overmacht was nu te groot. De “Houston” en de “Perth” onttrokken zich aan de strijd en probeerden weg te komen doch onderweg zijn zij getorpedeerd. De “de Ruyter” bleef nu alleen over.

De zware projectielen hebben hun vernielend werk op ons admiraalschip met succes volbracht maar desondanks nog geen kans gekregen de gevechtskracht aan te tasten. Wie in de buurt van een voltreffen was overleefde het niet meer of was zwaar gewond. De doden zijn in de badkamers gelegd. Sommigen van hen waren verbrand door de hitte van stoom of hete olie dat uit de gebarste pijpen stroomde. Anderen waren verminkt door de ontplofte koolzuurcylinders.

En toen gebeurde het. Een ontzettende slag tilde het schip letterlijk op en gooide het opzij. De machines staakten hun werk. De dinamo’s stonden stil. De stalen wanden kraakten. De koptelefoon sloeg met een slag van van Amstel’s hoofd op de vloer. Hij viel, stond haastig op en probeerde de koptelefoon te grijpen. Dan hoort hij het water ergens binnenstromen. De waterdichte schotten waren hermeties gesloten. Het schip maakte slagzij. Opgesloten tussen de waterdichte deuren en luiken heeft hij doodsangsten uitgestaan. Hij schreeuwde en vloekte zoals een zeeman dit alleen kan doen. Bij intuitie trok hij aan het luik onder hem in een poging om Schoeman, die daaronder opgesloten was, te redden. Schoeman op zijn beurt was wanhopig angstig. Van Amstel hoorde zijn stem: “Open dat luik van Amstel! Ik kan het niet alleen af!! Open dat luik!” Schoeman sloeg met gebalde vuistentegen het luik boven hem/.

“Ja, Schoeman! Ik ben hier nog. Duw tegen dat luik, dan zal ik van hieruit trekken/. Duw, kerel, vlug!!”

Schoeman drukte met alle kracht in hem zijn schouders tegen het luik. Terwijl trok van Amstel als een waanzinnige aan de ring van het luik onder hem/. Daar kwam beweging in. Nog één poging en dan gaat het luik open/. Schoeman klom omhoog. Met een sprong was hij op de stalen vloer boven hem/. Nu liepen zij hard naar de stalen deur. Die was gesloten, hermeties gesloten/. Net als alle andere stalen deuren was ook deze dicht. Zij probeerden de grendels los te lichten, maar de deur bleef hermeties gesloten/. Door paniek bevangen, want elke sekonde telt, trokken zij gelijktijdig aan de grendels. De deur bleef dicht. Kostbare tijd ging verloren. Maar zij gaven het niet op/. De deur MOET en ZAL open. Weg uit het zinkende schip/.

Rook kwam door de spleten en kieren naar binnen. De atmosfeer werd meer en meer ondragelijk/ Het was erop of eronder, nu of nooit. Met bovenmenselijke kracht probeerden zij het nogeens en nogeens. Dan ineens kwam er beweging in de grendels/. Een ogenblik later is de deur los en opengerukt. Rook en oliestank kwam hen tegemoet/ De lichten waren uit toen zij door de nauwe opening zichzelf in de smalle gang gewrongen hebben.

“Verdomme kerel, ik kan niks zien,” schreeuwde Schoeman.

“Hou je vast en loop kort achter mij,” schreeuwde van Amstel terug. “Wij moeten hieruit en proberen de schacht te bereiken.”

Het knarsend geluid van zwiepend staal vermengde zich met het gekerm van de gewonden en het geschreeuw van de overlevenden die allemaal de schacht probeerden te bereiken. Diegene die hun benen konden gebruiken vluchtten tastend en zoeken langs de wanden van de gangen naar de enige uitweg, de schacht. Het was een geschreeuw, gejaag en gevloek door mekaar/. Dan klommen zij omhoog, de lange trap op/ Het schip begon meer te hellen. De stalen trap kwam uit in het schild van kanonnen op het dek van de bak (dit is het voorschip). Het maanlicht glipte door elke beschikbare opening naar binnen en verbrak de komplete duisternis/. Het lichtblauwe schijnsel drong door tot in de verste hoeken. Eenmaal in het schild vonden zij tussen verwrongen staal een opening, groot genoeg om er doorheen te kruipen. Zij klampten zich vast aan de gebogen stangen en gescheurde staalplaten om niet van het dek  af te glijden. Een dikke olielaag bedekte de zee. Angst en spanning om uit de ingewanden van het stervende schip te komen, hadden hun zenuwen overmeesterd. Eenmaal op een veilige plek gekomen bleven zij een ogenblik staan om op adem te komen. De reactie op de blitsvinnige beslissingenen het geluk dat zij er zonder ongelukken levend uit gekomen zijn, liet zich voelen. Van Amstel haalde kalm zijn pakje shag uit zijn zak en begon een sigaret te draien/. Schoeman deed hetzelfde. Dan staken zij het aan, zogen de rook diep in de longen en bliezen het rustig uit. Wat een opluchting. Terwijl namen zij de situatie goed op/.

“Wij moeten hier afkomen, van Amstel,” zei Schoeman.

“Ik ziek het, “ antwoordde van Amstel kalm. “Maar waar? Daar ligt een dikke olielaag op het water? Als wij hier induiken en het schip ontploft, verbranden wij allebei.”

“Laten wij het hogerop proberen, dan kunnen wij beter zien waar de minste olie ligt.” Schoeman wierp zijn half opgerookte sigaret weg/. Van Amstel deed hetzelfde. Schoeman was het eerste boven. Van Amstel hoorde hem vloeken: “Wij kunnen er hier niet af. Het achterdek staat in de brand. Wij moeten hier ergens afspringen. Daar zie ik een plek waar de minste olie is.”

“Maar wij hebben geen zwemvesten,” schreeuwde van Amstel terug. “Verdomme kerel, waar kunnen wij die dingen krijgen? Kom, Schoeman, wij moeten terug. Ga je zwemvest uit je hut halen.”

Moeizaam klommen zij door het verwrongen staal terug naar het voordek, dan door een deuropening in het schip. De rook in de gangen verstikte hen bijna. De hitte was ondragelijk, de jammerkreten van de zwaargewonden waren niet om aan te horen/. Zij renden door. Zij moesten de zwemvesten hebben. Onderweg botsten zij tegen andere overlevende, die haastig naar buiten liepen. Wie nog leefde sprong zomaar overboord/.

In een van de gangen vonden zij nog 2 zwaargewonden. De een had geen benen meer en de ander miste beide armen/ Zij wilden niet van boord. “Laat ons met rust,” zeiden zij, “Wij willen hier sterven. Red jezelf/.”

Van Amstel en zijn maat konden geen tijd verloren laten gaan. Zo hard zij konden renden zij door de gangen. Zij moesten de brandende machinekamer voorbij. Het brandde daar in de diepte tussen  de ketels en cylinders. Een blik in het inferno was genoeg om de lijken in de brandende olie te zien liggen. Op dit ogenblik dacht van Amstel aan zijn vriend de machinist, die deze nacht in de machinekamer dienst had. Daar ergens moet hij liggen/, doodgebrand. En gisteren nog had hij van Amstel een brief gegeven om dit aan zijn vrouw te sturen voor het geval hij niet meer levend uit de machinekamer kan komen.

“De brief, de brief,” schreeuwde van Amstel, “ik moet de brief halen!” Hij stormde de gloeiende machinekamer voorbij, de donkere gang door in de richting van zijn compartiment. Hij trotseerde de gloeiende verzengende hitte dat uit de machinekamer in zijn gezicht sloeg. Met zijn opgeheven rechterarm bedekte hij onder het voorbijgaan zijn gezicht. Maar zijn pad was geblokkeerd door een ontzettende massa rook/. Dit dreef hem terug vanwaar hij gekomen was. Daar zag hij Schoeman staan.

“Terug, dek toe, Schoeman. Wij hebben het verloren/. Wij kunnen niet verder.” Hoestend en zwetend bereikten zij het voordek/. Zij waren alleen. Daar was niemand meer. Hulpeloos, zonder reddingsvesten/, zochten zij het hele dek af, in alle mogenlijke  openingen, achter verwrongen ijzerwerk en verwrongen en gescheurde staalplaten. Zij begonnen de moed al op te geven toen Schoeman plotseling een schreeuw gaf.

“Van Amstel, de Voorzienigheid is met ons/. Daar, in die hoek liggen dr twee. Kom, vlug, trek aan!”

Als bezetenen deden zij de vesten om en knoopten de banden vast. De tijd was kort. Het schip begon meer en meer over te hellen. In gejaagdheid klommen zij tegen het steile dek omhoog, op naar de kommandotoren. Zij zochten naar een geschikte plek waar de minste olie dreef. Dan namen zij hun kans waar. Tegelijk sprongen zij in zee. Zo vlug als zij konden zwommen zij van het schip af, zonder ophouden, zo ver mogenlijk, weg van het schip, weg van de zuiging, weg van de grote olievlek/. Als zij daar maar eenmaal voorbij zijn dan is het eerste gevaar voorbij. Minuten lijken uren. Nog een paar slagen en zij waren voorbij de gevaarlijke olievlek/. Maar dit was nog niet genoeg, de olievlek was te dichtbij/.Nog een paar honderd meter. Zij voelden de gloeiende hitte van het brandende achterdek. Dit nam in felheid toe. Dan bereikten de flammen het afweerdek waar de mitrailleurs stonden. De intense hitte liet de kogels in hun trommels ontbranden. Als razenden zwommen zij verder terwijl de kogels links en rechts om hen in zee sisten. Zo hier en daar stak een hoofd boven een golf en zakte weg achter de volgende golf. Er waren nog meer drenkelingen die vochten voor hun leven.

Eenmaal op een veilige afstand rusten zij uit. Daar was geen vlot meer te zien/. Alleen een sloep kon nog  van het brandende schip wegkomen. Het kwam nader. Van Amstel en Schoeman zwommen in de richting van de sloep. Als zij dicht genoeg bij waren vroegen zij om een plek voor 2 man/.

“Het is overvol,” schreeuwde de sloepkommandant. Daar kan niemand meer bij/. Wij zitten hier vol gewonden.”

“Kunnen wij dan misschien een slok water krijgen om onze monden te spoelen?” vroeg van Amstel. “Dit is om die rotte smaak van die olie weg te krijgen.”

“Dit kan ik je geven,” antwoordde de man in de sloep. Hij gaf de 2 drenkelingen ieder een kop water. Nadat zij hun schoongespoeld hadden lieten zij de sloep los.

“Zie dat je heelhuids aan wal komt,” schreeuwde de man in de sloep. “Houd je goed en moed houden!”

Nog een kort tijdje bleven zij in de buurt van de sloep totdat de afstand te groot geworden was en de nacht hen alleen liet. De laatste lichtkogel van de Jap was uitgedoofd/. De maan was alleen achtergebleven. In het zachtblauwe schijnsel zagen zij het donkere omhulsel van de “de Ruyter” met het vlammend achterdek/ Plotseling steeg een ontzettende steekvlam omhoog even later gevolgd door en verschrikkelijke ontploffing. Het geluid van de hevige slag kwam nader en nader en verdween in alle richtingen, totdat het gebulder van de golven het overnam. De kruiser was niet meer.

Boven het rumoer van de zee klonken vaag de doodskreten van de stervenden die het niet langer meer konden uithouden. Iemand schreeuwde: “Help, ik verdrink!” Een ander maakte uit wanhoop zijn zwemvest los en verdween in de diepte. De 2 drenkelingen schreeuwden naar andere mannen om bij elkaar te blijven. Twee hebben hun roepstem gehoord. Met hen zwommen zij verder.

Uur na uur verstreek. De nacht was lang, de zee kaal en blauwzwart. Als de nieuwe dag aanbrak werd het zicht beter. Zover zij konden zien waren zij alleen, 4 man, 4 drenkelingen in een kleine groep bij elkaar. Er was geen drinkwater om hun brandende dorst te lessen. Hun ogen vielen toe. Reeds 2 dagen en 2 nachten hadden zij niet geslapen aan boord van het vechtende schip. Oververmoeidheid greep hen vast. Het maakte hen stil. Er was geen behoefte om te praten. Drijvend op de wilde golven vielen zij uiteindelijk in slaap.

Deze eerste dag was een verschrikkelijke dag. De 2e nacht kwam. Haaien zwommen voorbij. Zij zagen de vinnen boven het water uitsteken. De 2 mannen die zich bij van Amstel en Schoeman hadden aangesloten, meenden dat het misschien beter was om elk zijn eigen richting te nemen. De kans dat toch iemand de kust zal bereiken zou dan groter zijn. Zij wilden in groepen van 2 bij elkaar blijven.

Van Amstel en zijn maat bleven liever bij elkaar. De overige 2 zijn toen een andere richting uitgezwommen/, op goed geluk zeiden zij.

            De 3e nacht kwam, een ijskoude nacht. Uit voorzorg bonden zij de zwemvesten aan elkaar vast. Zo dreven zij rond. Van zwemmen was geen sprake meer. Op goed geluk lieten zij zich gaan, de koers die de zee hen voorschreef. Ellende en wanhoop, oververmoeidheid en uitputting overmeesterde hen. Zo drijvend vielen zij in een diepe slaap, de hele nacht door.

De volgende morgen laat werden zij wakker. De zon was al lang op. Naarmate de dag verstreek verzwakte hun uithoudingsvermogen/. Zij raakten in een roes van verdoving dat zeker een geruimen tijd genomen heeft toen van Amstel bijkwam, doordat hij iets langs zijn benen voelde schuren.

Hij schrok, schreeuwde naar zijn maat, maar hij was niet meer daar. Wanhopig keek hij rond. Schoeman was verdwenen. Verderop dreef een zwemvest.

“Schoeman!!” schreeuwde hij. “Schoeman, waar ben jij?! Schoeman . . . Schoe . . . man . . .!!” Maar Schoeman was weg. Hij heeft zich losgemaakt en zelfmoord gepleegd. Zo dacht van Amstel. Nu was hij alleen. Niemand meer om mee te praten.

Het voortdurende geluid van de altijd bruisende golven maakte hem dol. Alleen, moederziel alleen. “Mijn God,” zei hij hardop, “waarom ben ik alleen? Wat moet ik doen?”

Hij begon met zichzelf te praten om tenminste een stem te horen. Met wie anders kon hij praten dan met zichzelf? De gedachte, dat hij ooit levend de kust zal bereiken, heeft hij al opgegeven. Maar nu wist hij het zeker. Hij zal moeten sterven. Zijn gedachten raakten verward. Soms dacht hij aan zijn familie in Holland, dan weer flitsten fragmenten van de zeeslag voor de geest. Beelden uit zijn verleden verschenen en vervaagden in een dolle vaart. Hij werd mal, gek, krankzinnig. Dan raakte hij bewusteloos.

Hoe hij die vierde nacht doorgekomen is, wist hij zelf niet. Soms kwam hij bij, maar het warrelde en doezelde in zijn hoofd. Het was te veel voor hem. Dan zakte hij weer weg in een diepe slaap. Uren dobberde hij voort, de hele nacht door, totdat het licht van de nieuwe dag begon door te breken en de donkere nacht langzaam maar zeker werd weggedrukt. Van Amstel ontwaakte uit een diepe slaap. Het opkomende zonlicht schudde hem wakker. Hij sloeg zijn ogen op. Voor hem zag hij een schaduw in het schemerdonker. Hij geloofde eerst niet wat hij zag. Als de minuten verstreken en de kucht helderder werd bleven zijn ogen voortdurend op die schim voor hem gericht.

“Wat is dat? In Godsnaam, wat is dat,” schreeuwde hij met rauwe stem.

De vage massa nam vorm aan. Hij zag een berg. Die berg kreeg kleur en nu zag hij palmbomen voor die berg. Voor hem lag een strand. Ongelooflijk . . .  dit was land. Droomde hij? Nee . . . . hij droomde niet. De stroming heeft hem naar de kust gedreven. Hij juigde van blijdschap. De idee, dat de kust nu in zijn bereik was, leefde hem op. Het gaf hem meer moed. Zo goed hij kon begon hij weer te zwemmen. Onder hem voelde hij grond. Half lopend, half zwemmend probeerde hij het strand te bereiken. Hoe meer hij uit het water kwam, hoe minder hij in staat was om te lopen. Zijn kleren en schoenen wogen als lood zo zwaar aan zijn uitgeputte lichaam. Op handen en voeten kroop hij uit het water. Eenmaal op het strand, zijn benen nog gedeeltelijk bedekt door het aanspoelende zeewater, zakte hij ineens in elkaar tussen een paar aangespoelde lijken. Naar de stand van de zon te oordelen moest hij daar minstens 2 uur gelegen hebben, toen hij schielijk tot de werkelijkheid kwam door een paar slagen met een dunne bamboe op zijn rug. Krimpend van pijn draaide hij zich om. Een Japans soldaat stond voor hem, dreigend, met de opgeheven bamboestok in zijn hand.

“Kuru, kuru!” schreeuwde de Japanner en beduidde hem om op te staan. Maar hoe kan een mens lopen als hij 56 uur aan een stuk in het zoute zeewater geweest is/. Zijn schouders en rug waren rauw en verbrand, zijn huid uiterst teer en gevoelig/

“Kuru!” schreeuwde de Jap. “Tate yuke inu me (sta op en loop, jou hond)”

Toen sloeg hij weer. Van Amstel probeerde op te staan, maar zakte weer in elkaar. Hij kon niet meer staan. Nu probeerde hij het maar op handen en voeten. De bamboe zwaaide weer. Met een paar flinke slagen dwong de Jap hem op te staan en te lopen. Het lukte. Een paar stappen maar. Dan zakte hij weer door zijn kniën. Moeizaam stond hij op en strompelde voorwaarts in de richting die de Jap hem wees. Eindelijk bereikte hij een groep van 79 man, allemaal leden van de bemanning van zijn schip. Misschien waren er een paar van de sloep bij/. Zij waren bezig met munitiekisten naast elkaar op het droge strand te plaatsen, terwijl anderen nieuwe voorraden uit een landingsprauw haalden. De kisten droegen zij op hun schouders tussen 2 rijen Japanners. Tot hun middel stonden zij in het water. Als het lossen niet vlug genoeg ging, sloegen zij met stokken op de naakte ruggen. Met de zware last op de schouders liepen de Mariniers, naakt als Papoea’s, in de richting van het strand. Alleen een lendendoek bedekte gedeeltelijk hun naaktheid. Zonder ophouden droegen zij de kisten van de prauw naar de kust, zetten hun vracht in het zand neer en keerden onmiddelijk weer naar de prauw terug om een volgende vracht te ontvangen.

Van Amstel moest zijn kleren uittrekken, kreeg een lendendoek en moest onmiddelijk meedoen. Niemand kreeg water om te drinken. Wanneer een van hen onderweg in elkaar zakte, zorgde een Japanse dokter er wel voor dat hij spoedig opknapte. Een injectie in de hartstreek deed wonderen.

Uit de open wonden op hun schouders spatte het bloed bij elke vracht wat op hun schouders gezet werd. Het vel hing met repen los over het rauwe vlees. Tot 5 uur in de middag ging dit spelletje zo voort. Het werk was geeindigd. Het was nu tijd om terug te gaan naar het kamp, ergens verderop achter de bomen. Wie niet kon lopen werd door zijn kameraden gesteund. Een paar uur later bereikten zij de kampong. Hier was hun verblijfplaats voor de nacht. In de tuin van het kamponghoofd moesten zij halthouden. Achter in de tuin stond een bamboehuisje waar de Japanse officieren bezig waren met kaartspel. Het terrein was een grote modderpoel. Een endje verderop stond een verlaten waterput. Van vermoeienis en dorst begonnen sommigen van het vuile water te drinken. Een paar dagen later stierven de eersten aan typheuse koortsen. De lijken werden zomaar ter plaatse begraven.

Bij daglicht werden de gevangenen met stokslagen wakker gemaakt. Van gezicht wassen of een bad nemen was geen sprake. Zij moesten aantreden en zonder ontbijt de lange weg naar het strand afleggen/. Daar stond de kost al op hen te wachten. Een vierkante petroleumblik met een brouwsel van aangebrande rijst en gort pruttelde op een houtvuurtje. Een Japans soldaat was net bezig gaatjes te prikken in een grote hoeveelheid zalmblikjes. Hij liet het vocht in de rijst-en-gort substantie druipen, zette de blikjes voorzichtig opzij en begon met zijn rechter arm de drabberige massa door elkaar te roeren. Intussen moest iedereen rondom de pot in het zand plaats nemen. Wanneer de Japanner klaar was met roeren begon hij met beide handen dikke rijstballen te kneden. Iedere man kreeg zo’n rijstbal toegeworpen. De overgebleven zalm was voor de Japanners. Als de rijstbal opgegeten was werd het werk van de vorige dag hervat. Zes weken lang, met slechts 2x per dag diezelfde kost, gingen voorbij. In het begin waren het de zware munitiekisten die zij naar het strand moesien dragen. Later moesten zij aangespoelde lijken opsporen en begraven. Sommige lijken waren in een zodanige staat van ontbinding, dat zij met stokken op een plank gerold werden en dieper het land ingesleept waar zij in een massagraf begraven werden. Tussen de klapperbomen zijn zij begraven, 40 in een kuil. Toen ging er aarde overheen/. Een kruis, een plant of enig teken van sympatie voor deze dappere mannen van de “de Ruyter” op hun gezamelijke graf werd niet toegestaan.

Dit soort begrafeniswerk in een bedorven atmosfeer maakte de meesten ziek en misselijk. Er was geen kans om zich terug te trekken of een eind verderop wat frisse lucht in te ademen. De bamboe was altijd daar. Maar het bleef niet altijd bij stank en half vergane lijken alleen. De meest gevangenen verkeerden zelden in een zekere staat van verrotting. De open wonden op hun schouders, ruggen en benen/, verspreiden een onaangename reuk. Zij bleven open en onverzorgd, voor dagen en dagen/. Er was geen verband beschikbaar gesteld. Voor wie nog de rijkdom van een hemd had, gebruikte dit om het in repen te scheuren om hun wonden daarmee te verbinden. Het proces van verrotten echter ging verder tot het been zichtbaar werd. In deze toestand werd iedereen verplicht 2 maal per dag in zee een bad te nemen.

Meer sterfgevallen werden gemeld. Niemand verwonderde zich daarover. De brein achter deze langzame uitmoording was die van de Chineese tolk, een groot sadist die niets ontzag. Hij lachte om elke marteling.

De modderige grond van hun openlucht verblijfplaats in de kampong werd omgeschept in een kerkhof. Een klein heuveltje duide het graf aan. Voor de eerste keer kregen zij vergunning om er een kruis van gevonden stukjes hout op te zetten. Zonder dekens of hoofdkussens brachten zij de nacht tussen hun doden door.

Een van de Japanse soldaten daagde een Marinier uit voor een vriendschappelijk gevecht met stokken/ De Marinier weigerde uit vrees voor wraakneming indien hij zijn tegenstander mocht bezeren. Maar hij moest de uitdaging aanvaarden. De stokken zwaaiden door de lucht, sloegen tegen elkaar aan totdat de Japanner per ongeluk geraakt werd. Een lichte bloedsriem op zijn arm verraadde de ernst van de slag. Het gevecht werd gestaakt. Maar de Kommandant had de bloedstriem ontdekt en de Japanner hierover ondervraagd. Eerst durfde hij voor zijn officier niet voor de waarheid uitkomen. Een kleine leugen redde hem uit zijn benarde positie. De Marinier werd in een kleine cel opgesloten/. Nu werd de Marine-officier gedwongen met een stok door de tralies op het hoofd van de gevangene te slaan, zo hard hij kon. Dit was voor de Marineofficier een onmogenlijke taak. Hij sloeg, maar niet hard genoeg. De Jap nam hiermee geen genoegen en demonstreerde hoe hij moest slaan. Toen viel de officier op zijn knieën en smeekte de Japanner om hiermee niet verder te gaan. De Japanner lachte en gelaste de executie af.

            Vermoedelijk door een toevallige inspectie van de Japanse Overheid werd het kamp opgebroken. Vrachtauto’s reden voor, de uitgemergelde Mariniers moesten opklimmen. Na een rit van ongeveer twee uur bereikten meer dood dan levend het Jaarmarktterrein. Dat was op die dag dat ik ze zag binnenkomen. Nog maar 60 van de 80 waren overgebleven. Met wat op andere plekken van het strand levend aangespoeld was kwam het totaal geredden op ongeveer 76 te staan. Maar de oorlog was hiermee niet voorbij. Het begon pas.

 

 

EXODUS

 

De grote uittocht uit Java is aangebroken. Alle militaire kampen moeten systematies ontruimd worden. Alleen de Burgerkampen blijven nog voor een onbepaalde tijd bestaan. Als wij eenmaal weg zijn zal een aanvang gemaakt worden met de ontvoering van de overgebleven vrouwen en kinderen. Daarna komen de manlijke burgers aan de beurt. Kinderen onder de 12 jaar blijven bij hun moeders in het vrouwenkamp. Zo heeft zijn zuster de laatste tijd op Java met haar jongste zoontje van 9 jaar in de gevangenis van Batavia doorgebracht, totdat ook hij van haar is weggenomen. Dit knaapje moest, gelijk met andere kinderen, buitenwerk doen. Op een dag ontmoet hij buiten het kamp een van zijn twee broers. In het korte tijdsbestek van hun wederzien vinden zij uit dat hun kampen naast elkaar liggen. Hun vader was ziek in het kamp achtergelaten en verzorgd door de oudste zoo. Dit geeft de jongste tot nadenken hoe hij het beste bij zijn vader kan komen. Daar was, naar zijn mening, maar een uitweg, onder de grond door een rioolbuis dat de beide kampen verbind. Op een nacht verdwijnt hij plotseling, bereikt ongezien de enorme riool, kruipt half in het water staande naar de andere kant. Ongezien weet hij er  uit te komen. Eenmaal aan de andere kant kruipt hij er heel voorzichtig uit en zoekt naar de verblijfplaats van zijn oudere broer. Dan staat hij eindelijk voor hem, druipend van het stinkende water tot grote verbazing van zijn broer. Hij trekt schone kleren aan en bezoekt nu zijn andere broer en zijn vader. Sinds dien is hij in dit kamp gebleven.

Nu is het onze tijd om te vertrekken. Wij krijgen orders om in te pakken en klaar te staan voor de afmars naar het station. Niemand weet waarheen wij nu worden weggeleid, maar de gissingen zijn Batavia en vandaar naar Singapoer of Burma. Daar moet dus ergens een trein staan om ons weg te voeren. Er is maar één logiese richting waarheen wij vermoedelijk zullen gaan. Dit is Batavia, het derde Bataljon. Er gaan geruchten dat de Jap mankracht nodig heeft voor de aanleg van een spoorlijn in Burma. Hoe meer erover praten en gissen, hoe meer wij tot de gevolgtrekking komen dat het ergste gaat gebeuren. Dwangarbeid, dat is het woord dat over onze lippen gaat. Als dit zo is, maakt het immers geen zaak waarheen wij getransporteerd worden? Wie dan leeft, wie dan zorgt. Leeft de dag van vandaag, morgen komt misschien een andere. Eén feit blijft echter zeker, en daarmee zijn wij het allemaal eens, Java zullen wij nooit meer terug zien.

Het sein van vertrek is gegeven. Het hele kamp is druk bezig met inpakken. Alles wat maar van enige waarde is word in ransels, haverzakken, stalen en houten kisten, tassen en zelfgemaakte zakken geperst. Het is te veel om op te noemen en te veel om mee te nemen. Een mens kan zijn ransel zo hoog mogenlijk opladen. Dan is er nog altijd voor op zijn borst een plek vrij en in zijn handen kan hij ook nog iets dragen. Aan zijn gordelriem kan heel wat hangen, rondom zijn hele middel als hij dit zo verkiest.

Sommigen vinden uit dat er meer bagage aan een lange bamboe over de schouders gedragen kan hangen, dan 2 mensen het op hun ruggen en in hun handen kunnen meenemen. Daar word opgemeten en uitgeprobeerd en het meest overtallige achter gelaten. Het voorplein is de verzamelplaats voor de eerste groep, die van Menari. Morgen komt de volgende groep. Het grasveld is vol ransels, kisten, pakken, koffers, flessen, opgevulde petroleumblikken, matrassen, vouwstoelen, veldbedden en wat dies meer zij. De onmogenlijkste rommel waar een uitdrager geen cent voor wil geven, is altijd nog goed genoeg om mee te nemen.

Onze groep bestaat grotendeels uit blanke Nederlanders. De rest was Indo’s. Ik zie Wim Rozeboom met een zware hoog opgestapelde rugzak lopen. Simon Broekhorst heeft zijn ransel tot barstens toe opgevuld met alles wat hij maar kan vinden. Zijn eetgerei hangt voor op zijn buik te bengelen, de veldfles opzij aan zijn riem. Aan een stok over zijn schouder houd hij een pakje met zijn linkerhand in balans, terwijl hij in zijn rechterhand nog een pak aan een touw draagt. Korporaal Zimmer er Gert Verstraten, de twee beroeps, doen het eenvoudiger. Zij hebben alleen maar de hoog opgeladen ransels te dragen, die zij model hebben gepakt. Hun eetpannetjes hangen netjes achterop. De handen hebben zij vrij. En Frits Kramer, arme drommel, kort geleden uit het hospitaal ontslagen, sukkelt met zijn rugzak. Zijn kompiesdeken heeft hij in zijn rieten slaapmatje opgerold en met een touw bovenop zijn ransel vastgemaakt. Aan zijn gordelriem hangt, behalve zijn veldfles, nog een bottel water voorzien van een zelfgemaakte prop. Verder draagt hij in zijn linkerhand een schooltas. Een extra paar spijkerschoenen is met veters aan elkaar vastgemaakt en hangt nu over zijn schouders. Ik heb hem geholpen de zware rugzak tussen de schouderbladen te plaatsen. Zo gezien staat hij nog zwak op zijn benen. Het zal mij benieuwen of hij met deze zware last het station nog haalt.

Wat mijn persoon betreft, mijn rugzak is tot in alle hoeken benut. Daar is genoeg ondergoed en sokken in. Een korte sportbroek en een extra uniform liggen netjes opgevouwen daar bovenop. Aan de zijkanten heb ik mijn waterverfpalet, tekendoos en gereedschapsblikje met potloden en penselen gezet. Dan is daar ook nog een blikken doosje met tubes waterverf, de beste in de wereld te krijgen. En verder nog een flesje zwarte en blauwe inkt. Onder de klep wat de bovenkant van de ransel afsluit, heb ik nog een rol tekenpapier en tekeningen vastgemaakt. De twee kleine schetsboeken staan rechtop plat tegen de rugkant. Mijn kompiesdeken en slaapmatje zijn netjes opgerold en met een touw zodanig vastgemaakt, dat ik dit over mijn schouders kan dragen zoals ik vroeger een geweer droeg. Mijn eetgerei, militair ingepakt, hangt achter op mijn ransel. Opzij daarvan is aan elke kant een reserveschoen vastgemaakt. Mijn veldfles en mok hangen aan de gordelriem voor op mijn buik. Ik vind het beter om beide handen vrij te hebben. Daarom heb ik mijn rugzak hoog en breed opgeladen.

Daar komt beroepsluitenant Verhoef van de 2e seksie aan. Behalve zijn rugzak draagt hij nog een kleine stalen koffer op een kant van zijn schouder. Met één hand aan het hengsel houd hij het in balans. Nu zet hij dit ding met een plof op de grond neer. Zijn ransel volgt. Luitenant Verhoef is nog jong en sterk. Ik schat hem op 30 jaar. Hij behoort tot een van die officieren die bij zijn troep in hoog aanzien staat. Iedereen houd van hem. Hij is beslist geen bangbroek en weet precies hoe met zijn manschappen om te gaan. Hij is om de dood geen bullebak die gezag en discipline uitschreeuwt om indruk te maken. O nee, beslist niet. Luitenant Verhoef kent al zijn mensen door en door en zij kennen hem.

Kapitein Kersten komt achter hem aangelopen, rustig als altijd. In zijn ene hand houd hij de rugzak vast, om zijn schouders hangt een haverzak. Meer heeft niet bij zich behalve natuurlijk de onmisbare veldfles aan zijn gordel. Hij legt alles naast de bagage van de Luitenant neer. Dan kijkt hij kalm rond of iedereen present is. Als het hem bevredigt kommandeert hij “aantreden”. Wij staan netjes in gelid. Op “geeft acht” staan wij stram in de houding. Na “rechts richten”, “nummeren” en “op de plaats rust” spreekt hij ons toe. Zijn stem is luid kalm en zeker. Hij legt er de nadruk op dat wij nu ons hoofd moeten gebruiken bij alles wat wij in de toekomst gaan doen. Blijf kalm en rustig en vermijd enige vorm van paniek, want dit zal ons niet ten goede komen. Vermoedelijk gaan wij naar Batavia, zegt hij. Daar zullen wij niet lang blijven, omdat wij hoogst waarschijnlijk weggevoerd zullen worden naar Singapoer of een ander oord. Hij spreekt ons moed in en legt de klemtoon op moraliteit en hulpvaardigheid in moeilijke omstandigheden, die wij zelf moeten oplossen. Dan kommandeert hij “opladen”

Iedereen helpt iedereen om de zware lasten op de schouders en ruggen te krijgen. De Indo’s rijgen hun bagage aan de lange bamboes. Schoenen dragen zij niet. Hun jassen hebben zij uitgelaten.

De aftocht begint. Zwaar en moeizaam sjokken wij voort, opgejaagd door de Japanse soldaten die links en rechts naast ons lopen. Te voet trekken wij naar het station. Het is niet zo ver hiervandaan maar onder deze omstandigheden lijkt elke kilometer een eeuwigheid. Ik zeg zo tegen Gert die mijn gezelschap deelt:

“Het verslagen Nederlands Indiese Leger word als slaven weggevoerd.”

Hij stemt hiermee samen en voegt hieraan toe:

“Ik hoop maar dat wij veilig het station bereiken.” Terwijl veegt hij een paar zweetdruppels van zijn voorhoofd.

Wij lopen vier man naast elkaar, de officieren voorop tussen ons in. Gewapende Nippon-soldaten , met de lange ijselijke bajonet op het geweer, lopen langs en voor ons. Zij sluiten de lange treurige stoet. Wie uitvalt word met geweld naar voren gestoten. hij moet zijn bagage maar achterlaten.

Onderweg staan honderde vrouwen en kinderen naar ons te kijken. Hier en daar ontdekken wij een burger. Kinderen roepen naar hun Pa of broer. Vrachtauto’s met zieken uit het hospitaal trekken voorbij. De eerste groep menselijke lastdieren bereikt eindelijk het station.

Wij kunnen niet meer. Uitvallers waren er gelukkig maar min. Een lange passagierstrein staat al op ons te wachten, allemaal 4e klas wagons die oorspronkelijk voor de inheemse bevolking bestemd waren. Op het perron lopen gewapende Japanners heen en weer in afwachting op de komst van de eerste slavenzending. Zij hebben schijnbaar plezier in de zielige vertoning. Je kunt het zomaar op hun gezichten lezen. Sommigen staan gereed om klappen uit te delen.

Wij lopen het perron af, springen op de spoorbaan en klimmen aan de andere kant op het volgende perron waar de lege wagons staan. Opgejaagd door de Japanners klimmen wij de nauwe trapjes op tot op het achterste bordes. Dan wringen wij de bagage en onszelf door de smalle deuropening en zoeken een geschikte plaats.

Ik zag geen kans bij Herman en Anton te blijven. In de warboel en opgejaagdheid zijn wij elkaar kwijt geraakt. Jammer, Zodra ik in het donkere kompartiment binnen kom, kijk ik rond en vind een geschikte plek in het midden aan de linkerkant, vlak voor een klein raam. In elke wagon was plaats voor 50 man. In het midden van de wagon was een lange bank dat zich over de hele lengte van de wagon uitstrekt. Het heet geen leuningen, een geschikte plaats om onze bagage daarop te stapelen.

Ik zet mijn ransel naast mij op de bank en de rest bij mijn voeten. Dan kijk ik rond of ik nog bekenden zie terwijl ik mijn jas losknoop. Het is smoorheet hier binnen. Herman en Anton zie ik niet. Misschien zitten zij in de volgende wagon. Aan de overkant in de achterste hoek zitten een paar Indo’s. Alle doorgangen zijn nu propvol bagage. Bij de vooruitgang van ons zomerverblijf is het toilet. De deur staat wijd open. Gelukkig bestaat er zo’n gelegenheid, want wat moeten wij doen zonder een toilet. Wij schuiven de ramen wijd open. Het helpt niet veel, maar toch wel iets. De opgeschoven schoepramen laten een vierkant gat vrij waar net twee hoofden naar buiten kunnen steken. Op het achterste en voorste platvorm staat een gewapende Japanner. Het is jammer dat de W.C. vooraan is. Dit zal ons straks parten spelen.

Zo tegen één uur in de middag krijgen wij broodrols met niets erop. Dan wachten wij nog een paar uur tot eindelijk het vertreksignaal gegeven word. Tegen 4 uur horen wij het fluitje van de stationschef. De trein komt in beweging. Langzaam, uiterst langzaam stomen wij het station uit. Wij verwelkomen deze vriendelijke geste van de machinist, want nu komt een warme wind ons frisse lucht brengen. De reis van 800 KM is begonnen. In vredestijd deden wij er niet langer dan 12 uur over, maar met dit tempo zal het dagen kosten denken wij.

Wij zijn geforceerd om te zitten. Wij mogen niet staan of zelfs een ogenblik onze benen strekken, behalve wanneer iemand van het toilet gebruik wil maken. Daarvoor moet hij eerst van een van de wachten permissie vragen. Hij staat dan op, maakt een buiging en vraagt om ge mogen gaan. Dit krijgt hij ten allen tijde, als die buiging maar niet ontbreekt. Dan moet hij over ransels, pakken en benen klimmen tot hij eindelijk de WC bereikt heeft. De deur mag niet achter hem gesloten worden. Niet iedereen in in staat een juiste tijdsberekening te maken voor zo’n tijdrovende wandeling. Dan komen er moeilijkheden als hij de eindpaal op wil bereiken met de gevolgen daaraan verbonden. Om maar te zwijgen van de schelwoorden en vloeken die hij daar bovenop krijgt te inkasseren.

Drinkwater hebben wij alleen maar in onze flessen en veldflessen. Soms krijgen wij hier en daar gelegenheid om wij te vullen. Ik heb mij daarom vantevoren goed van drinkwater en slappe thee voorzien. Wij rijden stadig de nacht tegemoet. Het is ondragelijk benauwd in ons compartiment. De atmosfeer word met het uur niet meer om uit te houden. Met de warme lucht van buiten komt ook rook en stof naar binnen waaien. Dan worden de ramen gedeeltelijk gesloten, soms zelfs helemaal. De lucht van zweet en een stinkend toilet geeft ons een onpasselijk gevoel/. Sommigen kunnen dit niet verdragen, worden misselijk en beginnen over te teven/. In zo’n geval word inderhaast een tas of ransel van de grond getild en ergens anders neegezet. Er is geen water en ook geen doek om dit schoon te maken. Het moet maar zo blijven liggen waar het terecht gekomen is. Ons drinkwater willen wij onder geen omstandigheden hiervoor gebruiken. De zure bedorven atmosfeer begint op onze zenuwen te werken. Wij zitten met een zakdoek of hemd voor neus en mond elkaar met angstige blikken aan te kijken. Wij beginnen ons onbehagelijk te gevoelen. Niemand weet bij benadering wanneer wij in Batavia zullen aankomen. Wij snakken naar frisse lucht, hangen met ons hoofd ombeurten buiten het smalle raam. Er zullen ongetwijfeld zieken komen, wij voelen het. Wie zal hen helpen? Er is geen dokter onder ons.

Gedachtig aan de woorden van Kapitein Kersten, dat wij niet in paniek moeten raken en kalm en gelaten het einde van de tocht moeten afwachten, blijven wij rustig. Op den duur beginnen wij aan deze verpestende atmosfeer gewoon te raken. Geduld en zelfbeheersing zal ons redden. Als die treinreis maar voorbij is.

            Het landschap, dat ik al zo menigmaal doorkruisd heb in de vrijheid van vervlogen dagen, mag ik nu vanuit mijn rijdende cel aanschouwen. De prachtige sawa’s, de kampongs, de tropise oerwouden en de verre blauwe bergen in al hun kleurschakeringen, zijn onvergetelijk. Ja, Java is mooi, een van die edelstenen ui de “gordel-van-smaragd”, zoals die hele eilandengroep genoemd word. Wij hebben het nooit zo mooi gezien als vandaag. Zo lijkt het voor ons nu wij als gevangenen weggevoerd worden. Die vrijheid daarbuiten daagt ons uit. Maar van uitbreken en hard weglopen is geen sprake. Twee grimmige soldaten met de bajonet op het geweer staan op ons te koeren.

De trein rijd met een slakkengangetje verder. Hier en daar stopt de machinist even, zo midden in het veld, om dan weer langzaam weg te trekken. De klende stations gaan de een na de ander voorbij. De moordende zon begint nu weg te zakken achter de verre horizon. De schemer valt in. Een half uur later heeft de maan haar plaats ingenomen. Hoe dichter de nacht nabij komt, hoe koeler word de wind die in ons kompartiment waait. Het is deze nacht waar zo lang op gewacht hebben. Er is verademing en opleving onder ons gekomen. De benauwde hitte is weggewaaid. Wij transpireren niet meer. Uit louter verveling beginnen wij zelfgedraaide cigaretten te roken. Wij praten zacht met elkaar om de tijd te doden, totdat de een na de ander probeert te slapen. Met mijn hoofd op mijn armen zit ik, half uit het raam hangend, naar de donkere voorbijaande silhouetten te kijken. Mijn gedachten dwalen weg naar alles wat in de laatste maanden heeft plaats gevonden. Wat kan de wereld in zo’n korte tijd veranderen. Wie had dit ooit kunnen denken? Uit vrije wil ben ik naar dit land gekomen. Toch zeker niet om door een vreemd volk eruitgeschopt te worden. Welk recht hebben deze vreemdelingen om de inheemse bevolking in hun eigen land te terroriseren en ons, blanken en indo’s, zomaar uit te drijven naar een ander land, waar wij langzaam maar zeker worden uitgemoord? Als dit zo doorgaat met de voedselvoorziening, zullen wij zeer zeker de hongersdood sterven. Misschien zal het nooit zover komen. Het is een kwestie van geduld hebben en uitkijken bij alles wat je doet.

Er is geen licht in onze gouden koets. Alleen het blauwzilver van het maanlicht gluurt voorzichtig door elke opening en elke spleet van de houten raampjes naar binnen. Het monotone geluid van de rollende wielen, die regelmatig met een bonk van de ene rail op de andere overspringen en het wiegend geschud van de wagon, maakt mij min of meer slaperig. Het rumoer van de dag word nu overgenomen door het iriterend gebonk van de wielen en het pingend gezoem van de draaiende assen. Luider en luider klinkt het in mijn oren om langzaam en ongemerkt over te gaan naar gamalang muziek, regelmatig, rhytmies, zonder ophouden. Klaas Vaak moet mij onder zijn hypnose gebracht hebben, want ineens schrik ik wakker door het licht van een toorts wat een tijdje op mijn gezicht blijft stilstaan, om dan langzaam verder weg te glijden naar een andere slaper. Ik zie vaag de gestalte van de Jap met de toorts in de hand. Daar staat hij, de verpersoonlijking van de Keizer van Japan, diezelfde die ons een nieuwe beschaving probeert op te dringen. Als slaven zullen wij onder zijn beschaving leven en sterven. Maar ik wil geen slaaf zijn.

Waar heb ik zo’n verhaal gelezen van een volk dat als slaven voor een ander volk moet dienen? En één dag is voor hen de bevrijding gekomen. Dit was het geloof in die ene almachtige God, die hemel en aarde gemaakt heeft. Die God die hen in Mozes geopenbaard heeft. Het is de liefde voor de Here die ons troost zal geven in al onze beproefingen van wat is en komen zal. Eenmaal zal die vernedering tot een overwinning bezegeld worden. En die overwinning gaat komen. Geduld, geduld, het gaat komen. Hoeveel mensen zullen dit nooit overleven? Hoevelen zullen een geweldadige dood sterven in het gezicht van die overwinning?

Waarom die goede en niet eerst de slechte mensen?  Waar is die rechtvaardige uitleg hierover? Ik tast naar mijn kleine zak-bijbel, maar het is te donker om die uiterst kleine letters te lezen. Dus filosofeer ik  verder. Mijn gedachten raken verward en verstrikt in  mijn eigen vragen en veronderstellingen. Ik probeer een antwoord te vinden, maar het lukt mij niet. Tenslotte kom ik tot de overtuiging dat het Grote Geheim, zoals ik de Schepper noem, zich nooit door iemand laat gezeggen wat Hij moet doen of laten. Het antwoord zal er nooit zijn simpel en alleen omdat dit een wet is wat past in de enorme structuur van leven en sterven. Niets leeft voor niets en sterf voor niets.

 

 

DEEL 2 CHANGI-SELERANG

 

 

Toen ik de volgende dag wakker werd, stond de zon al hoog aan de hemel. Het zal zowat 10 uur geweest zijn, toen geroezemoes van stemmen mij weer tot mijn bewustzijn heeft gebracht. Ik zie Hans en Herman aan het voeteneinde van mijn bed zitten praten.

“Goeie morgen, Rembrandt. Jij hebt vast geslapen! Ben je een beetje uitgerust”? informeert Hans.

“Ja, ik voel veel beter vanmorgen, maar nu heb ik mijn ontbijt gemist”!

 “Nee, zegt Hans, dat heb ik voor je opgehaald”.

Ik ga nu rechtop zitten en we praten een beetje over de dag van gisteren en de laatste nieuwtjes uit het kamp. Ik begin aan mijn ontbijt en kijk zo terloops naar Anton, die nog altijd uitgestrekt ligt te slapen.

“Laat hem maar zo” zegt Herman. “Hij heeft het gisteren erg te kwaad gehad. Dat was me ook een bootreis. Om nooit te vergeten. Het had beslist niet langer moeten duren, want dan zou de arme drommel het niet meer gemaakt hebben. We zullen hem hier laten rusten, tot hij volkomen hersteld is. Als hij koorts krijgt roepen we de dokter. Ik zal wel op hem passen” zegt Herman.

“We zullen dat om beurten doen,” stelt Hans voor. “Ondertussen gaan we eerst het Kamp verkennen en dan komen we je aflossen”

Herman knikt tevreden en Hans en ik stappen naar buiten. Eerst maken we onze koppen lekker nat onder een kraan en dan stappen we naar de poort, waardoor we oorspronkelijk zijn binnen gekomen. Hier heeft het drama van onze wegvoering geeindigd. Australiese Militaire Politie staan op wacht. Rechts van de poort is hun Hoofdkwartier, de gevangenis, waar die Kapitein “Boksee”[?] ons bij aankomst heeft toegesproken. Achter ons, een eindje verderop, bevindt zich de openlucht Kapel van de Schotse soldaten. Daar tegenover is een rij een-verdiepingshuizen, waarvan het eerste bewoond wordt door onze Nederlandse officieren. We zien dat men daar bezig is om er een Hoofdkwartier van te maken.

Als we teruglopen, langs de Schotse Kapel en een eindje verder de asphaltweg naar rechts inslaan, staan we voor een enorm groot plein. Dit is het parade plein van de Engelse krijgsgevangenen. Alle gebouwen, links en rechts van het plein, worden door krijgsgevangenen bewoond. Een paar kleinere zijn als voorlopig Hospitaal ingericht voor nieuw aangekomen gevangenen. De twee grote Hospitalen, welke dit kamp bevat, bevinden zich een mijl verder, maar dat zullen we later gaan bekijken.

Verder ontdekken we een rij douche cellen en daar is ook de Hollandse Veldkeuken, netjes opgetrokken met een gegolved plaatijzeren dak voor bescherming tegen zon en regen. Na een paar draaien in de weg gewaren we de vuilnisbelt, waar mannen bezig zijn om het vuil in grote ovens te verbranden. Van motorloze vrachtwagens wordt het vuil in ijzeren tonnen afgeladen. We staan een ogenblik stil en bekijken dit alles.

“Voor zover ik kan zien, lijkt dit allemaal nogal goed georganiseerd” zeg ik.

“we zijn in een paradijs beland, te mooi om waar te zijn,” meent Hans.

 

[hier ontbreekt een bladzijde]

 

Op een van mijn anti-Malaria diensten heb ik gelegenheid gehad om het kamp van een andere kant te bekijken. Goed onderhouden paden leidden naar alle hoeken van het terrein. Heuvel op en af zie ik trollies, volgeladen met afgezaagde boomstammen, voortgetrokken door 10 of twaalf Australiers of Engelsen. Als ze de heuvel afgaan springen ze allemaal op de trollie en laten zich zo naar beneden rijden. Het hangt dan van de bekwaamheid van de bestuurder af of hij zijn karretje veilig om de bocht van de weg kan krijgen. Soms mislukt het, met rampzalige gevolgen voor de bemanning, maar over het algemeen schenen ze er veel plezier in te hebben.

Op de top van een heuvel staat een groot gebouw, het “convalescent Depot” geheten. Daar worden mensen, die een of meer ledematen missen, getraind in het gebruik van kunst armen en benen. Daar wordt aan sport gedaan, zoals tennis, cricket, enz. Ik heb mij dikwijls verwonderd, hoe mensen met een kunstbeen kunnen tennis spelen.

Verder zijn er groepen gevangenen, die elke dag uitrukken naar de zogenaamde Jappentuinen. Dit is een groot stuk land, waar groente verbouwd wordt voor de meer dan 16.000 mensen. Onder Engelse leiding wordt dit met de meeste zorg uitgevoerd. De jonge aanplant wordt elke dag besproeid met urine, wat overal in het kamp in tonnen wordt opgegaard en smorgens vroeg door de ophaaldienst in tanks wordt verzameld. Het is verbazend om te zien hoe snel de jonge planten met deze urine besproeid, groeien. Op de plaats van bestemming wordt de inhoud van de tanks in emmers of gieters overgetapt en over het terrein verspreid.

Op bepaalde plekken zijn kantines opgericht, waar we van alles kunnen kopen, met het geld, wat we van de Japanners als soldij ontvangen. Met dit waardeloze papiergeld kunnen we tabak, sigaretten, groente, vruchten, zeep, lombok, suiker, sout en andere dingen kopen. De prijzen zijn echter hoog. Soms worden zelfs kuikens tekoop aangeboden, waar dankbaar gebruik van wordt gemaakt. De meesten worden door officieren opgekocht voor hun kippenfarm. Jonge kippen zijn een aanwinst voor de hospitalen, want de meeste eieren gaan natuurlijk naar de zieken, alhoewel de officieren er wel voor zorgen, dat ze hun vers gekookt eitje bij het ontbijt niet zullen missen.

Behalve binnekorvee, of kampkorvee is er ook nog buitenkorvee. Elke dag trokken de meeste van de kamp bewoners een terrein buiten het eigenlijke kamp, waar voorheen klapperbomen ongestoord konden groeien en de bevolking van kokosnoten voorzien. Nu worden de duizenden bomen omgekapt en moeten wij het terrein schoonmaken de wortels uit de grond trekken en de grond voorbereiden voor de aanleg van een enorm vliegveld.

Iedereen die door omstandigheden niet aan de buitenkorvee kon deelnemen, kon maar in het kamp wat te doen krijgen. Wanneer hij klaar was met zijn “campduty” mocht hij voor zich zelf gaan werken.. Net zoals in onze vorige verblijven leefden de meesten hun hobby’s uit en probeerden dingen te produceren, waar ook wat geld mee verdiend kon worden, waarmee weer voedsel gekocht kon worden om aan het leven te blijven.

Het mag gerust gezegd worden,, dat de Hollandse gemeenschap zich uitstekende nijveraars vertoonden. Dit is een eigenschap, welke onze mensen schijnbaar is aangeboren. Er zijn maar weinig mensen, die niets kunnen doen. Het is danook geen wonder, dat wij veel bezoek krijgen van Australiers en Engelsen, die belangstelling hebben in onze doen en laten. We hebben van heb een klein stuk land gekregen om te verbouwen. De meest succesvolle aanplant is een soort wingerd, wat na 2 of 3 maanden al voldoende blad geeft om ons voor dagen van verse groente te voorzien.

De Indo-gemeenschap is niet minder bedrijvig in huisvlijt en tuinbouw. Zij houden veel van lombok, naast “klimop.” Een opmerkelijf feit is, dat er practisch niet van elkaar gestolen wordt, Vechtpartijen en ruzies komen daar zelden voor.

So is Changi-Selarang een consentratiekamp, dat een dorp op zichzelf is geworden. Het mag gezegd worden, dat de Britse Militaire leiding van Changi-Selarang een modelkamp heeft gemaakt. De organisatie was in alle onderdelen perfect. Dat was danook de voorwaarde, die de Britse Staf aan de Japanners had gesteld. “Laat dit aan ons over en blijf ut ons kamp weg.” Dat hebben ze danook gedaan. We hebben maar heel weinig Japanners in ons Kamp gezien, wat de rust wou komen verstoren.

Soms is er een concert op het Groote Plein, door Britse Musici gegeven. Een andere keer komen de Jazz-artisten in actie, maar de Zondagen zijn voor de kerken. Dan gaan we allemaal ter kerke. Daar waren Anglikaanse, Prespeteriaanse en Rooms Katholieke kapellen. De Zondag was echter geen rustdag in het algemeen. De buitencorveeën gaan door en voor het onderhoud van het kamp, moet natuurlijk altijd een groep mensen beschikbaar blijven. Wanneer we naar de Kerk gaan, proberen we altijd zo netjes mogelijk te verschijnen, maar aangezien onze kleding begint te verslijten en de schoenen doorgelopen raken en niet meer gerepareerd kunnen worden, zijn er al veel mannen die dan maar blootsvoets naar de dominee of pastoor komen luisteren!

Er zijn twee dingen, welke ons erg gehinderd hebben. Ten eerste was daar te weinig eten en het tweede euvel was de afwezigheid van vrouwen. Dit laatste was misschien gelukkig, maar voor sommige was dit te zwaar. Zij waagden dan liever hun leven door onder het prikkeldraad door te kruipen om de nacht elders door te brengen. Meestal eindigde dit in een lang verblijf in het hospitaal, wat door gebrek aan medicijnen dikwijls noodlottige gevolgen heeft gehad.

Verder waren er mensen, die een living probeerden te maken met smokkelen. Zij hadden contacten met chinesen weten op te bouwen en op deze manier zijn er goederen zoals kledingsstoffen, garen, gereedschap naalden en spelden enz. het kamp klandistien ingekomen. Soms gaat die smokkelarij een beetje te ver. Er is b.v. een microscoop uit het Hospitaal gestolen om te verruilen voor andere nuttige goederen. Dan treedt de overheid strickt op. De [?]’s komen in actie en de daders die gesnapt worden, worden behoorlijk gestraft.

Het is in dit kamp, dat wij voor het eerst nieuws van overzee hebben vernomen. De “Britse Geheime Dienst”, zo als ik dat maar zal noemen, heeft een paar radio ontvangers, welke op bepaalde tijden nieuw uit Londen weet op te vangen. Het nieuws wordt dan doorgegeven aan de betrokken beampten, wat dan weer op het avond appel aan de manschappen wordt overgedragen. Persoonlijk heb ik dit altijd een gevaarlijke bezigheid gevonden, maar de Britse Kampleiding dacht daar schijnbaar anders over. Dit heeft een lange tijd zo voortgegaan. Zo af en toe waren er echter “razzia’s” De Japanse Overheid kwam dan plotseling een inval doen en onderzocht diverse barakken. Ze hebben echter nooit iets gevonden. Als die Japanners gedacht hebben dat zij dat zo maar zonder waarschuwing konden doen, dan hadden ze buiten de waard gerekend, want de Britse Geheime Dienst had zijn spionnen overal. Alle beweging van de vijand werd bespied en onmiddelijk gerapporteerd.

 

Ik heb ruimschoots tijd gehad om over de gebeurtenissen van de laatste maanden na te denken. Van een plichtsgetrouwe soldaat, bereidt om voor zijn land te vechten, ben ik teruggevallen in een staat van aphatie. Tijdens de overgave van het Ned.Indische leger, zijn onze officieren weggebleven. Na enige tijd hebben we schaars een officier gezien. De gebruikelijke bevelen, waaraan ons gewend geraakt was, zijn achterwege gebleven. Tot overmaat van ramp hebben sommige officieren zonder hun onderscheidingen rondgelopen. Het respect voor onze meerderen is dan ook over het algemeen niet erg hoog. We hebben ons land verloren en onze familie niet meer gezien. We zijn weggevoerd en zwerven rond zonder leiding, althans zonder leiding die van enige betekenis is, zoals bv. De Engelse en Australische legerleiding.

Er zijn natuurlijk voor-en tegenstanders van orde in onze huidige militaire status. Daar is echter ook een grote onverschilligheid onder de soldaten zelf. Daar is natuurlijk dat neerdrukkende gevoel van “Als ik vandaag niet dood ga, zal het morgen wel zijn.” We hebben niets meer om te verdedigen en niets meer om te verliezen. Maar we hebben dan toch nog ons eigen leven. Waar is ons gevoel van saamhorigheid, kameraadschap en hulpvaardigheid?

We bevinden ons op vreemde bodem in een vreemd kamp, onder vreemde leiding. We staan onder Brits opperbevel. Moeten wij nu de Engelse officieren gehoorzamen en niet de onze? Dan komt mijn Nederlandse trots naar boven. Ik sluit me bij mijn eigen officieren aan . . .

Ik heb de Engelse officier niet zien aankomen, welke mij juist nu voorbij loopt, naar mij kijkt en blijft stil staan.

“Can’t you salute me?” heeft hij geblaft. Ik sta stil en draai me om.

“Don’t you know, that you have to salute an officer if you pass him?” Hij is zo neidig als een spin. Ik groet nog niet, maar kijk hem scherp aan.

“What do you mean?” zeg ik kortaf. Mijn stem heeft dezelfde blaftoon als de zijne.

 

[Vanaf hier ontbreken bij enkele pagina’s de eerst delen van de regels]

 

“Can’t you understand Englisch?” he said. “Why didn’t you salute me

[…] ssed, huh?”

“I don’t take an order from anybody else, but my own officer, Sir.”

[…] e ik en nu wordt hij werkelijk kwaad.

“You Dutchies are bigheaded I will report this to your officer,

[…] is name?” “You find that out for yourself, Sir. Goodby’.” En terwijl

[…] oop slinger ik nog een paar Hollandse woorden naar zijn hoofd, welke hij

[…]  verstaat . . . . . .

            Dit was natuurlijk insubordinasie. Ja als ik hierover goed nadenk

[…]  et dit insubordinasie wezen! Ek was nogal goed bevriend met ene

[…] tenent Bosman. Ik besluit om hem eens te gaan opzoeken om zijn mening

[…] r dit voorval te vragen. Hij heeft my kalm aangehoord en toen gezegd:

            “Kerel,jij was verkeerd, doch onder de omstandigheden was dit

[…] begrijpen, maar militair gesproken moet jij hem groeten. Goed dat je me

[…] verteld hebt. Ek zal mijn troep bijmekaar roepen en hen dit duidelijk

[…] en voor dat wij weer met een dergelijk geval te doen krijgen”

            “Luitenant Bosman heeft ons dit verduidelijkd, maar sommigen

[…] en hiertegen bezwaar. “je kan dan maar met je hand aan je pet blijven

[…], zoveel vreemde officieren lopen er in het kamp rond”, was hun grief.

[…]   tijd later is de order gekomen, dat het niet officieel verwacht wordt

[…]   lke officier gegroet moet worden (met uitzondering van de eigen natio-

[…] eit natuurlijk), maar dat ons over het algemeen moet proberen de beleefd

[…] in acht te nemen.!

 

            De eerste dagen na aankomst in dit kamp heb ik maar kalmaan gedaan

[…] randend gevoel in mijn voeten heb ik geprobeerd weg te masseren, maar

[…] eeft niet geholpen. Een gevoel of duizend spelden onder mijn voeten

[…] en wil maar niet verminderen. Het breidt zich langzamerhand uit tot

[…] ijn enkels. Ik vind het moeilijk om stil te staan. Dan ontdek ik dat alle

[…] verdwijnt als ik met mijn kale voeten op het hete asphalt

[…] aan. Ik loop de weg op en af tot ik er moe van wordt, maar als ik dan

[…] enige tijd heb gerust begint het weer . . . . Na enige dagen voel ik de

[…] en prikkeling al hoger op en toen besluit ik maar om naar de dokter te

  Ik krijg een permit voor het Grote Hospitaal, waar de Australische

[…] r deze conditie als “Happy Feet” bestempelt. Ik moet in het hospitaal

[…] n opgenomen en krijg een bed in een van de Australische zalen. De behande

[…] was perfect en ik krijg nu beter voedsel. Rijst met vis “sweet potatoes

[…] lk, blikmelk. Eerst kon ik niet goed aan deze vreemde omgeving wennen,

[…] al gauw heb ik vrienden gemaakt met de Australiers. Ik moet zeggen dat

[…] aliers makkelijker in de omgang zijn dan Engelsen. Deze laatste hebben

[…] een irriterende hooghartige houding. Zelfs onder deze omstandi

[…] kunnen ze blijkbaar hun O Britannie, Britanie rules the waves,

[…] niet vergeten . . . . .

            Gelukkig heb ik niet telang in het hospitaal vertoefd. 4 weken

[…] was ik volkomen genezen. Terug in mijn “unit” ontdek ik dat allemaal

[…]  atst zijn naar andere gebouwen. Mijn nieuwe flat wordt mij aangewezen

[…]   van de gewezen onderofficiers-woningen. Wanneer ik de trap op loop die

[…] ie voorkamer lijdt, zie ik tot mijn grote vreugde mijn vrienden

[…] terug. De verrassing aan de andere kant was niet minder. Daar was

[…]  , Anton en Hans. Verder maak ik kennis met twee andere Hollanders;

[…] en Dirk Stoffels. Uit de achterste kamer klinkt een stem

            “He Rembrandt, jij hier?” Ik kijk op en daar is zowaar

[…] ant van Amstel.

[…] een wonder Sergeant, dat ik U hier weer ontmoet. Is U nu onze

[…] ant hier”

            “Dat is zo” zegt hij met een brede glimlach op zijn mager gezicht.

[…] ‘ We hebben hier een goede groep mensen bij elkaar. De flat is

[…]  luuksieus, er is warm en koud water, een badkamer en een W.C.

[…] fje, wat wil je nog meer?” “Alleen Rembrandt, jij zal maar net

[…] ij op de grond moeten slapen”

[…] Ik voel mij al gauw thuis in mijn nieuwe omgeving. Voorlopig doe ik

[…] r binnendiensten, zoals anti-Malaria. Dat is een nogal tam werk, maar

[…] rdeel is dat je niet zo hard hoeft te werken en je krijgt veel

[…]   het kamp, de gebouwen en de bewoners. Tijdens deze anti-Malaria

[…] n heb ik het kamp danook tot in die verste uithoeken leren kennen.

[…]   vroeg op pad, maar ook weer vroeg thuis. Een voorval is nogal

[…] te waard om te vermelden tijdens deze dienst. Eens was ik op weg

[…]  voor de anti-Malaria dienst speciaal gebouwde tioletten. Er zijn

[…] en WC’s Je kunt dat zo maar voor op de borden bij de ingang zien.

[…] laat “Other Rangs” en rechts “Officers only” Het verschil is, dat

[…] cieren gemaksstoeltjes hebben. Voor de manschappen zijn er diepe

[…] en gemaakt overdekt met planken, wat met een deksel is afgesloten.

[…] daarvan geweten en kom deze keer van de achterkant de officiers

[…] g binnen. Ek was alleen, gelukkig. (zo had ik gedacht)

[…] n ineens zie ik het hoofd van een Engelse officier om de hoek

[…]. Nu ben ik weer het haasje, mompel ik bij mijzelf. Ik denk snel aan

[…]  schoning en stap langzaam door de achterpoort, maar daar wacht die

[…] mij al op.

            “What are you doing here” vraagt hij kortaf.

            “What do you think, Sir?” antwoord ik doodkalm. Dan brult hij terug.

            “Can’t you see the signs? Can’t you read?”

            “Yes Sir, I can. But, you know, there are no signs.” Aan de achter-

[…] van de toiletten zijn natuurlijk geen kentekens aangebracht. Hij kijkt

[…] n dan weer naar mij.

            “Hm – You are right. But you know the difference of the private

[…] and the officers ones, don’t you?”

            “No Sir, lieg ik. “I don’t. Hij zegt niets meer, draait zich vlug

[…] loopt brommend weg.

            “a penny for your thoughts Sir, heb ik zo bij mezelf gedacht.

 

            Na enige maanden heb ik mij voor afwisseling maar eens bij de

[…] ndienst aangemeld. Ik zou graag het vliegveld eens willen zien.

[…] sollicitatie is succesvol en ik kon de volgende dag meteen maar

[…] nen. Dat betekende voor dag en douw opstaan. Als de zon nog moeite

[…]  om wakker te worden, hebben wij onze koppen al onder de kraan ge-

[…] n. Dat koude water in de vroege morgen heeft een kalmerende werking

[…] je zenuwen. Om vijf uur zijn we op en om half zes aangekleed

 […] kt om naar het punt van verzameling te vertrekken. Mannen, die

[…]  inwendige mens moeten zorgen nemen hun pannen en potten en vuur-

[…] mee. Kooltjes vuur worden in speciale blikken meegedragen om de kunst

[…] et vuurtje warm te houden tot we op het vliegveld zijn aangekomen.

[…]  nu klaar om af te marcheren. De wandeling van een beetje meer dan

[…]   zo vroeg in de morgen doet ons goed. Het weer is ideaal en de

[…] weg maakt het wandelen aangenaam. Maar straks als de zon op je naakte

[…] ndt, terwijl je het wit-gele zand moet weg graven en in de vracht-

[…] cheppen; of als je met bijlen en scheppen de enorme wortels van de

[…] bomen moet uitgraven, dan voel je eerst wat te waard bent.

            Als de japanners ons niet zien smokkelen we maar wat. Als we een

[…] bben omgekapt en de wortels zijn te diep, dan gooien we er maar

[…] nd over. Later komen dan de stootschrapers om het terrein glad te

[…] en. Daar waar vooreerst honderden klapperbomen hebben gestaan

[…] een kaal vlak veld. Toen bleek dat het terrein aan een kant

[…] g was, an aan de andere kant natuurlijk te laag, moesten we het

[…] n het hogere gedeelte met kiepkarretjes naar het lagere gedeelte

[…] ren. Ons geliefde spelletje was weer om de karretjes vanzelf de

[…] g af te laten rijden (over een onregelmatige spoorbaan) er dan achter

[…] springen en onder luid gejuig de helling af te rijden. Wanneer we dan

[…] botsing voorzien sprongen we er net bijtijds weer af. Dat was wel

[…] ige plezier wat we op dat grote open, hete veld konden bedenken. We

[…] en dan zo’n beetje van de gloeiende zon die ons bruin bakt, van het

[…] zonlicht wat door het zand in onze ogen reflecteerd.

[…] per dag werken in deze over met een kwartier rusttijd voor een kop

[…] n een halfuur voor lunch, is geen kinderspelletje. Alleen in de lunchtim

[…]   we soms het geluk hebben om aan de rand can een nog staand klapperbos

[…] de schaduw van die geweldige palmbladeren uit te rusten. Maar daarna

[…] n we weer opgejaagd om het veld in te gaan.

            Maanden lang hebben we op deze manier gewerkt. Erg bevorderlijk

[…] it zeker niet voor de soepelheid van mijn vingers en polsen. Als teke-

[…] en musicus heb ik straks mijn handen weer nodig. Lange tijd heb ik

[…] ierover bezorgd gemaakt, totdat ik een plannetje bedacht heb.

[…] jn vrienden daar nu van zullen houden of niet, ik zal het proberen

[…] k zo s’avonds in mijn bed gepiekerd.

            Op weg naar het vliegveld ben ik begonnen mijn vingeroefeningen te

[…] Eerst met een hand en tenslotte met beide handen. Duim oefeningen,

[…] rsprei oefeningen polsbewegingen in opwaartse en neerwaartse bewegingen

[…] ntaar bleef natuurlijk niet uit.

            “wat doe je toch zenuwachtig” zei er een. “Blijf toch rustig, man” een

[…]. Achter mij hebben die vreemdsoortige bewegingen niet onopgemerkt

[…]  ijgegaan. Ik heb woorden opgevangen zoals”St. Vitusdans” “Die vent is

[…] en een wou zelfs de dokter laten komen. Mijn buurman heeft echter de

[…] verduidelijkt en de opmerkingen zijn gestaakt. Voor de Japanner, wat

[…]  troep begeleide moet het beslist een vermakelijkheid geweest

[…]  om te zien hoe de volgende dag vele mannen deze oefeningen van

[…] hebben overgenomen.

 

Ondertussen heb ik in het kamp geprobeerd om op de een of andere manier een piano te maken om m’n vinger oefeningen tenminste toe te passen. Ik heb de Engelse “Concert party” leider gevraagd of ik op hun instrument mocht oefenen, maar het antwoord was helaas negatief. Met “For British artist only,” heeft hij mij afgepoeierd. De Aurtaliers waren daarom mensen van een ander slag. Vrijer van opvatting, hebben zij mijn situatie begrepen en mij verlof gegeven om op hun vleugel piano te oefenen, zolang zij dit instrument niet zelf nodig hadden. In de praktijk is dit echter anders uitgelopen. Ik kan daar jammer genoeg niet te dikwijls gebruik van maken. Het is toen, dat ik besloten heb om mijn eigen piano te bouwen.

Op papier heb ik eerst een piano van een octaaf getekend, plat en zonder poten. Ik heb hout opgescharreld en ook ijzerdraad, spijkers en schroeven. Bij verschillende werkplaatsen heb ik de nodige instrumenten verzameld en toen aan het werk gesprongen.

Ik ben begonnen met een flink stuk triplex, wat latjes en een plank. Bij gebrek aan een zaag heb ik mijn toevlucht genomen tot mijn “army knife”. Ik heb het scherp, gemaakt op een harde baksteen en op een soort riviersteen. Met mijn schoollineaal, wat ik altijd zorgvuldig in mijn ransel verborgen had, heb ik de maten op de triplexplank afgemerkt en dit netjes met mijn mes doorgesneden. Ik heb voor 3 octaven toetsen gesneden. De “witten” heb ik in de houtkleur gelaten, terwijl de zwarte toetsen uit vierkante latjes bestonden, met Indische inkt gekleurd. De bodem en de opstaande kanten van de piano waren niet zo moeilijk om te maken, maar de toetsen hebben mij hoofdbrekens bezorgd. Wat was de manier om ze verend te maken? De enige manier was om er een stukje sponsrubber onder aan te brengen. Bij de Engelse ingenieurswerkplaats had ik een stuk zien liggen. Ik heb dat maar vlug in mijn zak gestoken, want als ik er eerst netjes om gevraagd had, zou het antwoord toch negatief geweest zijn. Een vlugge handbeweging in een ongezien ogenblik was de enige oplossing . . . .

Een reep van deze sponsrubber heb ik onder de toetsen gelegd aan de voorkant van de piano. Tussen de voorkant van de toetsen en de scharniertjes, wat van ijzerdraad gemaakt was, heb ik over de hele lengte latjes vastgemaakt om te voorkomen dat de toetsen te ver opspringen.

Daarna heb ik de geïmproviseerde piano met een platte steen netjes bijgeschuurd en daarna met palmvet en een beetje roet gepolitoerd. En daar prijkt hij nu, een prachtstuk van ingenieurskunst, klaar om te bespelen, doch – zonder snaren.

Op deze klankloze piano ben ik begonnen te studeren. Uur na uur heb ik in mijn vrije tijd vingeroefeningen gedaan, tot vermaak van mijn vijf mede “flat” bewoners. Piet Stoffels vraagt zo voor de grap wanneer ik mijn eerste consert ga geven. Ik heb hem geantwoord dat ik te allen tijde bereid ben om een consert te geven . . .

“Zeg maar, wanneer jullie dat het beste uitkomt.”

“Kan dit nu” vraagt Hans terwijl hij rondkijkt of iedereen daarmee instemt. Niemand oppert bezwaren.

“Goed”, zeg ik, “Dan begin ik maar meteen. Echter op een voorwaarde. Jullie moeten stil tegen de muur zitten en geen grapjes of opmerkingen maken terwijl ik speel, want dan trek je mijn aandacht af en maak ik fouten. Probeer te luisteren al hoor je ook niets. Zit of lig in elke houding wat je wil, verroer je niet. Verbeeld je maar dat je in een consertzaal zit. Tussen jullie en mij is de orkestbak . . .”

Mijn vijf vrienden krijgen plezier in het geval. Ieder neemt zijn plek in tegen de muur

“Kom Tsaikowski” vraagt Piet, “Wanneer begin je?”

Ik neem mijn plaats in voor mijn platte piano, die ik op een paar lage kistjes geplaatst heb.

“Wat ga jij spelen” vraagt Hans.

 “Wel, wat denken jullie van die laatste beweging van het tweede pianoconsert van Tsaikowski?”

“Dat kan interessant worden” zegt Hans.

Nadat ik gewacht heb, dat het gehoor rustig is, geeft ik het teken aan de onzichtbare dirigent. Het orkest speelt. Ik mijn verbeelding volg ik de partituur en op de juiste tijd val ik in. Ik speel de ene passage na de  andere met een “bravour” en technische vaardigheid, welke mijn toehoorders blijkbaar boeit en verbaasd. ! Ik was er beslist “in”. De glimlach op hun gezichten was langzaam weggetrokken. Van de ene kant naar de andere kant heb ik mijn lichaam heen en weer gewiegd en ik sierlijke bewegingen mijn handen over de toetsen laten gaan. Soms heb ik met een rukbeweging mijn hoofd naar achteren gegooid of met een vrije hand een denkbeeldige, hinderlijke haarlok uit m’n ogen gestreken . . . Dan heb ik mij heelemaal voorover gebogen om een snel lopie te maken.

Na ongeveer tien minuten maakte een enorme uithaal en slotaccoord een einde aan dit consert. Het applaus heeft losgebarst, alsof het een “real show” was Bravo Bravo” werd er geroepen.

“Weet jij, dat is nu iets wat we nodig hebben. Die ewige kampsleur maakt ons ziek. Alles is zo hetzelfde. Elke dag doen we hetzelfde werk, eten hetzelfde eten en zien dezelfde mensen. Hier hebben we nu iets geheel anders. Dit brengt je in een totaal andere wereld”

“Precies,” antwoord ik, dat heb ik allang gezien en daarom heb ik besloten om mijzelf te amuseren met de kennis die ik nog heb. Als ik niet oppas zal dit alles nog verloren gaan. Daarom hou ik mijzelf bezig en misschien kan dit ook iets betekenen voor diegene die daar belang instelt.”

De uitwerking van dit consert heeft tot gevolg gehad, dat ik Hans de beginsels van piano spelen heb geleerd. Luitenant Haverkamp, een jonge beroeps officier, die van het “consert” gehoord had stelde voor om een koor te vormen onder onze mensen. Natuurlijk was ik daar direct voor te vinden, echter op een voorwaarde, dat er geregeld gerepeteerd zou worden en dat iedereen het ernstig op zou vatten.

“De Engelsen hebben hier ook al een koor en een zeer goed een. Het onze zal beter moeten wezen. Gaat U daarmee accoord luitenant?

“Een pracht voorstel” Wanneer gaan we beginnen”?

“Zodra we minsten 24 man bij elkaar hebben en ik de muziek heb uitgeschreven”

“Top” zegt Luitenant Haverkamp. “Ik zorg voor de zngers en voor het einde van deze week heb jij een zangnummer klaar”

“Maar wat gaan we zingen. We zien niet ver van Kerstmis vandaan. Wat denkt u van Kerst liederen?

“Dat komt mooi uit, want er bestaat al een kleine groep van een Kerst-pantomiem wil opvoeren. Wanneer we dat nu met hun uitvoering combineren, dan zal dat heel mooi kunnen worden.

De luitenant en ik nemen nu afscheid van elkaar. Hij zal zorgen voor zangers en ik regel de muziek De padre van de Presbiteraanse Kerk heeft mij permissie gegeven om in zijn kapel op het harmonium te repeteren. Van mijn laatste geld koop ik in de kantine een paar schoolschriften en begin vast met de notebalken langs een lineaal te trekken. en met behulp van mijn Nederlandse gezangenboek vul ik de eerste noten in van “O Kerstnacht, schoner dan der dagen. . . . “Ek verwerk de muziek voor 4 mannestemmen en harmonium.

Aan het einde van de week vindt de eerste bijeenkomst plaats in de kapel en een week later beginnen de eerste repetities. Dat was dus vlug voor mekaar gekomen. Kapitein Oosterhoff was ook een koorlid en zoals begrijpelijk sprong iedereen in de houding toen hij binnen kwam. Maar de kapitein was hierover niet te spreken. “Hoor een, dirigent” zei hij “hier op de repetities vallen alle rangen weg. hier ben jij de baas”

Ik was echt in mijn schik met deze woorden.

Ik ben begonnen met de verdeling van het koor in vier stemgroepen. De helft van de manen kon geen noot lezen. Zij moesten echter maar leren lezen van hen die dat wel konden. In het begin ging het nog maar moeilijk, maar ik heb beloofd om voor iedereen een muziekboekje uit te schrijven. Die eerste nachten heb ik geen oog dicht gedaan en maar gepiekerd hoe om dit alles voor elkaar te krijgen. We moeten een mooier koor bij elkaar krijgen dan de Engelsen heb ik gedacht. Maar nee, dat mag niet het hoofdmotief zijn. We moeten een Kerstavond hebben zoals we dat in Holland gewoon zijn. We zullen moeten zingen voor ruim 350 Hollandse krijgsgevangenen, die allemaal graag Kerstfeest willen vieren en willen luisteren en kijken naar wat op het toneel opgevoerd wordt. Allemaal willen de oorlog voor een avond vergeten en daarom moet het goed wezen, de toneelspelers en het koor. Wij vieren ons eigen Kerstfeest. De 16.000 Engelsen, Australeirs en Amerikanen hebben het hunne.

Elke avond heb ik bij een 40-Watt lanpje, wat hoog tegen het plafond hing lijntjes getrokken en muziek geschreven en elke bladzij 25 keer herhaald. Elke week hebben we een nieuw lied uitgewerkt en ingestudeerd. Na 6 weken konden we zes liederen zingen.

In de nog resteerende weken hebben we elk lied verfijnd en tot in den treure herhaald tot iedereen het volkomen meester was.

’n Paar dagen voor Kerstmis kwam een nieuwe Hollandse groep in het kamp aan. Apathies, uitgemergeld en oververmoeid kwamen ze het concentratiekamp binnengestrompeld. Uniformen gehavend schoenen afgetrapt of kaalvoets, zwaar beladen met dat wat ze nog konden dragen. Een mens voelt zich dan nog rijk, wanneer je tenminste nog in een geregelde omgeving kan leven . . . . . .  Vanzelfsprekend hebben we regelingen getroffen en een speciale ruimte voor hen gereserveerd om met ons Kerstfeest te vieren.

Toen brak de dag aan en alles was in orde voor de grote Kerstfeestviering. De heel voorste plaatsen waren natuurlijk voor de kommandanten van de Nederlandse, Engelse en Autralische legergroepen gereserveerd. De zaal was vol. Onze Hollandse het die verrichtingen met gebed geopend en het eeuwenoude bijbelverhaal voorgelezen. Op het juiste moment is het koor als een man opgestaan en onder doodse stilte hebben we het prachtige lied op de woorden van Vondel gezongen: O, Kerstnacht, schoner dan der dagen . . .”

Terwijl wij zongen werd het gordijn langzaam geopend en een wondermooi herderstable, in de open veld in de nacht, werd voor ons uitgebeeld. Bij elk lied was een verschillend en toepasselijk tablo De mensen hebben verbaasd gekeken naar die prachtige costuums en de belichting. Het mag met ere gezegd worden, dat we zonder de hulp van de Australische leiding nooit zo iets fraais tot stand hadden kunnen brengen. Zij hebben ons in alles bijgestaan. Ons geleerd hoe om om te treden, te grimeren en het toneel op de beste manier te verdelen en te belichten.

De avond werd besloten met “Stille Nacht, Heilige Nacht . . .” Onze Katholieke geestelijk heeft de avond met gebed beeindigd. Het was een mooie avond, waar we nog op geteerd hebben. We hebben de liederen nog eenmaal in de zieken barakken gezongen op uitnodiging van de Engelse Consert groep en we waren zeer tevreden met de resultaten van onze uitvoeringen, zo tevreden, dat we besloten onze eigen “consert party” te stichten. We hebben geschikte ruimte gevonden in een gebombardeerd huis dichtbij onze woonkwartieren. Omdat we echter maar een kleine groep Hollanders waren in verhouding tot de duizenden Engelsen, moesten we eerst permissie vragen aan de Engelse kampoverheid. Aangezien onze pastoor ook graag een eigen “kerkje” wou hebben, leek het ons een goed plan om die twee te combineren. Onze pastoor, Baron van Ittersum, had eerst wat bezwaren geopperd om “Kerk en Vermaak” onder een dak te huisvesten. Gezien echter de omstandigheden waarin we verkeerden en de belofte om de twee zoveel mogelijk te scheiden, heeft hij met graagte ingestemd. Van de Australiers kregen we een piano te leen en zij hebben ons het hout voor de zitplaatsen verschaft. We zouden ongeveer 200 mensen kunnen bergen. De Engelse overheid heeft zijn toestemming gegeven en zo konden we ’s Zondags naar ons eigen kerkje gaan en voor ons eigen vermaak (en besprekingen en lezingen) zorgen op de daarvoor gepaste tijden.

 

Het werk op het vliegveld begon mij zo langzamerhand weer te vervelen. Ik verlang er naar om weer een beetje te tekenen. Elke dag, op weg naar het vliegveld, lopen we voorbij de Australische en Engelse begraafplaatsen. Altijd heb ik me verbaasd hoe schoon en netjes het eruit ziet. Hoe verzorgd de graven en de paden. Ik besluit om mijn schep en pikhouweel te gaan verruilen voor pen en papier. Ik heb al genoeg van  mijn kostbare tijd verknoeid met onnodig werk, denk ik zo. Het zal veel beter voor m’n gezondheid zijn ook, want die blakende zon neemt alle kracht uit mijn verzwakte lichaam weg.

Zo maak ik dus een bezoek bij de Commandant van de Australische “cemetry-Party”. Deze leider van de groep, een sergeant, is een goede maar ruwe vent, nogal grof in de mond, maar dat hindert my nie, als hij maar verstaat wat ik bedoel. Hij heeft mij aangehoord en mijn tekeningen gezien. Ik heb hem uitgelegd dat de bedoeling is, om zoveel mogelijk schetsen van ons kamp te maken, van enig aspect van het kamp, zodat we na de oorlog nog een idee hebben hoe we in Changi geleefd hebben.

“If you want to make some sketches,” zegt hij “I’ll show you the whole bloody cemetry. Tell me where you want to sit and we make sure that no bloody Jap will approache you. These basterts may not spoil the holiness of our cemetry. From tomorrow morning at 6 you will be one of us”

“Thank you, Sergeant, ik salueer. “I am your man”

Hij lach vriendelijk terug.

“Good-on, Dutchy, I’ll see you tomorrow”

De volgende morgen om half acht was ik al present op de afgesproken plaats met mijn tekenspullen onder mijn jasje en in mijn zakken. De sergeant stelt my voor aan een Ierse Lands Corporaal “Jimmy”. “Jimmy zegt hij, this is eh . . What is your name?”

“Henk” zeg ik.

“Ah Henk the Yank. Jim, this is Henk the Yank, a Dutchman” En tot my:

“This is Jimmy o’Brien, the Irishman. We call him Jimmy the Skinny. “He was fat when he joined the Army. Since he fought with the Bloody “Pommies against the bloody Japanese, he changed his proportions. That’s why he hate the Pommies and the Japs”

Ons skud mekaar de hand en lagh lekker. Jimmy heeft zijn opdracht gekregen “Please, look out for any enemy and warn him immediately, will you?” Voor alle zekerheid heb ik ook een schep gekregen om de indruk te wekken, dat ik bij de grafwerkers behoorde. Jimmy heeft mij naar de graven gebracht. Zij bestaan uit lange heuvels met kruisjes erop, netjes naast elkaar geplaatst. Elk kruisje was voorzien van een metalen plaatje, met een naam erin gegraveerd. Als ik met mijn werk een aanvang maak, laat hij mij alleen. In de loop van de volgende paar weken heb ik verschillende waterverf tekeningen gemaakt, welke ik natuurlijk aan de

Australiers moest laten zien. Toen ik klaar was heb ik hen hartelijk bedankt voor de gastvrijheid. Later ben ik ook weer met portretten begonnen. 5 Strait Dollars voor een portret was een hoop geld en ik kon het goed gebruik om m’n magere rantsoen aan te vullen.

Het was verbazend om te ontdekken, hoeveel kleurrijke grondsoorte er te vinden waren op de Engelse begraafplaats. Daar was volop geel-oker, Engels rood, gebrande Siena, omber en zelfs witkalk (kalkwit). Ik zal die grond mee naar “huis” moeten nemen, fijn malen, om dan met een bindmiddel tot bruikbare verf te verwerken. Maar hoe kom ik aan een bind middel? De oplossing bleek nogal eenvoudig te zijn. Door een klein beetje sagopap elke morgen achter te houden heb ik een goed bindmiddel verkregen. Dik courantenpapier op carton geplakt en in de zon gedroogd en gebleekt, maakte een bruikbare “Canvas”. Nu nog kwasten. Wel, de dunne uiteinden van bamboe, uitgeklopt tot soepele vezels vormden redelijk goede kwasten. Nu nog stenen om de verfhoudend grond mee fijn te maken en klaar was Kees!

Ook een werkruimte bood niet zo heel veel moeilijkheden. Ik heb ruimte gevonden, doch het was niet “rainproof” Om de openingen af te sluiten had ik dunne bamboe latjes nodig. Wel ik heb dunne bamboe stengels ontdekt, afgekapt en mee naar huis genomen. Ik ben echter niet ver met mijn kostbare schat gekomen. Een Engelse MP heeft mij gearresteerd. Ik heb gestolen, zeggen ze. Dit is “Camp Property” Tussen twee man werd ik naar de kamp commandantgeleid. Ik ben nog nooit van mijn leven met de politie in aanraking gekomen, behalve in mijn schooljaren, toen ik op een verboden plek met een voetbal heb rondgeschopt. Als een wetgehoorzame burger ben ik verder door het leven gegaan om hier in dit vervloekte kamp door buitenlandse politie gearresteerd te worden en alleen omdat ik mijn werkplaatsje tegen regen en wind wil beschermen.

Gelukkig was de majoor “in charge” de slechtste niet. Hij heeft mijn verweer kalm aangehoord. “Het is nu eenmaal verboden om Bamboe af te kappen en jij weet dit” “Ik zal je tegemoet komen door je een paar kamerschermen te lenen, die ik ergens in een hoek heb zien staan”

Het heeft een week geduurd, voordat ik ze ontvangen heb, maar toen was het al te laat. Ik ben ziek geworden. De dokter is ontboden. “Malaria” heeft hij gezegd en toen ze mij naar het General Australian Hospital hebben vervoerd, was ik werkelijk bang voor de dood. De koorts heeft zeer hoog opgelopen, maar met mijn blijkbaar buitengewoon sterk hart ben ik de crisis te boven gekomen. Ik was echter net aan de beterende hand, toen me een tweede ramp overviel. Dissenterie! Onmiddellijk wordt ik overgeplaatst naar de dissenterie afdeling, maar omdat er op de zalen geen plaats meer was, moest ik op een open varanda op een vloerbed slapen. Daar ben ik  maanden gebleven.

Gedachtig aan de berichten, dat er nog steeds zo gemiddeld 20 mensen per dag aan deze gevreesde ziekte sterven, had ik mezelf al opgegeven. Tenzij daar een wonder gebeurde . . . . En dat is gebeurd.

Dr. McCoy, wat aan het hoofd van deze afdeling stond, was een man, wat zijn volle aandacht aan elke man gaf. Altijd opgewekt en vriendelijk was niets hem te veel om de zieken op te beuren en moed in te spreken. Met de eenvoudige middelen, welke hem tot zijn beschikking stonden heeft hij alles gedaan wat hij kon doen om onze toestand te verbeteren.

Hier was het niet, zoals in het Engelse Hospitaal, dat de patienten voor hun bedden moesten gaan staan, wanneer de dokter zijn ronde doet. . Nee, wij kunnen onze beurt in bed afwachten, tot hij een praatje met ons komt maken. Elkeen had het volste vertrouwen in hem. Uit de gesprekken, welke ik met hem gevoerd heb, is een vriendschap ontstaan, welke mij later ten goede is gekomen en mogenlijk mijn leven heeft gered. Hij heeft grote belangstelling getoond in mijn kamptekeningen en portretten. Het heeft als een lopend vuurtje door het kamp tot in de hospitalen gegaan, dat ik portretten tekende, goed gelijkende portretten.

Dr. Jock heeft mij gevraagd of ik een portret van hem kon tekenen en wat mijn prijs was. Ik heb hem beloofd om een goed gelijkend portret van hem te maken, maar dat ik van geldelijke vergoeding niets wil weten. Zodra ik weer beter ben, zal ik er aan beginnen. Nu lig ik nog met koorts in bed, en het zal nog wel maanden duren, voordat ik weer helemaal hersteld ben.

Daar waren slechts twee toiletten. In elk staat een ijzeren tonnetje, wat twee of drie maal per dag wordt weggehaald. Daarvoor in de plaats worden dan weer twee lege tonnetjes neergezet, hetgeen echter ontoereikend was voor de massa, wat daarvan gebruik moest maken. ’s Nachts is dat nog moeilijker geweest. Het is gebeurd, dat de W.C.’s overstroomden

De orderlies waren dan ook druk bezig om het weer schoon te maken. Dr Jock heeft alles in zijn vermogen gedaan om aan deze toestand het hoofd te bieden. Hij heeft vrijwilligers gekregen om snachts ook de tonnetjes weg te halen. Met een oplossing van lisol zijn de vloeren schoongemaakt en ontsmet.

Mijn buurman, Hannes Vonk, was de enige Nederlander in onze afdeling. Hannes kwam van Zeeuws Vlaanderen, dicht bij de Belgische grens. Hij was een 6 voeter, zwaar gebouwd met brede schouders. Hij had een ongelovelijke borstkas en een grote ronde kop, versierd met donkerblonde haardos. Hij had een geestige verteltrant, wat elke toehoorder in spanning liet luisteren. Hij was een beroepssoldaat eerste klas bij de veldartillerie en is verschillende malen gedegradeerd door zijn ruw optreden, maar toch altijd weer bevorderd tot soldaat eerste klas . . . . .

Hannes vertelde dat hij zo sterk was, dat hij een jong paard bij zijn nek op kon tillen en hij loopt met een afuit van een stuk veldgeschut op zijn schouwer een heuvel af, als zijn paard dat niet kan doen. Maar nu is hij een wrak, mager en uitgeteerd met geen idee over de toekomst en geen moed om meer beter te worden. Voor de oorlog dronk hij 20 flessen bier per dag (als het er tien geweest zijn is het nog mooi) en ’s Zaterdags nog een vierkante kruik jenever tussen 6 en 11 ’s avonds.

Wij krijgen elke dag een halve lepel Marmite zolang de voorraad strekt en ons rijst rantsoen wordt aangevuld met natte vis of kleine gedroogde visjes. De behandeling en verpleging van onze orderly Mr. Stones, was perfect. Dit alles heeft ons langzaam maar zeker zover beter gemaakt, tot we weer in staan waren om te lopen en de ander patienten in het hospitaal konden bezoeken.

Doch op zekere morgen kom ik tot de ontdekking, dat mijn gezichtsvermogen achter gaat en binnen een week kan ik pracktisch niets meer zien. Als Dr. Jock bij mijn bed komt, kan ik hem op een afstand van een yard niet goed meer zien. Soms verschijnt hij als een zwart silhouet op een witte achtergrond en een paar seconden later wordt dit wit op een zwarte achtergrond. Een angst overvalt mij, dat ik misschien nooit meer kan zien om te tekenen of piano te spelen . . . Zal ik nu dit kamp verlaten als een blinde, wanneer de oorlog eenmaal voorbij is? Zal ik voor de rest van mijn leven afhankelijk wezen van mensen, die mij zullen leiden? Ek word werkelijk neerslagtig en denk aan mijn ouders in Nederland, wat mij zo graag terug zouden willen zien. Misschien zal daar nog wat aan te doen zijn, als de oorlog eenmaal voorbij is.

Maar Dr, Jock stelt mij gerust. Hij zegt, dat dit een gebrek aan bepaalde vitaminen is, wat blindheid in mijn geval veroorzaakt. Hij heeft mij een extra lepen Marmite voorgeschreven.

Toen de Marmite voorziening echter gestaakt moest worden, omdat er geen Marmite meer was hebben de dokters hun koppen bij mekaar gestoken om een oplossing te vinden om de Marmite te vervangen. Er zijn proeven genomen met het vogt van gras. Technici hebben machines uitgevonden om het gras fijn te malen en het vogt daaruit te persen. Patienten, die in staat waren om te lopen moesten in het open veld gras gaan maaien. De grasmachine werd op een tafel gemonteerd en zo werd het gras in kleine stukjes gemaaid. Van daar ging het naar een soort “mincing” machine, waaruit het gras als een drabberige massa uitkomt. Daarna gaat het in een ook zelfgemaakte pers. Onder die pers is een kraan aangebracht, van waaruit het vogt in emmers wordt opgevangen, klaar voor distributie. Soms wordt het in de keuken als soep verwerkt, maar het is beter om het kersvers te drinken. Het smaakt wrangerig zuur. Met een beetje suiker of zout smaakt het echter beter. Later zijn we zo gewend geraakt aan die grassoep, dat we het maar drinken net zoals we dat krijgen.

Merkwaardig genoeg is het juist deze grassoep geweest wat mijn blindheid heeft genezen. Ik begon al beter te zien en na een paar maanden kon ik weer goed zien. Wonderlijk genoeg heeft hier die vitaminen rijke grassoep ook meegewerkt aan het herstel van de dissenterie patienten.

Nu ik weer vrij kan rondlopen kan ik weer voortgaan met mijn tijd nuttig te besteden door schetsen te maken van deze hospitaal area. En natuurlijk heb ik het beloofde portret van Dr. McCoy getekend. Hij was daar zeer meer ingenomen. Het heeft nu van portretten van dokters en predikanten geregend.

 

Dr. McCoy kon mij gemakkelijk uit het Hospitaal ontslaan, maar hij heeft dat niet gedaan. Elke morgen als hij om half negen zijn ronde doet en hij vind mij niet bij mijn bed, dan weet hij dat ik ergens zit te tekenen. Hij heeft daar nooit iets van gezegd. . . .  Verder proberen we ons zo goed en zo kwaad als dit gaat te amuseren. Elke middag is er een volleyball wedstrijd te zien. De hele galerij is dan stampvol patienten die de een of andere groep aanmoedigd. Hannes Vonk staat naast mij en we genieten van het spel. Het grootste vermaak is wanneer de dokters en de dominees tegen de verpleegsters spelen. Dr.McCoy heeft de meeste supporters. Als hij de bal heeft breekt een waar gejuig los.

’s Avonds zijn er altijd conserten in het “Paladium”, waar de Engelsen  hun toneelstukken of musikale shows geven en we kunnen maar vrij naar binnen gaan, Bij sommige gelegenheden kwam zelfs de Japanse staf kijken. Zij verstaan niet zo mooi wat geboden wordt, maar hun aanwezigheid bewijst toch wel hun liefde voor toneel niet alleen, maar hun liefde voor de kunst. Zoals elke Japanner een ingeboren schoonheidsgevoel heeft. Misschien zijn ze menselijker in hun hart, dan we hier zo beoordelen. In ieder geval we hebben hier een soort van gemeenschap met een redelijk levensrecept. Het is hard en wreed aan een kant, maar ik ben er zeker van dat in de loop van de geschiedenis van de wereld dit Japanse kamp Shangi met zijn staf niet als het slechtste zal ondergaan. De grote mate van vrijheid van beweging was aan de Japanse Kamp overheid te danken. Zij hebben hun plicht gedaan en hun opdrachten uitgevoerd maar ze hebben zelden misbruik  gemaakt van hun plicht. De kampbewoners hebben zich goed gedragen en ook maar zelden misbruik van de zekere mate van vrijheid ons toegestaan, gemaakt.

Bij een van deze opvoeringen, waarbij ook de Japanse Kampoverheid aanwezig was, werd een parodie gegeven onder de naam “Jack and the Beanstalk. Jack werd voorgesteld als een krijgsgevangene die in de “Beanstalk” klimt en zo daarboven een ontmoeting krijgt met een reus, die voorgesteld wordt als een Japanse soldaat. Het paleis van die reus wordt als een krijgsgevangenen kamp voorgesteld. Wanneer dan eindelijk Jack een gevecht met de reus riskeert, en dit vermakelijke duel eindigt met een zwaardsteek in de vette buik van de reus, dan is Jack vrij om de krijgsgevangenen te bevrijden.

Het leek me nog al een gewaagde opvoering, temeer omdat de verscheidene Japanse officieren op de voorste rij zaten. De strekking van dit verhaal heeft echter niet indruk op hen gemaakt. Misschien ook door de vreemde taal de inhoud niet begrepen, want ze hebben hartelijk meegelachen en geklapt zonder dus te weten waarom . . . . . Of deden ze maar net alsof?

 

Geruchte doen de ronde dat alle gezonde mannen opgeroepen zullen worden om zich gereed te maken voor een grootscheepse uittocht naar Birma. Die beruchte spoorlijn heeft arbeiders nodig. Onze vrienden uit het Selarang kamp komen afscheid van ons nemen. Herman komt ons opzoeken en waarschuwt mij dat ik op moet passen. Zodra ik uit het hospitaal ontslagen zal worden, zal ik worden ingelijfd bij die groep Hollanders, wat nu gereed staat om te vertrekken. Hij zal zelf proberen om zich ziek te melden en, zoals zoals hij zeht, zijn Anton en Hans ook al ziek . . . . Of ze er echter in zullen slagen om achter te blijven is nog een grote vraag. Maar ze zullen het proberen. De meeste Australiers hebben al van hun zieke kameraden afscheid genomen en in die andere twee grote hospitalen hebben dokters, dominees en verplegers hun spullen al ingepakt.

Dagen gaan voorbij. Bezoeken vanuit de andere kampen worden stopgezet. Het hospitaal begint leeg te lopen. Dr. McCoy is echter gebleven. Als hij mij de volgende morgen komt opzoeken vraag ik hem om mij uit het Hospitaal te ontslaan.

“Waarom wil je weg? Behandelen we je niet naar je genoegen? vraagt hij

“Wel Doc,” zeg ik. “U moet dat niet zo zien. Ik lig hier met Hannes nu al voor maanden tussen de Australiers. Wij zijn de enige Hollanders hier. Ik verlang terug naar mijn eigen mensen. Waar heen ze ook zullen gaan en wat voor konsekwensies dit ook mag meebrengen, ik kan mijn landgenoten toch niet in de steek laten?”

“Henk, “ zegt hij en de Doc kijkt mij doordringend aan “Ik begrijp wat je bedoeld, maar vergeet niet dat je weet wat je nu hebt, maar je weet niet wat je krijgt! Hier ben je in goede handen. Daar in Birma zal het zwaar voor je zijn. Je kunt het geluk hebben er levend uit te komen, maar dat kan ook anders wezen en de kansen zijn niet gering, gezien ook je slechte gezondheid van de laatste maanden. Het is echter voor mij hetzelfde om je hier te houden of je te ontslaan. Vandaag is het Zaterdag. Denk er nog eens over na. Maandagmorgen kom ik je weer opzoeken en dan zal je moeten besluiten.”

Dr. McCoy heeft zich omgedraaid en de volgende patient z’n aandacht gegeven. Wanneer hij de laatste patient heeft behandeld zie ik hem weggaan. Hij kijkt nog even om en geeft mij een knipoogje. Ik heb hem begrepen. Hij wil me helpen.

Hoe kan ik dat echter tegenover mijn kameraden verantwoorden. Herman, Anton en Hans zullen waarschijnlijk ook vertrekken en dan zie ik ze waarschijnlijk nooit meer . . . . .

De hoofdverpleger komt mij opzoeken en gaat op de rand van mijn bed zitten.

“Ik hoor van Jock dat je hier weg wilt gaan”, begint hij het gesprek.

“Luister, John, zeg ik “Ik ben al meer dan 5 maanden in dit Hospitaal en al die tijd bevind ik me tussen vreemde mensen. Ik behoor bij mijn eigen groep en wil met hun samen vertrekken. We zijn samen de oorlog in gegaan en tot nu toe nogal bij elkaar gebleven. We waren samen in de verschillende concentratiekampen en we zullen samen moeten staan tot het einde toe, wat is verkeerd daarmee?

John kijkt mij aan, schudt zijn hoofd en zegt: ”Luister Henk. Je wil jou vrienden niet in de steek laten, dat ik begrijpelijk, maar hier ben je een van onze vrienden geworden. We behandelen je goed. We hebben je beter gemaakt en we beschouwen je nu als een van ons. Wanneer je dit hospitaal zalverlaten, ga je een groot gevaar tegemoet. Waarom zul je dat riskeren?

“Je leeft nog, probeer verder te leven en stel je leven niet in de weegschaal als je dat enigszins kunt vermijden. We proberen allemaal zo goed mogelijkuit deze hel zien weg te komen. Maar we moeten onze kop gebruiken en geduld hebben. Dr. Jock is jou vriend en hij is ook mijn vriend. Als ik met hemga praten zal hij je hier houden en je zult hem daar later dankbaar voor wezen.

“We hebben hier nog medecijnen genoeg, maar aan de andere kant zal dat maar schaars wezen. Heb je nog familie?

“Ja,” zeg ik. Ik heb mijn ouders en mijn broer nog in Holland en misschien leeft mijn zuster ook nog. Zij is ergens op Java in een kamp.

“Als je dan nog een kans wil hebben om je familie te zien, zul je dat hier eerder krijgen dan wanneer je naar Birma toe gaat.

Hij stopt hier voor een tijdje en geeft mij gelegenheid om na te denken.

Dan vervolgt hij: “Goed, ik zal met hem praten. Maandag is hij weer hier en dan willen we graag je antwoord vernemen. O.K. old boy, je hebt nog tijd. Tot ziens”

Hij laat mij nu alleen. Die hele dag en de volgende nacht heeft dat vraagstuk mij beziggehouden. Zal ik gaan, of zal ik niet? Ik overweeg allebei de kanten. Het verlies van mijn kameraden en de kleine Hollandse gemeenschap, waarmee ik tot dusver heb opgetrokken, of het mogelijke behoud van mijn leven door in dit Australische Kamp achter te blijven. Als ik dit waag, zal ik de gevolgen moeten aanvaarden, zoals ze komen. Maar waar zal ik terecht komen, als ook dit kamp zal worden opgebroken? Waarheen zullen we dan trekken? Als de oorlog nog lang zal duren zullen we allemaal van uitputting sterven. Maar nu ben ik toch nog gezond? Met het geld wat ik verdien kan ik nog wat ik de kantine kopen.

Van portretten tekenen en zo zal ik Burma geen sprake zijn. Je weet wat je nu hebt, maar je weet niet wat je krijgt, heeft Dr. Jock gezegd

Op Maandagmorgen stond mijn besluit vast. Ik wil blijven. Met spanning heb ik de komst van Dr. Jock afgewacht en toen hij eindelijk voor mijn bed kwam staan en informeerde naar mijn gezondheid, antwoordde ik hem, dat ik mij niet zo goed voelde . . . . Hij heeft mij aangekeken en geheimzinnig geglimlacht.

“Het is goed zo Henk, Je kunt maar hier blijven. Ik denk dat het maar beter is dat je voorlopig binnen in het Hospitaal blijft.”

Van nu af leef ik anders. De grote spanning is voorbij. De laatste gezonde man heeft het Kamp verlaten. De zieken, de doktoren en verplegers zijn achtergebleven. In changi-Selarang is een kleine eenheid Australiers en Engelsen overgebleven om de lopende kampzaken af te handelen. Ook het grootste gedeelte van de Australische show artisten is weggevoerd. Zoo ook de meest van de Engelse Consert Party. Ik blijf nog een tijdje op de waranda van het Hospitaal. ’s Avonds maak ik een wandelingetje door het hospitaal kamp en zoek mede-patienten, vrienden op. Overdag schets ik alles wat ik kan zien. Ik heb de hele area van alle kanten getekend en ik krijg nog steeds de ene portret opdracht na de andere.

Ik heb o.m. een order gekregen van Padre Stephenson, een Australische Geestelijke, waar ik zeer interessante gesprekken mee gevoerd heb. Hij doet aan beienteelt, ook in het belang van het Hospitaal en hij geeft mij een beetje van zijn kostbare honing mee naar huis. Ik kan maar een beetje komen kletsen wanneer ik wil, zegt hij.

Ongelukkigerwijze beginnen m´n waterverf kwastjes op te raken. Ik probeer er van mijn eigen hoofd haren te maken, maar dat was niet bijster geslaagd. Na hier en daar wat rond te vragen kon ik echter in ruil voor een ons goede tabak van een Australier een paar kwastjes krijgen, zodat ik weer enige tijd voort kon gaan.

De Hospitaal overheid was ter ore gekomen, dat er in een van de gevangenissen in Singapore 3 Australiers waren opgesloten, die in maanden geen daglicht hadden gezien. Zij leefden daar in een ergerlijke staat van vervuiling en uithongering. Een nota van protest is uitgestuurd naar de Jappen leiding waarin geeist werd om die drie mannen naar het Hospitaal te vervoeren. De Japanners hebben gelukkig aan deze eis gehoor gegeven en die arme kerelszijn per vracht auto naar het Hospitaal gebracht. Daar heb ik ze zien liggen. Drie geraamtes, waarvan de beenderen nog bij elkaar gehouden werden door een gerimpeld en schubberig vel, vol zweren en barsten. De knieen waren opgetrokken en de armen gebogen. Grote wasige ogen staren ons vanuit holle oogkassen aan. Het is onmogenlijk om te praten. Maanden lang hebben de mannen in een gebukte houding in een te kleine ruimte gezeten, bijna zonder voedsel.

Gedoemd om de hongerdood te sterven hebben ze afzonderlijk van elkaar, elk in hun eigen cel zitten wachten tot het hun beurt was om het tijdelijke met het ewige te verwisselen. Maar de dood is aan hun voorbijgegaan. Een voorbijganger gevangene heeft hen ontdekt en het bericht is in handen van het Hospitaal Kamp gesmokkeld. De doktoren zijn onmiddellijk aan het werk gesprongen De huid wordt regelmatig met olie gemaseerd. Vòòrzichtige toediening van water en zacht kost heeft hun lichamen weer langzaam hersteld. Het heeft zeer lang geduurd, voordat de ledematen weer normaal gestrekt konden worden. Ook hun stem, die lange tijd heeft weggebleven, is geleidelijk weer teruggekomen

Een week later werd een vierde persoon binnengebracht. Deze keer was  het een Hollander, die onder dezelfde omstandigheden had geleefd als de Australiers. Volgens zijn verhaal, was hij gearesteerd bij een poging tot ontsnapping uit het kamp. De Japanners hadden echter toegestemd om hem naar het Hospitaal te brengen, onder voorwaarde dat hij weer naar de gevangenis terug zou worden gestuurd, zodra hij weer beter was. Maar onze dokters hebben daar geen gehoor aan gegeven. Toen hij weer beter was, heeft hij een werkje gekregen bij een van de zieken afdelingen. En toen er informatie werd ingewonnen over z´n vooruitgang, heeft de dokter gezegd, dat hij inmiddels was overleden. Ze hebben hem een tijdje verborgen gehouden en er werd zeker gemaakt, dat er geen “papieren” waren.

 

Op zekere dag was het hele kamp Selarang in rep en roer toen de Japanse kommandant in de veronderstelling verkeerde, dat we een radio ontvang toestel hadden verborgen. Een grote zoektocht is op touw gezet, doch echter op niets uitgelopen. In elk gebouw, op de daken, in de kasten en waar danook is gezocht, maar er was niets te vinden. Verscheidene malen zijn de Japanners voorbij een grote watertenk gelopen, zonder te weten, dat juist daarin de ontvanger was verborgen! De Engelse Geheime Dienst heeft zijn werk uitstekend verricht.

Onze kleding begint nu meer en meer op te raken. Zo nu en dan wordt er nog een nieuwe broek of een jasje uitgereikt, en voor zolang de voorraad strekt worden er nog schoenen uitgedeeld, echter onvoldoend voor onze grote gemeenschap. Toen zijn slimme Australiers op het idee gekomen om zelf schoenen te fabriceren. Zij hebben ontdekt, dat buiten de prikkeldraad omheining een gebouw was, waar een groote voorraad autobanden was opgeslagen. Het was dus maar een kwestie van over het prikkeldraad te klimmen en het slot van het magazijn open te breken. Op een maanloze nacht hebben zij hun slag geslagen en van over mijn balustrade kon ik net zien hoe twee Australiers onder het prikkeldraad zijn gekropen en teruggekeerd met een paar grote autobanden. Vlug zijn ze in hun ziekenzaal verdwenen hebben de banden aan stukken gesneden en stukken aan de patienten uitgedeeld.

Het was echter beter het enige tijd op te bergen, want de dienstdoende Japanse wacht had blijkbaar onraad bespeurd en alarm geslagen. Het Hospitaal is toen weer vroeg in de ochtend onderzocht, maar er waren natuurlijk nergens autobanden te vinden . . . . Later hebben de Australiers de stukken rubber weer opgevraagd en er netjes sandalen van gesneden, welke voor 50 cent per paar werden verkocht.

Op zeker morgen krijg ik tot mijn grote verbazing bezoek van Herman, de Speurder. Dat had ik nu allerminst verwacht!

“Ik dacht dat jij goed en wel in Burma zat!” riep ik uit. “Niks hoor, ik heb me eenvoudig ziek gemeld, “zware buikloop” en toen ik in de ziekenzaal van Selarang belandde, was Anton daar alreeds, ook zwaar “ziek”. Hans had kans gezien om een baantje in de hospitaal keuken te krijgen.

“Zo hebben we lekker de dans ontsprongen. En hoe gaat het nu met jou? Alles goed?”

“Natuurlijk” zeg ik en ik vertel de geschiedenis hoe ik hier ben achtergebleven en hoe Dr. Jock eigenlijk m’n leven heeft gered.

“Nu blijf ik maar hier tot de tijd aanbreekt dat we allemaal hier weg zullen moeten gaan.” We hebben gezellig gekletst, Herman en ik, en hij heeft me beloofd om een plaats voor me open te houden, wanneer ik naar Selarang wil komen en toen hebben wij voor onbepaalde tijd  afscheid genomen. Hij vermoede dat die twee grote hospitalen wel spoedig zouden worden opgeruimd.

Die opruiming is inderdaad gekomen. We moesten de kampen verlaten. De Australiers hebben nog inderhaast een monument opgericht van stenen en er een Maltheser kruis op een kleine gedenkzuil in het midden geplaatst.

We moeten verzamelen in het Kamp Selarang en als ik de trap op klim naar mijn oude flat ontmoet ik Herman, Anton en de gebroeders Stoffels. Dan meld ik mij bij Sergeant van Amstel.

“Jij bent lang weggeweest, ouwe maat,” zegt hij. “Wij zijn verheugd om jou weer te zien. Je plaats hier was nog altijd voor jou gereserveerd.”

“Je bent er ook niet dikker op geworden in mijn afwezigheid”, verzeker ik hem. ”Wat scheelt er aan?”

“Het eten is hier zo slecht en zo weinig, dat we voortdurend van de honger kreperen. We hebben wel groente in onze tuin verbouwd, maar het is toch niet voldoende om ons werkelijk aan het leven te houden.”

“Maar wat zie ik hier, heeft U gezelschap gekregen, naar een jonge kip wijzende, die op de tafel springt en rustig naar van Amstel kijkt.

“Ja” zegt hij, ik heb hem als een kuiken gekocht en ben zo verzot op hem geraakt, dat hij mijn vriend is geworden en mij overal achterna loopt.”

“Zelfs als ik naar het toilet ga, blijft hij netjes buiten de deur staan en wacht op mij.“ Wanneer van Amstel zijn hand ophoudt springt “Piet” op zijn vinger, zo mak is hij al. Van Amstel is trots op zijn “troeteldier”.

Lang is de Sergeant echter niet meer bij ons geweest. Hij is plotseling krankzinnig geworden en toen hebben ze hem in de tronk opgesloten. Het leven was voor hem een te veel geworden. Hij heeft de spanningen en het heimwee niet langer kunnen verwerken. De ontberingen op de De Ruyter en de lijding daarna hadden zijn geestkracht al gebroken. Een klein verschil van mening met de majoor scheen de aanleiding geweest te zijn tot een algehele zenuw instorting.

Die avond hebben we bij een 40 Watt lamplichtje nog wat nagekaart over de belevenissen van de laatste tijd en de onzekerheid van dingen wat nog voor ons was weggelegd., totdat ik voorstelde om nog voor slapen gaan een eindje om te wandelen. Hans Herman en Anton voelen daar wel wat voor.

We maken aanstalten om uit te gaan en inmiddels draai ik een cigaret en steek hem aan.

“Ho, ho, Rembrandt,” zegt Anton. “Je wilt toch niet zonder een asbak naar buiten gaan? Ik draai mij om en kijk hem verbaasd aan. “Maak je nu een “grap, of hoe heb ik het nu?” “Wie gaat er nu met een asbak in z’n hand de straat op?”

“Dat is order van de Jap. Iedereen die op straat rookt moet een asbak in zijn hand dragen. Een mens mag in deze beschaafde wereld nu eenmaal geen as op straat morsen. Hetzelfde geld voor cigaretten stompjes”

“Bespottelijk” antwoord ik. We lachen er allemaal om, maar wet is wet, dus lopen we allemaal met een asbakje of iets wat er op lijkt de straat op.

Het was druk met wandelaars, die nog voor bedtijd een beetje frisse lucht wilden scheppen. Buiten is het echter donker, want straatlantaarns zijn er niet, behalve bij de kerkjes. Zo hier en daar schiet een Japanner uit de ruigheid van de bosjes tevoorschijn op zoek naar een slachtoffer die geen asbakje bij zich heeft. En wee degene die er niet een bij zich draagt: Zijn brandende sigaret wordt in zijn gezicht uitgedoofd en hij krijgt nog een flinke klap bovendien.

Na een uurtje zijn we weer “thuis” en zoeken meteen ons tampatje op om te gaan slapen. Midden in de nacht worden we echter wakker door een ongewoon geschreeuw.

“Wat gebeurt er” vraagt Herman

“Ik denk, het geluid komt van daar achter, ginds bij de cel van van Amstel” meent Hans.

“We luisteren scherp en dan horen we van Amstel schreeuwen:

“Spring mannen, mannen, spring toch! We vergaan! . . . . . . Daar komt weer ‘n torpedo . . . . Red jou zelf. Spring over boooord !!!-Een . . twee . . . hoep . . “

Even later begint het weer “Mannen verlaat het zinkende schip. Alles staat in brand . . . . Spring kerels!”

De MP is in actie gekomen. Daar komt een dokter. De celdeur wordt geopend en weer gesloten. De dokter is naar binnen met een paar helpers, horen we van anderen, want ze zijn inmiddels allemaal maar opgestaan. Het is moeilijk om in het donker te zien, maar van Amstel is weggevoerd naar een speciaal daarvoor ingerichte afdeling van het hospitaal. Hij is voor drie weken in die geestesziekenzaal gebleven maar wat verder met hem is gebeurd, weten we niet, want andere dingen en de op handen zijnde verhuizing heeft onze aandacht in beslag genomen.

Zo verdwijnt weer een mens en een goede vriend uit ons leven . . . . .

Mijn werk was voorlopig nog bij de Malaria bestrijding. Ik kon elke avond vroeg naar huis gaan. Het was toen dat ik het plan opvatte om een wand tekening op de muur van onze slaapplaats te maken. Ik heb een grote brullende leeuw gemaakt, die boven aan een trap staat. Op zijn achterwerk zit ik  met een schetsboek in de hand, terwijl de adjudant, onze kamerkommandant Beuzekom, en al mijn 5 makkers van de trap af rennen. Ik heb van hun koppen een karicatuur gemaakt. We hebben daar veel plezier van gehad. Als een lopend vuurtje is het brokje nieuws door het kamp verspreid. De Australeirs en zelfs Engelsen zijn komen kijken, totdat in mijn afwezigheid de Britse kampleiding op een inspectie de wandschildering heeft gezien en gelast heeft dat het verwijderd moet worden. De teleurstelling was danook groot toen ik op een dag bij mij thuiskomst nog de vage omtrekken van mijn tekening in cont terug vond.

Ik heb dat als een vernedering beschouwd, zoals wij elke dag min of meer door de Britten vernederd werden. De vuilste baantjes waren altijd voor de Hollanders. Goten schoonschrapen, Urine in tonnetjes wegbrengen, Latrines schoonmaken, gaten in de grond graven en zo meer. Bij elke korvee had een Brit de leiding. Hun officieren staan toe te kijken in hun nog mooie pakjes met een stokje onder de arm . . . .

We hebben het allemaal als een vernedering beschouwd, dat we niet op ons zelf konden wezen. We hebben het geslikt, maar niet vergeten.

 

Toen brak de dag aan, dat we Selarang moesten verlaten. Terwijl de Australiers en Engelsen nog een kort tijdje in Selarang konden aanblijven, moesten wij naar het Marinierskamp, wat aan de overkant was gelegen, verhuizen. Sommige officieren hadden gemeend, dat zij hun kippen moesten verkopen of slachten. De zes van ons hadden besloten om maar een kip te kopen en de gebroeders Stoffels zouden dit voor ons klaarmaken. In onze groentetuin was voldoende bladgroente voor spinazie. En zo hebben we onze laatste maaltijd van rijst, groente en gebraden kip gegeten en we voelden ons zeer voldaan …

 

Op de dag van de grote verhuizing moesten we alles buiten op stapels leggen. Met een motorloze truck werd dat dan later opgehaald. Tafels, stoelen, bedden, houten kasten en stalen kasten alles hebben we naar buiten gesjouwd. Daar kwam geen eind aan de rommel, die uit de woonstellen en barakken tevoorschijn kwam. En toen alles opgeladen in de trucks en vastgemaakt met touwen was, zijn we vertrokken naar de andere kant van de groote weg, waar het Mariniers-kamp, waar Overste Bronkhorst de leiding had, gelegen was.

Als een echte Marinier, heeft hij zich niet de leiding uit handen laten namen. Hij heeft zich niet aan enig officiers corps gestoord. Hij was de baas en wat voor een! Niet een van onze officieren kon aan zijn militaire bekwaamheid tippen. Hij hield niet van soldaten, die geen respect voor hun meerderen hebben. Bij hem echter was eerbied voor elke rang. Ook was hij geen voorstander van prive boerderijen. Het was verboden voor de nieuw aangekomen officieren om er hun eigen kippenfarm op na te houden en dan zelf de eieren te gebruiken. Zodra hij zag dat er kippen waren meegebracht, moesten deze in een speciaal kippenhok worden ondergebracht en de eieren waren voor allemaal, maar in de eerste plaats voor de zieken en de zwakken, die dat op doktersvoorschrift nodig hadden. Officier of geen officier daar werd in dat opzicht geen onderscheid gemaakt. Strenge discipline was bij hem no. 1

Herman, Anton en ik zijn bij elkaar gebleven. We hebben onze slaapplaatsen in een van de houten barakken gevonden. Om beurten moesten we in de keuken werken: groenten voorbereiden en zo meer. Soms moesten we kleine pisangs pellen. Al die levende geraamten van ons zaten op stoelen rondom een tafel te pellen onder toezicht van een sergeant. Onze magen rammelden van de honger en begeerte naar iets lekkers. En nu ligt dat hier voor ons, open en bloot. Honderden kleine pisangs van nog geen 4 duim lang hebben we gepeld. We hebben de schoonheid van die kleine banaantjes in onze handen bewonderd. Wit als room en wat een geur! Geen wonder dat daar ogen waren die vanonder wenkbrouwen naar de sergeant loerden. Dit was slechts een kwestie van een tiende seconde . . . . .  Als hij toevallig de verkeerde kant opkijkt, heeft die lilliput banaan zijn weg naar de hongerige maag vanzelf gevonden. Ik heb er op een  gegeven moment twee achter mijn kiezen. Maar ik durk niet te slikken of te kouwen. Ik verbeeld mij dat de sergeant mijn kant op kijkt. . Heeft hij iets ontdekt? Dan wordt hij door een van de luitjes aan de andere kant van de tafel aangesproken en nu is het mijn kans om te kouwen en te slikken . . .

Hans heeft zoals vanouds weer voor vermaak gezorgd. Hij heeft mensen bij mekaar getrommeld en een fancy fair op touw gezet. Daar hebben we klandistien een eend in handen gekregen, die er zeer aanlokkelijk uitzag. Maar het beestje moest nog geslacht worden . . . . Niemand van ons had daar veel zin in, maar Anton, die kalme Anton, de gentleman van ons viertjes, heeft daar geen bezwaar in gezien.

“Jij zal moeten helpen Henk, want de anderen hebben al de benen genomen. . . Wacht, hou hem even vast. Ik heb nog een klein blikje nodig om het bloed in op te vangen. Of hou je niet van bloedworst?” vraagt hij lakoniek. Ik druk de eend stevig tegen mijn borst. Hij zal mij niet ontglippen. Als Anton terug komt ziet hij hoe krampachtig ik dat dier vasthou.

“Goed werk Rembrandt, houvast, hij zal proberen weg te komen.

Nu zet hij eerst zijn blikje op een afgekapte boomstronk, grijpt dan de eend z’n kop, zoekt met zijn mes een geschikte plek uit en begint met de operatie. Ik voel de schok wat door het lichaam van het dier trekt. Hij probeert nog eenmaal om weg te komen, maar dan zakken zijn krachten af en sterft hij in mijn handen. Als alles voorbij is vind ik mijzelf maar gemeen.

“Doe niet zo sentimenteel” zegt Anton. Is dit de eerst kip of eend wat je van de leven eet? Heb je ooit te voren aan de kerel gedacht die hem zijn kop had afgesneden?”

“Kom kom, zegt hij “ik zal hem verder plukken en schoonmaken”

De volgende morgen zijn we naar een speciale “braaivlees” plek gegaan. Daar waren al mensenbezig om eten te koken wat ze gekocht of gesteeld hadden. Hout voor een vuurtje was gauw gevonden. Toen de eend gaar was hebben we hem eerlijk verdeeld en lekker gesmuld.

“Kou voorzichtig en lang” raadt Anton aan. “Dit is voorlopig onze laatste vleesmaaltijd, geniet daarvan”.

Herman draait mijn kluif in zijn handen rond op zoek naar het laatste stukje vlees.

“Hebben jullie eergisteren niet een kat over het veld zien hardlopen” vraagt hij.

“Ja, we hebben, maar wat zou dat?”

“Gisteren was hij daar niet meer”. “Wat bedoel je nou”

“Wel, 20 treeen achter my is daar een groep van drie man bezig om hem op te eten” . . . . .

Herman draait de eendenpoot nog eens in de rondte en dan zegt hij. “Die kat heeft veel van zijn korte tijd in dit hongerkamp vermorst. Levend vlees is nergens veilig meer . . .”

We eten en praten en genieten van de rust. We lachen en praten over alles, behalve over de toekomst die met een groot vraagteken voor ons ligt. Anton heeft ons dit geleerd. Hij heeft ons gezegd om niet aan de dag van morgen te denken, maar alleen voor vandaag te leven en hij heeft gelijk. Anders is het moeilijk om uit te houden. Te moeilijk voor velen alreeds, zoals was gebleken.

 

Maar toen is het grote nieuws gekomen: We gaan dit kamp, het ziekenkamp, verlaten, en daarmee zouden de laatste krijgsgevangenen van Changi-Selarang worden weggevoerd.

Waarheen?

Alles was in rep en roer. Overste Bronkhorst heeft de officieren gelast om afstand te doen van hun kippen, die in een groot kippenloop bijeengebracht waren op zijn bevel, en al dat pluimvee naar de keuken te sturen. Daar zal de kok voorbereidsels treffen voor de beste maaltijd wat we ooit gehad hadden. We pakken al onze persoonlijke bezittingen in ransels en terwijl we daarmee bezig zijn, treft de kok en zijn staf voorbereidingen voor deze laatste uitgebreide maaltijd. Hij heeft een grote ton kokend water laten klaarmaken. Naast die ton staat een stuk afgezaagde boomstronk en een stoel. Hij gaat op die stoel zitten en met een scherpe bijl in z’n hand heeft hij de kippen de kop afgehakt. Ongeveer 500 maal is die bijl omhoog gegaan en op het houten blok teruggekomen en 500 kippenkoppen hebben rechts van hem in het zand gebeten. Elke kip is in het kookwater gegooid. Dat is die beste manier om zo snel mogenlijk de veren kwijt te raken, aldus de kok. Het hele keukenpersoneel heeft aan de operatie-kippenslachting deelgenomen en na een uur of wat waren er 500 kaalgeplukte kippen gereed om gekookt te worden

Inmiddels was de rijst ook gaargekookt, tot rijstkoeken verwerkt en in de olie gebakken en zo tegen 5 uur in de namiddag hebben we netjes in de rij gestaan met een pannetje in de hand om een rantsoen te ontvangen van rijst met kippensoep een behoorlijke kluif en een rijstkoek. Ook voor groente was gezorgd. Uit de Jappentuinen is de laatste hoeveelheid groente verdeeld onder de Australiers en Engelsen en het Selarang-kamp.

 

De volgende dag begon de grote uittocht. Gepakt en gezakt is de grote uittocht begonnen. Waarheen? We weten het nog niet. Later heeft een van onze officieren verteld, dat we op weg waren naar Changi-Jail. Grote trucks opgeladen tot er niets meer bij kon hebben we hebben we getrokken. 12 man vòòr, 8 man aan de kanten en een stuk of wat geduwd. De tweede grote uittocht is begonnen.

Changi-Selarang hebben we vaarwel gezegd, het grote kamp, waar we tot op zekere hoogte een grote dosis van vrijheid hebben gehad, waar we genoten hebben van lezingen en conserten, waar we naar de kerk konden gaan en naar onze dominee luiteren.

Changi-Selarang was slechts een voorportaal voor velen waar de duivel ons verwelkomd heeft en ons tijdelijke vrijheid van beweging heeft gegeven.

Changi-Selarang, waar de voedsel rantsoenering langzaam maar zeker verminderd is en honderden mensen zijn gestorven aan dissenterie en ondervoeding en mensen zijn weggevoerd om nooit meer terug te komen.

Changi-Selarang, het grote werkkamp voor het nabij gebouwde en voltooide vliegveld. Wat zal de toekomst ons nu weer brengen?

 

Uren hebben we gelopen tot een groot grijs gebouw in zicht kwam. Achter een hoge grijze betonnen muur met torenwachters op de hoeken en kleine vierkante getraliede ramen bevond zich Singapore gevangenis, bestemd voor 900 misdadigers en wat nu ongeveer 2000 krijgsgevangenen zal moeten huisvesten. Vóór ons waren er al Australiers en Engelsen in dit gebouw.

We trekken naar binnen, nadat een grote ijzeren poort voor ons is opengemaakt en komen op een groot vierkant plein. We krijgen de basement en de eerste verdieping tot onze beschikking. Later zijn we echter naar de eerste verdieping verhuisd. Voor de hoge ramen links en rechts was traliewerk De vloer was van sement, koud en akelig grijs van kleur en net zo kaal zoals de muren. Het lawaai van die honderde spijkerschoenen wat door de gangen en die stalen trappen klinkt maakt een mens gek. Het was moeilijk om elkaar te kunnen verstaan. Sommige van ons gaan de stalen trappen op om een plaats te zoeken in de nog lege cellen.

De vloeren van onze kelder waren van beton, koud en akelig grijs net zoals de muren. Het lawaai van die honderde spijkerschoenen door de gangen en op de trappen, maakt een mens stapelgek . . Het was moeilijk om elkaar te verstaan. We hebben onze slaapmatjes uitgespreid op de kale vloer. We zullen mannetje naast mannetje moeten liggen.

Al ik mijn plaats een beetje aan de kant gemaakt heb en m’n noodzakelijke spulletjes een plekje heb gegeven, zoek ik eerst naar de douches. Gelukkig is er niet ver weg een 6-tal douche hokjes beschikbaar. Recht daarvoor zijn de urinoirs. De urine wordt opgevangen in houders en ook bewaard voor gebruik in de hospitaal tuinen en andere plekken voor het besproeien van groenten. De stank van de latrines trekt overal door en de wind blaast voortdurend door alle ramen en de kilte van de cementen vloeren zal zeker niet erg bevorderlijk zijn voor onze gezondheid . . . .

Ik heb de zaak met Hans en Herman besproken, maar ik denk niet dat ik het hier zal vol houden, zeg ik tegen mijn kameraden.

“Ik weet niet hoe lang de oorlog nog zal duren, maar ik heb mijn gehoor en handen straks nodig” Als ik dit een paar weken moet volhouden zal ik zo doof zijn als een  stok”

Ik stap naar buiten. Daar zijn mensen bezig hun dekens en kleren  in de zon te ontsmetten. Verderop zijn mensen bezig om wandluizen uit hun schoenen te kloppen om hun in de hete zon te doden. Duizenden sterven op deze wijze. het is slechts in een paar seconden gebeurt . . . Verder moet je bij je wasgoed blijven staan wanneer het aan de lijn hangt om te drogen, zodat vele op wacht staan bij de waslijnen.

De eerste dagen in onze nieuwe verblijfplaats wordt besteed aan organisatie en indeling van manschappen en werkpartijen besteed. Kombuis, hegiene en politie als de voornaamste diensten natuurlijk. Er bleek een grote behoefte aan spijkers en touw en al spoedig waren kleine fabriekjes opgericht op dit te fabriceren. Maar ook dat bracht een ondragelijk lawaai met zich mee. Daarom was ik nu op pad naar mijn dokter om uit te vinden of hij mij kon helpen om een ander heenkomen te zoeken.

Toen het mijn beurt was om bij de dokter te worden toegelaten, heb ik hem verteld, dat ik in zulk een staat van nerveusiteit beland was, dat ik al aan zelfmoord begon te denken . . . . . Dat laatste was natuurlijk een beetje overdreven, maar de dokter heeft mij goed onderzocht en ondervraagd

 

[hier ontbreekt een bladzijde]

 

“maar ook dat heb ik met heel dun koperdraad, zo dun als paarde haar, vervangen. Hars was wel het gemakkelijkste. Bomen genoeg. Hele kleine stukjes heb ik bij mekaar gesmolten en alles bij elkaar ben ik zeer in m’n schik dat ik m’n instrument tenminste nog can bespelen.

“Geweldig knap, “ complimenteer ik hem. “Geweldig knap. Maar hoe repeteer je nu?”

“Wel, dat ik het moeilijkste van alles. Ik probeer dat hier te doen in de cel, als er niemand is. Ik sluit de deur en je hoort geen geluid van buiten.” Maar nu jij er bij gekomen bent, denk ik dat de ruimte voor mij te klein is” Ik zal proberen ergens anders een lege cel te vinden. Maar wat doe jij voor de kost,” vraagt hij. “We moeten hier immers allemaal werken om de kost te verdienen!”

Dan vertel ik hem mijn storie, die hij ook zeer interessant vindt.

Toen de derde man binnen gekomen was, was het zowat etenstijd geworden. We gaan maar weer in de rij staan voor ons magere rantsoen met onze pannetjes in de hand. Ik heb er een gewoonte van gemaakt om niet alles achter elkaar op te eten. Het “toetje”, wat meestal uit een rijstkoek bestaat, verstop ik in mijn ransel voor later, wanneer m’n maag weer begint te knorren.

Een paar dagen later heeft Kees al een cel gevondenen uiteindelijk heb ik voor mezelf ook een aparte cel gevonden op de bovenste verdieping.

Ongeveer een half jaar heb ik verblijf gevonden in deze cellen en ik moet zeggen, ik was er nogal mee tevreden. Met de deur op een kier hoor je niets van buiten en kan ik rustig gaan zitten tekenen of een hoofdstuk uit mijn zakbijbel lezen. Ook heb ik voor de verandering weer eens een tekening op de muur gemaakt. Waterverf kon ik niet gebruiken, maar ik had nog een paar stompjes conte. Maar wat van die MP. Zullen ze het me ook hier moeilijk maken? Ik begin te schetsen aan een groep broodmagere krijgsgevangenen, die met vals geld in hun handen voor een loket staan om iets te proberen te kopen. Rechts op de voorgrond staat een dikke vette MP-er met een stok in zijn hand om toe te zien of alles normaal verloopt. Het contrast tussen de levende geraamtes en de vetgemeste MP-er is overtuigend.

Jammer dat ik niet een beetje kleur heb om het geheel op te vrolijken. Toen valt mijn oog toevallig op een donkere stip op  de vloer, die langzaam naar de muur beweegt. Als ik nader kom, zie ik dat het een wandluis is. Nu heb ik de oplossing gevonden. Ik ben achter zijn bloed! Met een paar kunstgrepen zie ik kans het bloed net in het oog van de MP te laten belanden. Een tweede kruiper is gauw gevonden en het andere oog gedecoreerd. Dit is een meesterstuk, denk ik bij mijzelf. Rembranft waardig!

Op de tegenovergestelde muur heb ik een ander tafereel uit het gevangenisleven getekend. Ook niet bijzonder vlijend voor de MP’s. Magere kerels, die op eigen manier probeerden klandistien hun potje te koken.

Maar niet lang daarna kwamen mensen naar mijn tekeningen kijken en natuurlijk ook een MP. Hij was erg kwaad. Dat was een belediging tegenover het gezag, zei hij.

“Wat voor gezag,” vroeg ik hem. ”Het politie gezag”

“Jullie hebt geen gezag” zeg ik weer, “het is het kampcommando, wat het gezag uitoefent en jullie moeten dit alleen bewaren. Maar wat steekt hierin? Geen kwaad niet. Het is net een spotprent, meer niet, zoals je ze vind in de kranten van alle beschaafde landen! En jullie zijn immers niet mager? De politie moet in staat zijn om zijn diensten uit te voeren en daarom krijgen jullie beter voedsel dan wij. Heb je die MP job dan gekozen om mager te blijven of heb je dat aangenomen omdat je meer eten krijgt? Hij heeft hier niet op geantwoord. En de tekeningen behoefden niet verwijderd te worden . . . . .

Niet lang hierna begon ik met mijn teen te sukkelen. Ik kreeg ondragelijke pijnen onder de nagel van mijn rechter grote teen. Het was gaan zweren en klopte hinderlijk. Ik moest naar het hospitaal toe en daar is, onder verdoving van chloroform de nagel van mijn teen verwijderd. Wat een geluk, dat ik geen pijn meer had. Terwijl ik zo hier en in de ziekenkamers inloer, hoor ek ergehs zachtjes mijn naam noemen.

Ik kijk om naar het bed waar die stem vandaan komt en zie een zieke man naar mij kijken. Zijn lippen bewegen nouwelijks als hij zachtjes zegt:”Ken je mij nog.

Bolle?”

“Nee, antwoord ik, ik weet niet wie U is!”

“Ik ben Bennie Versteeg” antwoord hij.

“Bennie Versteeg” roep ik uit. “Natuurlijk ken ik jou. Maar je bent zo veranderd. Hoe gaat het met je?”

“Ek ben . . . .erg . . ziek . . Bolle. Misschien haal ik het niet meer. Berri-Berri . . . . zware koorts soms”

Hij kijkt mij aan met zijn grote ogen. Ik kan aan zijn abnormaal gezwollen hoofd zien, dat hij aan die gevreesde ziekte lijdt. Hij steekt zijn hand naar mij uit en ik hou hem voor een tijdje vast. Ik zie zo maar dat hij blij is een oude bekende te zien. Praten kon hij al bijna niet meer.

“Moed houden, Bennie. Wij zijn mannen die sterk moeten blijven Ze zullen je beter maken. Wees niet bevreesd. Misschien komt alles nog terecht”

Zo probeer ik hem te troosten, maar ik kon zomaar zien dat er niet veel meer aan te  doen zou zijn. Zijn lippen zijn gebarsten en zijn gezicht is krijt wit.

“Blijf rustig Bennie. Ek zal je morgen weer komen opzoeken.” Maar dat was niet meer nodig. Dezelfde nacht is hij overleden. Arme kerel.

Ik ken hem nog van die tijd dat ons bij dezelfde drukkerij werkzaam was, gezond en wel. En ik ben nog hier. Een mens kan lang stil staan bij de gedachte aan het heengaan van een goede kameraad. Ik zal voorzichtig moeten zijn en mezelf in acht moeten nemen. Goed uitkijken voor gevaren en opletten op wat ik kan eten en wat niet. En alle gevaar vermijden voor zover dat in mijn vermogen is. Misschien zal ik wat geluk kunnen hebben. Bennie heeft het niet gehad . . .  Lichamelijk was hij te zwak om de ziekte te weerstaan en misschien had hij ook wel de moed opgegeven. . . . De oorlog duurt nu al zo lang. Waar zal het eindigen. . . . en hoe . . . . . . . .

 

 

[Hier volgt getypt: Het slot van deze droeve geschiedenis is jammer genoeg verloren geraakt. Het blijkt echter wel, dat de capitulatie niet zo ver meer kon zijn. Ongelukkig is geen enkele datum van enige gebeurtenis opgeschreven.]